Búgin Qazaqstanda alǵash ret sanepıdemıologter kúni atalyp ótedi
ASTANA. KAZINFORM — 15 qyrkúıek – elimizde sanıtarııalyq-epıdemıologııa salasy qyzmetkerleriniń kúni. Kásibı merekege oraı Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń Sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý komıteti usynǵan derekter negizinde osy qyzmettiń damý tarıhyna sholý usynamyz.
Sanıtarııalyq qyzmet ótken ǵasyrdyń basynda kadrlardyń, jabdyqtardyń jáne tehnıkanyń jetispeýshiligi jaǵdaıynda quryldy. Epıdemıologııalyq jaǵdaı da qolaısyz boldy.
Qazaqstan aýmaǵynda sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý júıesiniń paıda bolýy eldiń batys óńirinde oba indetiniń órshýine baılanysty boldy. Shaǵyn zerthanalary bar 6 obaǵa qarsy kúres mekemesi ashyldy (1901-1914 jj.), olar eń qarapaıym epıdemııaǵa qarsy sharalar júrgizdi. 1913 jyly Oral qalasyndaǵy obaǵa qarsy kúres pýnktiniń bazasynda zerthana quryldy.
Qyzmettiń damýynyń jańa kezeńi (1922 jyldyń qyrkúıeginde) «Respýblıkanyń sanıtarııalyq organdary týraly» Dekrettiń qabyldanýy boldy, ol elimiz aýmaǵynda sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmettiń qalyptasýyna bastaý boldy.
1922 jyly Aqmola jáne Oral qalalaryndaǵy densaýlyq saqtaý bólimderiniń janynan sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq kishi bólimderi quramynda sanıtarııalyq-bakterıologııalyq zerthanalar uıymdastyryldy. Densaýlyq saqtaý júıesiniń mindetti býyny retinde respýblıkanyń sanıtarııalyq organdarynyń odan ári damýy jalǵasty. Sanıtarııalyq dárigerlerdiń sany: 1921 jyly 6 bolsa, 1929 jyly 32-ge, al 1940 jyly 170-ke jetti.
Sanıtarııalyq qyzmettiń damýynda 1925 jyly Qyzylordada ashylǵan Kraılyq sanıtarııalyq-bakterıologııalyq ınstıtýttyń (qazirgi QDSUO H.Jumatov atyndaǵy gıgıena jáne epıdemıologııa ulttyq ortalyǵy) mańyzy zor boldy. Onda klınıkalyq-dıagnostıkalyq zerthanalyq zertteýler, shettegi zerthanalar qyzmetkerleriniń biliktiligin arttyrý kýrstary júrgizildi jáne ol sanıtarııalyq-bakterıologııalyq zerthanalarǵa basshylyq etti. Osy ınstıtýtta, sondaı-aq Almatyda ornalastyrylǵan Ortalyq Azııalyq obaǵa qarsy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda respýblıka úshin óte mańyzdy epıdemıologııa, parazıtologııa, vırýsologııa jáne ınfektsııalyq patologııa máseleleri boıynsha jumystar atqaryldy (qazirgi M.Aıqymbaev atyndaǵy asa qaýipti ınfektsııalardyń ulttyq ǵylymı ortalyǵy).
Sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmettiń qalyptasýynyń kezekti satysy Qazaqstannyń sanıtarııalyq dárigerleri men epıdemıologtarynyń 1-shi sezinde (Almaty, 1931 j.) jańa qurylym týraly sheshimdi qabyldaý boldy, osy sheshimmen Memlekettik sanıtarııalyq ınspektsııa Epıdemııaǵa qarsy basqarmanyń quramynan bólindi, sońǵysy sanıtarııalyq-bakterıologııalyq zerthanalarǵa basshylyq etýdi jalǵastyrdy.
1933 jyldan bastap memlekettik sanıtarııalyq ınspektsııanyń qurylýyna baılanysty sanıtarııalyq qyzmet organdary qalalardyń, aýyldyq eldi mekenderdiń josparlaý jáne qaıta qurylymdaý jobalaryn ázirleý jáne iske asyrý, olardy sanıtarııalyq turǵydan abattandyrý jáne tazalaý, halyqty sapaly aýyz sýmen qamtamasyz etý boıynsha aldyn alý jáne aǵymdaǵy sanıtarııalyq qaǵalaýdy júzege asyrýǵa barynsha belsendi qatysa bastady.
1937 jyldan 1941 jylǵa deıingi kezeńde aýdandyq jáne qalalyq sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq stantsııalar quramyndaǵy zerthanalar jelisi keńeıtildi. 40-shy jyldardyń basyna qaraı respýblıkada 32 sanıtarııalyq-bakterıologııalyq zerthana jumys istedi. Sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq keńestiń 1939 jylǵy 1 qarashadaǵy plenýmynyń sheshimimen sanıtarııalyq-bakterıologııalyq zerthanalar quramynan klınıkalyq bólimder shyǵarylyp, sanıtarııalyq-gıgıenalyq jáne epıdemııaǵa qarsy zertteýler keńeıtildi.
Soǵys kezeńiniń qajettilikteri keshendi sanıtarııalyq-epıdemııaǵa qarsy is-sharalar júrgizýdi jáne sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq mekemelerdi keńeıtýdi talap etti. 1944 jylǵa qaraı respýblıkada 41 sanıtarııalyq-bakterıologııalyq zerthana boldy. Olardyń kópshiliginde óz úı-jaılary men qajetti jabdyqtary bolmady.
Soǵystan keıingi jyldary respýblıkanyń zerthanalyq jelisi odan ári damydy. 1952 jylǵa qaraı sanıtarııalyq-bakterıologııalyq zerthanalardyń sany 121-ge jetti. «Sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq mekemelerdiń biryńǵaı nomenklatýrasyn belgileý týraly» KSRO Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń 1948 jylǵy 27 qarashadaǵy № 716 buıryǵyna sáıkes sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq stantsııalar quramyna bólimsheler bolyp ónerkásiptik-sanıtarııalyq, pasterlik, sútti baqylaý, sanıtarııalyq-bakterıologııalyq, sanıtarııalyq-gıgıenalyq, sanıtarııalyq-taǵamdyq jáne qyzylsha zerthanalary endi. Sýdy, aýany, tamaq ónimderin zerthanalyq ádistermen zertteý, profılaktıkalyq mıkrobıologııalyq zertteýler kúndelikti praktıkaǵa engizildi.
1954 jyly sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmettiń kezekti reformasy sanepıdstantsııalardy, bezgekke qarsy mekemelerdi, dezınfektsııalyq qyzmet mekemelerin jáne ártúrli zerthanalardy oblystyq, qalalyq jáne aýdandyq sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq stantsııalarǵa biriktirdi. Aýdandarǵa jańa jerlerdi ıgerýge 11 sanıtarııalyq-bakterıologııalyq zerthana jiberildi, 18 úlgilik sanepıdstantsııanyń qurylysy jáne qajetti jabdyqtarmen jaraqtaý bastaldy (1954-1956 jj.).
Qazaq KSR Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń sheshimimen 1958 jyldyń mamyr aıyna qaraı barlyq aýdandyq sanepıdstantsııalar derbes mekeme retinde taratylyp, aýdandyq aýrýhanalardyń sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq bólimderine aınaldyryldy.
Alaıda, XIV Búkirodaqtyq gıgıenıster men sanıtarııalyq dárigerler sezi (1962 j.) júrgizilgen qaıta uıymdastyrýdy qatań synady, 1964 jyldan bastap aýdandyq sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq stantsııalardy qalpyna keltirý jumystary bastalyp, ol jumys tek 1970 jyly aıaqtaldy. Barlyq úlgidegi jáne sanattaǵy sanepıdstantsııada sanıtarııalyq-bakterıologııalyq zerthana onyń negizgi qurylymdyq bóligi boldy. Zerthananyń qurylymy shtattyq-normatıvtik sanyna, jergilikti jaǵdaılarǵa jáne jumys kólemine baılanysty aıqyndaldy. Sanıtarııalyq-bakterıologııalyq zerthananyń quramyna taǵamdyq jáne ónerkásiptik sanıtarııa bólimsheleri, bakterıologııalyq, vırýstyq-rıkketsııalyq, radıologııalyq, turǵyn úı-kommýnaldyq bólimsheler kirdi. Іri ónerkásiptik qalalarda ónerkásiptik-sanıtarııalyq zerthanalar, atmosferalyq aýany qorǵaý jónindegi zerthanalar nemese bólimsheler quryldy.
Elde halyq sharýashylyǵynyń damýy jańa hımııalyq zattarǵa zerthanalyq zertteýler júrgizý, qorshaǵan orta obektilerinde olardy normalaý, sondaı-aq eńbek jaǵdaıyn jáne syrtqy ortany jaqsartý boıynsha profılaktıkalyq is-sharalardy ázirleý qajettiligin anyqtady. Qyzmettiń alǵashqy toksıkologııalyq zerthanalary 1968 jyly Qaraǵandy jáne Shymkent oblystarynda, 1973 jyly Batys Qazaqstan jáne Kókshetaý oblystarynda, 1974 jyly Almaty oblysynda uıymdastyryldy.
Qyzmettiń operatıvtik jáne zerthanalyq býyndarynyń ózara is-qımylyn nyǵaıtýǵa, uıymdyq qurylymyn retke keltirýge baǵyttalǵan mańyzdy qadam KSRO Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń №300 (1969 j.) buıryǵy boldy, buıryqpen sanepıdstantsııalardyń jańa qurylymy men medıtsınalyq jáne ınjenerlik-tehnıkalyq qyzmetkerleriniń shtattyq normatıvteri bekitildi.
Ótken ǵasyrdyń 70-80 jyldary aralyǵynda respýblıkanyń sanıtarııalyq-gıgıenalyq zerthanalary jyl saıyn 2 mıllıonnan astam taldaý júrgizdi, shý, dirildi aspaptyq ólsheýler, ýly hımıkattardyń qaldyq mólsherin zertteýler jáne ónerkásiptik kásiporyndardaǵy eńbek jaǵdaılaryn baǵalaý boıynsha zertteýler sany artty. 10 vırýsologııalyq zerthana jáne 5 ortalyq klınıkalyq-dıagnostıkalyq bakterıologııalyq zerthana (Oral, Tselınograd, Qaraǵandy, Gýrev, Almaty qalalarynda) ashyldy.
Respýblıkanyń medıtsına ǵylymy úshin 1973 jyly KSRO Medıtsına ǵylymdary akademııasynyń Taǵamtaný ınstıtýty fılıalynyń ashylýy úlken oqıǵa boldy, ol qysqa merzim ishinde deni saý jáne naýqas adamdardyń tamaqtaný problemalary boıynsha zertteýler júrgizetin, tabıǵı-klımattyq erekshelikterge baılanysty halyqtyń tamaqtaný normatıvterin ázirleıtin iri ǵylymı ortalyqqa aınaldy.
1976 jyly 1960 jylmen salystyrǵanda sanepıdstantsııalardyń sany 202-den 315-ke deıin, sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq toptaǵy dárigerler sany 1329-dan 2700-ge deıin, al orta medıtsına personalynyń sany 1753-ten 3700-ge deıin ósti. Budan basqa 28 sanıtarııalyq aǵartý úıi jáne 5 obaǵa qarsy kúres stantsııasy jumys istedi. Sanıtarııalyq-protıvoepıdemıologııalyq saladaǵy mekemeler úshin dárigerlerdi daıarlaý Qaraǵandy medıtsına ınstıtýtynyń sanıtarııa fakýltetinde jáne respýblıkanyń medıtsınalyq ýchılışelerinde júzege asyryldy. Sanıtarııalyq dárigerlerdiń mamandanýy jáne biliktiligin arttyrý Almaty dárigerlerdiń biliktiligin arttyrý ınstıtýtynda ótti.
Keńestik densaýlyq saqtaý júıesi profılaktıkalyq baǵytty óziniń baǵdarlamasynyń negizgi elementi retinde qarastyrdy, sonyń arqasynda elde sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmettiń jaqsy damyǵan zerthanalar jelisi boldy. Sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmet uıymy barlyq qajetti sanıtarııalyq-gıgıenalyq jáne epıdemııaǵa qarsy sharalardy júrgizdi.
Qazaqstan táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmet kúrdeli reformalardan ótti. Elimiz táýelsizdik alǵan jyldardan bastap Qazaqstannyń sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmeti birneshe ret qaıta quryldy jáne vedomstvolyq baǵynystylyǵy ózgerdi. Qazaqstan Respýblıkasynyń tarıhyndaǵy alǵash ret «Halyqtyń sanıtarlyq-epıdemıologııalyq salaýattylyǵy týraly» Zań (1994 j.) quqyqtyq negizde halyqtyń sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq salamattylyǵyn qamtamasyz etý júıesin jáne ony damytý tujyrymdamasyn anyqtady. Elimizdiń aýmaqtyq qurylymy ózgerýine baılanysty sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmet uıymdarynyń sany 369-dan 236-ge deıin tómendedi.
Sonymen qatar, toksıkologııalyq zerthanalar jelisi damydy, (1993 jyly) Shyǵys Qazaqstan jáne Pavlodar oblystarynda, (1994 jyly) Mańǵystaý, Jambyl, Atyraý, Aqtóbe jáne Aqmola oblystarynda, (1995 jyly) Jezqazǵan jáne Taldyqorǵan oblystarynda, (1996 jyly) Soltústik Qazaqstan, Qyzylorda oblystarynda jáne Almaty qalasynda oblystyq toksıkologııalyq zerthanalar uıymdastyryldy.
«Halyqtyń sanıtarlyq-epıdemıologııalyq salaýattylyǵy týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń jańartylǵan zańymen (2002 j.) halyqtyń sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq salamattylyǵyn qamtamasyz etý júıesi qaıta uıymdastyryldy. Sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq stantsııalar Memlekettik sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamentteri jáne sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq saraptama ortalyqtary bolyp qaıta quryldy. Qurylǵan qurylymdardyń birtutas qyzmeti oblystyq sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq saraptama ortalyqtarynyń Memlekettik sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamentterine baǵynystylyǵyna, sondaı-aq zerthanalyq zertteýlerdiń nomenklatýrasy men kólemi boıynsha memlekettik tapsyrysty oryndaý basymdylyǵyna qol jetkizildi.
2009 jyly júrgizilgen reformalardyń nátıjesinde sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmette vertıkaldy basqarý júıesi quryldy – Memlekettik sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamentteri men oblystardyń, Astana jáne Almaty qalalarynyń sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq saraptama ortalyqtary jergilikti atqarýshy organdardan (ákimdikterden) Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń (respýblıkalyq deńgeıdegi) Memlekettik sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qadaǵalaý komıtetiniń qaramaǵyna berildi. Sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq saraptama ortalyqtary úshin zerthanalyq zertteýlerdiń kólemi men nysanaly baǵytyn Memlekettik sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamentteri anyqtady.
2011-2015 jyldarǵa arnalǵan «Salamatty Qazaqstan» memlekettik baǵdarlamasyn iske asyrý sheńberinde kóliktegi 5 óńirlik ortalyqty taratý jáne olardyń fýnktsııalaryn oblystyq ortalyqtarǵa berý arqyly sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq saraptama ortalyqtarynyń jelisin ońtaılandyrý júrgizildi. 2011 jyldyń sońyna qaraı sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq saraptama ortalyqtary men olardyń fılıaldarynyń jalpy sany 209 mekemeni qurady. Barlyq sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq saraptama ortalyǵy ISO standarttaryna sáıkestigine akkredıtteldi. Olardyń bazasynda 5 zonaldy vırýsologııalyq zerthana, tamaq ónimderiniń qaýipsizdigin baqylaý boıynsha mamandandyrylǵan 3 zerthana uıymdastyryldy. Zerthanalar qyzmetine sapany syrtqy baǵalaý júıesi engizildi. 11 ortalyq zamanaýı zerthanalyq jabdyqtarmen jaraqtaldy. Jedel zertteýler belsendi túrde engizildi jáne osy maqsattar úshin bakterıologııalyq jáne hımııalyq zattardy jedel ádistermen anyqtaýǵa arnalǵan quraldar satyp alyndy.
2013 jyly Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń Memlekettik sanıtarlyq-epıdemıologııalyq qadaǵalaý komıteti onyń qaramaǵyndaǵy organdar men uıymdardy jańadan qurylǵan Tutynýshylardyń quqyqtaryn qorǵaý agenttigine bere otyryp qaıta uıymdastyryldy. Halyqtyń sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq salamattylyǵyn qamtamasyz etýmen qatar, Agenttikke tutynýshylardyń quqyqtaryn qorǵaý jáne tehnıkalyq reglamentter talaptarynyń saqtalýyn baqylaý boıynsha fýnktsııalar berildi.
2014 jyly Ulttyq ekonomıka mınıstrligi quramynda oǵan tutynýshylardyń quqyqtaryn qorǵaý jáne sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq salamattylyq salasyndaǵy fýnktsııalar berile otyryp, Tutynýshylardyń quqyqtaryn qorǵaý komıteti quryldy. 2015 jyly 16 sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq saraptama ortalyǵy men 4 dezınfektsııalyq stantsııany biriktirý arqyly «Ulttyq saraptama ortalyǵy» respýblıkalyq memlekettik kásiporny quryldy. Oblystyq sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq saraptama ortalyqtary fılıaldar bolyp, al aýdandyq sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq saraptama ortalyqtary bólimder bolyp qaıta quryldy.
Búgingi kúni zerthanalyq baqylaý júıesi Ulttyq saraptama ortalyǵynyń fılıaldary men bólimderinen turady, onyń quramynda 4 dezınfektsııa ortalyǵy, 21 oblystyq fılıal, 182 aýdandyq/qalalyq bólim bar.
2017 jyly kezekti reformalardyń nátıjesinde sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmet Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń quramynan shyǵarylyp, qaıtadan Densaýlyq saqtaý mınıstrligine berildi jáne Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý komıteti (QDSK) basshylyq etken qoǵamdyq densaýlyqty saqtaý qyzmeti qalyptastyryldy, onyń qurylymynda medıtsınalyq kórsetiletin qyzmetter sapasyn baqylaý bólimshesi boldy.
2018 jyly sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq qyzmet júıesine taýarlar men kórsetiletin qyzmetterdiń sapasy men qaýipsizdigin baqylaý fýnktsııalary men bólimsheleri berildi, nátıjesinde Taýarlar men kórsetiletin qyzmetterdiń sapasy men qaýipsizdigin baqylaý komıteti (TKQBK) quryldy.
2020 jyly pandemııa kezeńinde Densaýlyq saqtaý mınıstrliginde kezekti qaıta uıymdastyrý júrgizilip, nátıjesinde Sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý komıteti (SEBK) quryldy.
Aıta ketsek, Densaýlyq saqtaý mınıstriniń orynbasary Tımýr Muratov «Aýylda densaýlyq saqtaýdy jańǵyrtý» pılottyq ulttyq jobasy aıasynda neshe eldi mekende jańadan medıtsınalyq nysan salynǵanyn málim etti.