Búgin – Jumabek Táshenov pen Ysmaıyl Gaspyralydaı tulǵalar týǵan kún
Ysmaıyl GASPYRALY
Qujattarǵa súıensek, túrki áleminiń qoǵam qaıratkeri, saıasatker, aǵartýshy, qalamger, gazet redaktory, baspager, túrkiniń ortaq oıshyly, jádıtshildiktiń negizin salýshy Ysmaıyl Gaspyraly 1851 jyldyń 20 naýryzynda dúnıege kelgen. «Ómerden ótken jyly – 1914j.)
Resmı tarıh boıynsha, turki áleminiń aıshyqty tulǵasy Baqshasaraı medresesinde bastaýysh bilim alǵan. 1861 jyly Aqmeshittiń orys mektebine túsken. Keıingi úsh jyl ishinde, 1867 jylǵa deıin Voronejdegi áskerı ýchılışede jáne Máskeýdegi 2-shi áskerı gımnazııada oqyǵan.
1868-1871 jyldary Baqshasaraıdaǵy Zinjirli medresesinde jáne ıAltadaǵy Derekóı medresesinde dáris bergen. Balalardy oqytqan kezde bilim berýdiń jańa tásilin jetildirdi. Bul oqıǵa jádıdızm qoǵamdyq-saıası qozǵalysynyń bastaýy edi.
1871-1873 jyldary Parıjde turǵan, jýrnal-jarnama agenttiginde jumys istegen. Orys jazýshysy Ivan Týrgenevtiń jeke hatshysy boldy.
1873-1875 jyldary Ystanbulda turǵan. 1878 jyly naýryz aıynda Baqshasaraı qalalyq dýmasynyń basshysy bolyp saılanady, al qarasha aıynda qala ákimshiliginiń basshysynyń orynbasary bolyp taǵaıyndalady.
1879-1884 jyldarynda Baqshasaraı qalasynyń basshysy bolyp isteıdi. Qarapaıym halyq úshin aýrýhana ashqan, qalada kóshelerge elektr shamyn ornatty.
1905 jyly Reseı Memlekettik Dýmasynyń birinshi shaqyrylymynyń depýtaty bolyp saılandy, Dýmada musylmandardyń «Ittıfak-ı-múslımın» degen depýtat tobyn uıymdastyrǵan.
1883 jyldan bastap Baqshasaraıda «Tárjiman» gazetin shyǵardy. Bul gazet kóptegen adamdardyń sanasyn oıatyp, tatar, qazaq, ózbek, taǵy basqa halyqtardyń zııaly qaýymynyń oılaryna áser etken edi. Kóp jyldar «Mıllet» («Ult») aptalyq gazetin, «Ha-Ha» satıralyq jýrnalyn, dinı kúntizbelerdi shyǵarǵan.
Aleksandr Zataevıch
20 naýryz kúni 154 jyl buryn (1869-1936) mýzyka synshysy, etnograf, kompozıtor Aleksandr Vıktorovıch Zataevıch dúnıege keldi.
Reseıdiń Orel oblysynda týǵan. Reseıdiń Orel qalasyndaǵy áskerı gımnazııany bitirip, Varshavadaǵy (Polsha) «Varshavskıı dnevnık» atty úkimettik gazettiń mýzyka jáne teatr bólimin basqardy.
1920 jyly Qazaqstannyń sol kezdegi astanasy Orynborǵa kóship keldi. Osy kezeńnen bastap ol ǵasyrlar boıy aýyzsha taralyp kelgen qazaq halqynyń mýzyka murasyn notaǵa túsirip, ulttyq án-kúılerdiń saqtalyp qalýyna zor múmkindik jasady. Halyqtyń kásibı ánshi-kúıshileriniń shyǵarmashylyq qyzmetin, oryndaýshylyq sheberlikterin zerttep, óte qundy maǵlumattar jınady. Aqan seri, Birjan sal, Abaı, Jaıaý Musa, Úkili Ybyraı, Qurmanǵazy, Muhıt, Dáýletkereı, Táttimbet, t.b. shyǵarmalaryn alǵash ret jaryqqa shyǵardy. Etnograftyń «Qazaq halqynyń 1000 áni» kitabynyń 1-shi basylymy 1925 jyly, 2-shi basylymy 1963 jyly shyqty. 1931 jyly «Qazaqtyń 500 án-kúıi», 1971 jyly «Pesnı raznyh narodov», jarııalanbaǵan «Qazaq mýzykasynyń 3-tomy» dep atalatyn jınaqtarynda qazaq halqynyń klassıkalyq án, kúıleriniń úlgileri mol oryn alǵan. Munda qazaq mýzykasynyń kóptegen teorııalyq jáne tarıhı máseleleriniń beti ashyldy.
Ol qazaqtyń kásibı mýzykasynyń («Qazaq mýzykasy» atty fortepıanalyq shyǵarmasy) negizin salýshylardyń biri. 1925-1927 jyldary fortepıanalyq pesalar tsıklin, 1925 jyly «Halyq taqyrybyna jazylǵan mınıatıýralar», 1927 jyly «Qazaqtyń halyq ánderi taqyryby boıynsha fortepıanoǵa arnalǵan psalar» jazdy. 3ataevıch qazaq mýzykalyq folklorynyń jınalý dástúrin qalyptastyryp, odan ári A.Jubanov, E.Brýsılovskıı, B.Erzakovıch, M.Tólebaev, L.Hamıdı, t.b. jalǵastyrdy.
Jumabek Táshenov
Osydan 108 jyl buryn (1915-1986) kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri Jumabek Ahmetuly Táshenov dúnıege keldi.
Aqmola oblysy Arshaly aýdany Babataı aýylynda týǵan. Aqmola qurylys tehnıkýmyn (1932), KOKP OK janyndaǵy joǵary partııa mektebin (1955) bitirgen. Ekonomıka ǵylymynyń kandıdaty.
1934- 1939 jyldary Beınetqor aýdany atqarý komıtetiniń hatshysy, aýdan jer bóliminiń meńgerýshisi, 1939 - 1943 jyldary Aqmola oblysy jer bólimi bastyǵynyń orynbasary, 1944 - 1947 jyldary Soltústik Qazaqstan oblysy partııa komıteti hatshysynyń orynbasary, mal sharýashylyǵy bóliminiń meńgerýshisi, 1947 - 1948 jyldary Soltústik Qazaqstan oblysy atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary, tóraǵasy (1948 - 1952), 1952 - 1955 jyldary Aqtóbe oblysy partııa komıtetiniń 1-hatshysy, 1955-1960 jyldary Qazaq KSR-i Joǵarǵy Keńesi tóralqasynyń tóraǵasy, 1960-1961 jyldary Qazaq KSR-i Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy qyzmetterin atqardy.
Táshenov respýblıkanyń saıası, ekonomıkalyq, mádenı damýyna basshylyq jasaǵan jyldary qazaq memleketiniń aýmaq tutastyǵynyń saqtalýyna kóp eńbek sińirdi. Mańǵystaýdy Túrikmenstanǵa qosý jónindegi usynystarǵa toıtarys berdi. Tyń ólkesine biriktirilgen soltústik oblystardy Reseıge, Ońtústik Qazaqstannyń maqta egetin aýdandaryn Ózbekstanǵa berýge qarsy shyqty. Qazaqstan jerinde ıadrolyq jarylystar jasaýǵa qarsylyq bildirdi. Shyǵarmashylyq odaqtar ókilderine úı-páter bergendigi úshin Almatynyń ortasynda «qazaq aýylyn» qurdy dep aıyptaldy. «Qazaq ádebıeti» gazetin jabýdan, «Sotsıalıstik Qazaqstan» gazetin «Kazpravdanyń» aýdarmasy etip shyǵarylý qaýpinen qorǵap qaldy. «Ultshyl» dep aıyptalyp, N.Hrýşevtiń nusqaýymen qyzmetinen bosatyldy. 1961 - 1975 jyldary Shymkent (qazirgi Ońtústik Qazaqstan) oblysy atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary boldy. 1975 jyly odaqtyq dárejedegi derbes zeınetkerlikke shyqty. Ómiriniń sońǵy kezeńinde «Qarakól» ǵylymı-zerthanalyq ınstıtýtynda, Ońtústik Qazaqstan oblysy taldaý-esepteý ortalyǵynda qyzmet atqardy.
Tumanbaı Moldaǵalıev
88 jyl buryn (1935-2011) Qazaqstan Halyq jazýshysy, Qazaq KSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Tumanbaı Moldaǵalıev dúnıege keldi.
Almaty oblysy Enbekshiqazaq aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń (ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti) fılologııa fakýltetin támamdaǵan.
Eńbek jolyn «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas alash») gazetinde ádebı qyzmetker bolyp bastaǵan. «Pıoner» jýrnalynyń ádebı qyzmetkeri, «Jazýshy» baspasynyń redaktory, aǵa redaktory, «Baldyrǵan» jýrnalynyń jaýapty hatshysy qyzmetterin atqarǵan. «Baldyrǵan» jýrnalynyń bas redaktory boldy.
Tuńǵysh óleńder jınaǵy 1957 jyly «Stýdent dápteri» degen atpen jaryq kórdi. Sodan bergi ýaqyt ishinde aqynnyń qyryqtan astam kitaby basyldy. Birneshe jınaqtary orys tilinde Máskeý, Almaty baspalarynan shyqty. Orys jáne batys klassıkteriniń, sondaı-aq týysqan respýblıkalar aqyndarynyń ólenderin qazaqshalaǵan.
N.Tilendıevtiń, Sh.Qaldaıaqovtyń, Á.Beıseýovtyń kóptegen ánderine óleń jazǵan («Qustar qaıtyp barady», «Ánim sen ediń», «Ertis valsi», «Shaqyrady kóktem», t.b).
