Búgin - Uly Otan soǵysynyń bastalǵanyna 70 jyl: qazaqstandyqtardyń maıdan dalasyndaǵy erlikteri men tyldaǵy tabandylyqtary eshqashan da umytylmaıdy!
Osydan 70 jyl buryn, dál osy kúni tań qylań bere fashıstik Germanııa Keńestik Sotsıalıstik Respýblıkalar Odaǵyna shabýyl jasady.
Soǵysty birinshi bolyp qarsy alǵandardyń qatarynda Keńes Odaǵynyń batys shebin kúzetken ondaǵan myń qazaqstandyq-shekarashylar boldy. Ataqty Brest garnızonynyń ózinde 1941 jyldyń kókteminde bizdiń 3 myńdaı jerlesimiz qyzmet etken, shilde aıynda olardyń kópshiligi áskerden elge qaıtýlary kerek bolǵan. Biraq jaýdyń shabýyly olardyń bul josparlaryn kúl-talqan etti. Soǵys órti ishke qaraı tez enip, Brest qamalynyń tiri qalǵan qorǵaýshylary partızandar qozǵalysyna qosyldy. Olardyń qatarynda 190 qazaqstandyq bolǵan jáne olardyń kóbisiniń súıegi belarýs jerinde qalǵan.
Soǵys kenetten bastalǵanymen, Qazaqstan, búkil Keńes Odaǵy sııaqty, alǵashqy kúnnen bastap judyryqtaı jumyldy. Respýblıkanyń túkpir-túkpirinde áskerı komıssarıattarǵa eriktiler aǵyldy. Keshe ǵana mektep partasynda otyrǵan bozbalalar men boıjetkender de, qala men aýyl turǵyndary da soǵysqa surandy.
1939 jyldyń deregi boıynsha, bizdiń respýblıkamyzda 6,2 mıllıon adam turyp jatqan. Soǵys jyldary Keńes Armııasynyń qataryna 1 mıllıon 200 myń qazaqstandyq shaqyrylǵan, 20-dan astam atqyshtar dıvızııasy men basqa da qurylymdar jasaqtalǵan. Fashıstermen bolǵan shaıqastarda 328-shi, 310-shy, 312-shi, 314-shi, 316-shy, 387-shi, 391-shi, 8-shi, 29-shy, 102-shi, 405-shi atqyshtar dıvııasy, 100-shi jáne 101-shi ulttyq, 81-shi, 105-shi, 106-shy kavalerııalyq dıvızııalar, 74-shi jáne 75-shi teńiz atqyshtar brıgadasy, 209-shy Zaısan, 219-shy mınomettik, 85-shi zenıttik, 662-shi, 991-shi jáne 992-shi avıatsııalyq polkter erekshe kózge tústi. Maıdanǵa 14 100 júk jáne jeńil avtokólik, 1 500 shynjyr tabandy traktor, 110 400 jylqy, 16 200 arba jóneltildi.
Qazaqstan armııa men flot úshin ofıtserlik kadrlar jáne rezervtik kúshter daıyndaýǵa da laıyqty úles qosty. 1941-1945 jyldary áskerı oqý oryndaryna 42 myńnan astam jas qazaqstandyq joldandy, al Qazaqstannyń aýmaǵynda sol jyldary jumys istegen 27 áskerı oqý orny tolyq emes málimet boıynsha 16 myńdaı ofıtser daıyndap shyǵarǵan.
Bizdiń jerlesterimiz maıdan dalasynda erlikpen shaıqasqan. Jaýyngerlik erlikteri úshin júzdegen myń qazaqstandyq medal-ordendermen marapattalsa, 500-deı adam Keńes Odaǵynyń Batyry, 100-den astam adam - Dańq ordeniniń tolyq ıegeri atanǵan. Tórt qazaqstandyq eki márte Keńes Odaǵynyń Batyry atandy, olar - Talǵat Bıgeldınov, Sergeı Lýganskıı, Ivan Pavlov jáne Leonıd Beda.
Keńes Odaǵy Batyrlarynyń qatarynda qazaqtyń eki qyzy - mergen Álııa Moldaǵulova men pýlemetshi Mánshúk Mámetova bar. Reıhstagqa Jeńis týyn tikkenderdiń biri - qazaq jigiti Rahymjan Qoshqarbaev. Jaýdyń tylynda partızandardyń qatarynda da qazaqstandyqtar shaıqasqan. Solardyń biri - Qasym Qaısenov. Al tanymal qolbasshy, áskerı jazýshy Baýyrjan Momyshulyn, 28 panfılovshylardyń erligin bilmeıtin qazaq joq shyǵar.
Soǵystyń tek maıdan dalasynda ǵana emes, tylda júrgeni málim. Gıtlerlikter KSRO-nyń batys aýdandaryn basyp alǵannan keıin, Sibir men Qazaqstannyń el ekonomıkasyndaǵy mańyzy kúrt artqan. Jaýdyń qolyna bermeý úshin soǵystyń alǵashqy aılarynda ónerkásiptik kásiporyndardyń barlyǵy tylǵa kóshirile bastady. Qysqa merzimniń ishinde Qazaqstannyń aýmaǵyna 142 kásiporyn jaıǵastyryldy, 532 506 adam kóshirildi. Oǵan qosa, jańa ónerkásiptik nysandardyń qurylystary jedeldetildi. Soǵystyń alǵashqy 1,5 jylynda Qazaqstanda 25 ken orny pen shahta, 11 ken baıytý fabrıkalary, 19 jańa kómir shahtasy, 3 razrez, 4 jańa munaı kenishi men Gýrevtegi munaı óńdeý zaýyty iske qosyldy.
Temir jol qurylysy jalǵasty. 1942-1943 jyldary Maqat-Orsk, Aqmola -Magnıtogorsk jelileriniń qurylysy aıaqtaldy. Soǵys jyldary Qazaqstan jalpyodaqtyń mys quımasynyń 30 paıyzyn, marganets keniniń 60 paıyzyn, mys keniniń 50 paıyzyn, metall vısmýttyń 65 paıyzyn, polımetall kenderiniń 70 paıyzyn, myrysh óniminiń 85 paıyzyn berdi. Qorǵanys ónerkásibine qajetti mystyń úshten biri Qazaqstanda óndirildi, sondyqtan da soǵys jyldary árbir 10 oqtyń toǵyzy Qazaqstanda quıyldy.
Respýblıkada tank jáne ushaq jasaýǵa aqsha jınaý qozǵalysy júrdi. 1941 jyldyń kúzinde Búkilodaqtyq lenındik kommýnıstik jastar odaǵy (VLKSM)atyndaǵy tank dıvızııasyn qurýǵa qarjy jınala bastady da, bir jylǵa jeter-jetpes ýaqyttyń ishinde armııa qazaqstandyq komsomoldardan 45 jańa tank aldy. Keıinirek halyq qarajatyna taǵy 10 tank kolonnasy, birneshe avıatsııalyq eskadrılııa, torpedo katerler men ataýly ushaqtar jasaldy. Soǵys jyldary Qazaqstan halqy jaýyngerlik tehnıkalar jasaýǵa 480,3 mıllıon rýbl jınap berdi.
Jeńiske Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy da óz úlesin qosty. Atap aıtqanda, elimiz 30,8 mıllıon put astyq, 14,4 mıllıon put kartop jáne kókónis, 15,8 mıllıon put et, 3 194 myń tsentner sút, 17,6 myń tsentner jún berdi. Bul soǵysqa deıingi bes jyldaǵy kórsetkishten birneshe ese kóp. Respýblıkanyń barlyq ekonomıkasy áskerı «relske» qoıyldy: beıbit maqsattaǵy shyǵystar barynsha qysqartyldy, kóptegen kásiporyndar qorǵanys ónimderin shyǵarýǵa kiristi. Er azamattardyń bári armııa qatarynda bolǵandyqtan, zaýyttarda áıelder, qarııalar, jasóspirimder eńbek etti. Eńbek tártibi qataıtyldy, jumys ýaqyty uzartyldy. Alty aptalyq, 23 saǵattyq jumys kúni bekitildi, demalystar toqtatyldy. Biraq eshkim qynjylǵan joq. Búkil el «Bári de maıdan úshin, bári de Jeńis úshin!» degen uranmen eńbek etti.
KSRO-nyń batys óńirlerinen kóshirilgen halyqpen qosa, 1941 jyldyń kúzinde Qazaqstanǵa Polvoljeden júzdegen myń nemister men polıaktar jer aýdaryldy. 1942-1944 jyldary 507 myń balqar, qarashaı, ıngýsh, sheshen halqy, 110 myń túrik-meshetınder, 180 myń qyrym tatarlary kúshpen jer aýdaryldy. Oǵan qosa, kún saıyn Qazaqstanǵa jaraly jaýyngerler men ofıtserler tıelgen poıyzdar aǵylyp jatty. Áskerı gospıtalderdiń kóbisi Almatyda quryldy.
Uly Otan soǵysy 4 jylǵa sozyldy. Maıdan dalasynda 600 myńnan astam qazaqstandyq qaza tapty. Soǵysta qaza tapqandardyń sany týraly málimet búkil álemdi dúr silkindirdi. Jekelegen málimetter boıynsha, adamzat tarıhyndaǵy bul eń zulmat soǵys 20 mıllıonnan astam keńes azamattarynyń ómirin qıdy. 1 710 qala jáne 70 myńnan astam selo-derevnıalar, 31 850 ónerkásiptik kásiporyn, 65 myń shaqyrym temir jol, 4 100 temirjol stansasy, 36 myń poshta-telegraf mekemesi, telefon stansasy jáne basqa da baılanys beketteri jermen-jeksen bolǵan nemese jartylaı qıraǵan. 40 myńdaı aýrýhana nemese basqa da emdeý mekemeleri, 74 myń mektep, tehnıkým, joǵary oqý orny, ǵylymı-zertteý ınstıtýttary, 42 myń kitaphana jáne basqa da kóptegen nysandar joıyp jiberilgen, tonalǵan.
Búgin Qazaqstannyń barlyq qalalary men aýyldarynda Dańq monýmentterine, Uly Otan soǵysynda qaza tapqan jaýyngerlerdiń eskertkishterine gúl shoqtaryn qoıý rásimderi ótýde. Bul soǵysty eshkim de umytpaýy, eshnárse de umytylmaýy kerek.
