Bishkekten Gabalaǵa: Túrki memleketteriniń jetistikteri men keleshegi
ASTANA. KAZINFORM — 3 qazan — Túrki memleketteri yntymaqtastyq kúni jáne Nahchyvan kelisiminiń 16 jyldyǵy. Osy dataǵa oraı Túrki memleketteri uıymynyń Bas hatshysy Kýbanychbek Omýralıev arnaıy maqala jarııalap, uıymnyń ınstıtýtsıonaldyq damýy men óńirlik yqpaldastyqtaǵy jetistikterin atap ótti.
TMU — 40-qa jýyq salada yntymaqtastyq alańy
Sońǵy 16 jyl ishinde Túrki memleketteri uıymy saıasattan bastap aýyl sharýashylyǵyna deıin, energetıkadan tsıfrlandyrý men ǵaryshqa deıingi 40-qa jýyq salada naqty yntymaqtastyq mehanızmderin qalyptastyrdy.
— Bul jetistik memleket basshylarymyzdyń berik ustanymy jáne kóregendigine, Syrtqy ister mınıstrlerimizdiń basshylyǵyna, TMU-ǵa múshe jáne baqylaýshy elderdiń mınıstrlikteri men mekemeleriniń belsendi eńbegine súıenbese júzege aspas edi. Bul — tarıh pen mádenıet arqyly toǵysqan baılanystarymyzdy yntymaqtastyq pen órkendeýdiń naqty quralyna aınaldyrýǵa degen ujymdyq erik-jigerimizdiń aıqyn kórinisi, — dedi Bas hatshy.
Qyrǵyz tóraǵalyǵy aıasynda qol jetkizilgen jetistikter
2024 jylǵy qarasha aıynda Túrki memleketteriniń kóshbasshylary «Túrki álemin nyǵaıtý: Ekonomıkalyq ıntegratsııa, turaqty damý, tsıfrlyq bolashaq jáne barshaǵa qaýipsizdik» uranymen Bishkekte ótken Sammıtte mańyzdy sheshimder qabyldap, yntymaqtastyqtyń jańa belesine qadam basty.
— Kelesi jyl buryn-sońdy bolmaǵan qarqynmen ótti. 120-dan astam joǵary deńgeıdegi kezdesý men is-sharalar uıymdastyrylyp, aýqymy keńeıip, yntymaqtastyqqa jańa serpin berildi. Atalmysh is-sharalardyń arasynda 2025 jylǵy qyrkúıekte Bishkekte ótken TMU Premer-Mınıstrleriniń alǵashqy tarıhı kezdesýdiń mańyzy zor. Jıyn barysynda saýda, ınvestıtsııa, energetıka, aýyl sharýashylyǵy jáne tsıfrlandyrý máseleleri talqylanyp, ortaq málimdememen qorytyndylandy. Atap aıtqanda, Sammıtterde Prezıdentter qabyldaǵan sheshimderdi shuǵyl ári tıimdi júzege asyrý qajettiligi aıtyldy. Bul — Uıymymyzdyń ekonomıkalyq negizin nyǵaıtatyn jańa bir tendentsııanyń bastaýy boldy, — dedi Kýbanychbek Omýralıev.
Salalyq kezdesýler bul tendentsııany odan ári tolyqtyra tústi. Alǵash ret ortalyq bankter, qarjy barlaý bólimsheleri, qorǵanys ónerkásibi mekemeleri jáne zııatkerlik menshik agenttikteri jeke formatta kezdesýler ótkizdi. Túrki áleminiń Saqtandyrý odaǵynyń Assambleıasy men jasyl qarjy keńesiniń alǵashqy otyrystary uıymdastyryldy. Budan tys Ortalyq saılaý organdarynyń konsýltatsııalyq alańy (APCEA) quryldy.
Dástúrli otyrystar jańa ıdeıalarmen tolyqty. 2025 jylǵy maýsym aıynda TMU Aýyl sharýashylyǵy mınıstrleri Sholpon-Atada bas qosyp, aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy yntymaqtastyqqa arnalǵan Birlesken kommıýnıke men Strategııalyq jol kartasyn qabyldady. Sholpon-Ata 2025–2026 jylǵy Túrki áleminiń aýyl sharýashylyǵy astanasy bolyp jarııalandy. Túrki kásipkerleriniń agro-forýmy ótkizilip, mekeme basshylary, isker toptary men ınvestorlar jańa jobalardy pysyqtady.
Týrızm salasynda Jalal-Abad Túrki áleminiń týrızm ortalyǵy bolyp jarııalanyp, qyrkúıek aıynda óńirdiń týrıstik áleýetin tanystyratyn jáne seriktestikti nyǵaıtatyn halyqaralyq týrızm forýmy ótti. Qysqy týrızm de jańa deńgeıge kóterildi. Ózbekstanda alǵashqy Túrki shańǵy kýbogy ótip, Ázirbaıjannyń Shahdag kýrortynda Túrki shańǵy kýrorttary sammıti uıymdastyryldy. «Biryńǵaı shańǵy shańǵy skı-passy», «Ortaq mýzeı bıleti» jáne «Turk ID» sııaqty bastamalar múshe memleketter arasynda saıahattaýdy burynǵydan da jeńil ári qoljetimdi etýde.
Memlekettik basqarý jáne qaýipsizdik salalary da belsendi damýda. Ystyqkólde kadrlardy damytý agenttikteri basshylarynyń kezdesýleri ótti. Sondaı-aq, Bishkekte múftııattar men qaýipsizdik keńesteriniń hatshylary otyrystar ótkizdi.
Jastar jáne sport salasyndaǵy yntymaqtastyq ta qarqyndy damyp keledi. Sholpon-Atada ótken III Túrki ýnıversıadasyna 500-den astam qatysýshy bas qosty. Almatyda «Túrki áleminiń Jastar ortalyǵy» ashyldy. Tashkentte III Dıaspora jastar forýmy ótti.
Gabalada ótken Sport eriktileri forýmy men Ystanbulda ótken «Turkic Red Network» eriktiler lageri — óńirlik ózara is-qımyldy odan ári kúsheıtti.
Bilim berý salasy — ıntegratsııalyq kúsh-jigerimizdiń ózegi bolyp qala bermek. Mınıstrlikter men ýnıversıtetter «Túrki ýnıversıtetteri odaǵy» (TURKUNIB) men «Orhon» oqý baǵdarlamasyna arnalǵan turaqty hatshylyq pen baǵdarlamalyq qor qurý baǵytynda naqty qadamdar jasaýda. Sonymen qatar Majarstan TMU úshin Ǵylymı zertteýler, damý jáne ınnovatsııa qoryna jyl saıyn 1 mıllıon eýro bólýge daıyn ekendigin bildirdi. Bul bastama Túrki áleminde zertteý, ınnovatsııa jáne bilim almasýdy qoldaıtyn mańyzdy qadam bolmaq.
Ǵarysh, ınnovatsııa jáne mádenıet salalary da basym baǵyttardyń qatarynda. Bakýde TMU-ǵa múshe memleketter ǵarysh salasyndaǵy yntymaqtastyqtyń negizgi bastamasy retinde ortaq «Cube Satellite» jobasyn pasyqtady. Izmırde Túrki ǵarysh zertteýshileri akademııasynyń III lageri ashylyp, jas ǵalymdarǵa astronomııa, astrofızıka jáne zymyrantaný boıynsha oqý múmkindigi usynyldy.
Halyqaralyq mádenı is-sharalar da joǵary deńgeıde ótti. Bishkekte aty ańyzǵa aınalǵan manasshy Saıaqbaı Qaralaevtyń 130 jyldyǵyna arnalǵan VIII Halyqaralyq epos oryndaýshylary festıvali uıymdastyrylyp, onda TMU «Eń úzdik kıiz úı» baıqaýynyń jeńimpazyn marapattady.
Bul bastamalar Bishkek sammıti men keıingi Qyrǵyz tóraǵalyǵy kezeńiniń ıntegratsııalyq úderisti jandandyryp, Túrki memleketteriniń birlesip qol jetkize alatyn múmkindikteriniń kókjıegin keńeıtkeniń aıqyn kórinisi.
Jahandyq ózara baılanys jáne strategııalyq ınnovatsııa
2025 jylǵy 21 mamyrda Býdapeshtte ótken TMU-nyń Beıresmı sammıti alǵash ret Eýropada, baqylaýshy memlekettiń aýmaǵynda uıymdastyryldy. Sammıtte qabyldanǵan Býdapesht deklaratsııasy ekonomıkalyq ıntegratsııa, tsıfrlyq damý jáne qaýipsizdik salalarynda jańa jol kartasyn aıqyndady.
— TMU halyqaralyq arenada belsendi áripteske aınaldy. Memleket basshylarynyń tapsyrmalaryna súıene otyryp, Jeneva, Vena, Brıýssel, Parıj jáne Nıý-Iorktegi jetekshi uıymdarmen dıalogty keńeıttik, — dedi TMU Bas hatshysy.
Ystanbulda Birikken Ulttar Uıymynyń (BUU) Ónerkásiptik damý jónindegi uıymy (UNIDO) ónerkásiptiń jáne TÜBİTAK-pen birlesip uıymdastyrylǵan «Cleantech Days 2025» forýmy ótti. Úkimet ókilderi, kásipkerler men ınnovatorlar bas qosyp, taza tehnologııalardy tanystyryp, shaǵyn jáne orta kásiporyndardy qoldaý joldaryn talqylady. Sondaı-aq, óńirlik yntymaqtastyqtyń jahandyq jasyl ótýdi qalaı jyldamdata alatynyn zerttedi. Talqylaýlar bir aıqyn shyndyqty kórsetti: TMU — tek aımaqtyq oıynshy ǵana emes, búkil adamzat úshin mańyzdy syn-qaterlerge ortaq sheshim usynatyn qurylym.
Bul qarqyn Venada ótetin «Túrki aptalyǵynyń» ekinshi shyǵarylymy sııaqty jańa bastamalarmen jalǵasady. Atalǵan shara bizdiń Uıymnyń mıssııasy men jetistikterin jahandyq deńgeıde tanystyrýdy maqsat etedi.
Ázerbaıjannyń sheshýshi róli
2009 jylǵy Nahchyvan kelisiminiń qol qoıylǵar jeri retinde Ázerbaıjannyń TMU qurylymynda aıryqsha orny bar. Ázerbaıjan eliniń egemendigi men aýmaqtyq tutastyǵynyń qalpyna kelýi óńir úshin jańa bir dáýirdiń esigin ashyp, beıbitshilikti nyǵaıtty.
— Ázerbaıjannyń Ońtústik gaz dálizi, Baký–Tbılısı–Kars temirjoly jáne Orta dáliz sekildi iri kólik jáne energııa jobalaryndaǵy róli keńinen belgili. Bul bastamalar saýda joldaryn qysqartyp, qurlyqtardy baılanystyryp, jahandyq ózara baılanystylyqty arttyrýǵa úles qosyp keledi. Energetıkalyq yntymaqtastyq ta negizgi baǵyttardyń biri. Ázerbaıjannyń teńizdegi jel elektr jobalary men Jasyl dáliz seriktestigi bizdiń elderimizdiń turaqty damý jolynda kóshbasshylyqqa umtylysyn aıqyn kórsetedi, — dedi Túrki memleketteri uıymynyń Bas hatshysy.
Ekonomıkalyq turǵydan alǵanda da kórsetkishter jaman emes. Jalpy ishki ónimi 2,1 trıllıon dollardan asatyn Túrki memleketteri búginde jahandyq ekonomıkalyq kúshke aınaldy. TMU ishindegi ózara saýda 3%-dan 7%-ǵa deıin ósti. Túrki saýda-sattyq palatalary odaǵy men Prezıdent Ilham Álıev usynǵan Túrki ınvestıtsııalyq qory sııaqty basamalar mıllıondaǵan kásipkerlerdiń basyn qosyp, óńirimizdegi shaǵyn jáne orta bızneske jańa múmkindikter ashty.
Gabalaǵa qaraı: Óńirlik beıbitshilik pen qaýipsizdik
2025 jylǵy 7 qazanda Memleket basshylary keńesiniń 12-shi sammıti Ázerbaıjannyń Gabala qalasynda «Óńirlik beıbitshilik jáne qaýipsizdik» taqyrybymen ótedi.
— Bul sammıt — tarıh pen qazirgi zamannyń túıisken tusynda ornalasqan kóne Ázerbaıjan qalasynda jańa kezeńniń bastalýyn bildiretin sımvoldyq ári tarıhı sát bolmaq. Maqsatymyz — joǵary, irgemiz — berik. Ázerbaıjannyń geostrategııalyq orny, saıası salmaǵy jáne ekonomıkalyq áleýeti Uıymymyzdy halyqaralyq arenada damýdyń jańa satysyna shyǵarý úshin qolaıly jaǵdaı jasaıdy. Ońtústik Kavkazdaǵy beıbitshilik protsesin alǵa jyljytqan Vashıngton kelisimderi aıasynda Sammıttiń taqyryby búkil óńir úshin tarıhı mánge ıe. Prezıdent Ilham Álıevtiń sózimen aıtsaq: «Túrki memleketteri uıymy — bizdiń basty halyqaralyq uıymymyz. Bul — bizdiń otbasymyz. Túrki álemi — bizdiń otbasymyz. Bizdiń basqa otbasymyz joq.» Bizdiń jolymyzdy aıqyndaıtyn — dál osy ortaq taǵdyr sanasy. Bishkekten Gabalaǵa deıingi jáne odan keıingi saparymyz osy rýhpen jalǵasyn tabady. TMU óńirimizde jáne álemde birlikti nyǵaıtyp, yntymaqtastyqty tereńdetip, beıbitshilik pen órkendeýdiń qozǵaýshy kúshine aınala beredi, — dedi Omýralıev.
Túrki memleketteri uıymynyń Bas hatshysy Kýbanychbek Omýralıev Qyrǵyz Respýblıkasyna belsendi ári nátıjeli tóraǵalyǵy úshin alǵys aıtty.
— Qyrǵyzstannyń jetekshiligimen júzege asqan bastamalar ortaq maqsat-baǵdarymyzdy aıtarlyqtaı ilgeriletti. Gabala sammıtin jáne Ázerbaıjan Respýblıkasynyń tóraǵalyǵyn asyǵa kútemiz! Ortaq baǵyt-baǵdarymyzben qýattanyp, TMU saıası dıalogty tereńdetýdi, ekonomıkalyq baılanystardy keńeıtýdi, mádenı jáne ǵylymı almasýdy damytýdy jáne óńirde de, jahandyq deńgeıde de beıbitshilik, turaqtylyq pen órkendeýdiń qurylymdy kúshi bolýdy jalǵastyra beredi, — dep túıindedi Bas hatshy.
Aıta keteıik, 6-7 qazanda Ázerbaıjannyń Gabala qalasynda Túrki memleketteri uıymynyń XII sammıti ótedi. Munda memleket basshylary saıası usynysyn aıtyp, túrki memleketteriniń ortaq máselelerin talqylamaq. Talqy alańynda ne aıtylýy múmkin, uıym qurylǵaly nendeı nátıjege qol jetti? Kazinform-nyń analıtıkalyq sholýshysy sarapshylarmen birge saýaldarǵa jaýap izdedi.
Osydan buryn Túrki memleketteri uıymynyń Bas hatshysy Kýbanychbek Omýralıev quttyqtaý hatynda uıymnyń osy ýaqyt aralyǵynda jetken zor jetistikteri men damý baǵyttaryna toqtaldy.