Bir palataly Parlament: reforma Qazaqstannyń saıası júıesin qalaı ózgertedi
ASTANA. KAZINFORM - Bir palataly Parlamentke kóshý, zań shyǵarý protsesin tsıfrlandyrý jáne partııalardyń rólin kúsheıtý ókildi organdardyń tıimdiligin arttyryp, ony qoǵam úshin ashyq ári esep beretin etýge tıis.
Joǵarǵy Keńesten Parlamentke deıin
Táýelsizdik alǵannan keıin Qazaqstan óz saıası júıesin qalyptastyrý jolyna tústi. Otyz jylda el parlamentarızmi alǵa jyljýdyń birneshe kezeńinen ótti, ár qadamy ýaqyttyń talabymen úndesti jáne memlekettik ınstıtýttardyń jetilý deńgeıiniń aınasy ispettes boldy. Búginde Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev jarııalaǵan parlamenttik reforma ulttyq memlekettik qurylystyń jańa paraǵyn ashyp otyr.
KSRO ydyraǵan soń Qazaqstanǵa XII shaqyrylymdaǵy Joǵarǵy Keńes muraǵa qaldy, elimiz 1993 jyly egemendiktiń negizderin bekitken táýelsiz memlekettiń alǵashqy Konstıtýtsııasyn qabyldady. Bul kezeńde Qazaqstan jedel sheshimderdi talap etken kúrdeli áleýmettik-ekonomıkalyq syn-qaterler jaǵdaıynda boldy.
1995 jyly jańa Konstıtýtsııa qabyldanyp, prezıdenttik basqarý formasyn, sondaı-aq bılikti zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot tarmaqtaryna bólý qaǵıdattaryn, kedergiler men salmaqtardyń arajigin teńestirý júıesin bekitti. Senat pen Májilisten turatyn qos palataly Parlament quryldy.
Mundaı úlgi saıası júıeniń turaqtylyǵy men boljamdylyǵyn nyǵaıtýǵa múmkindik berdi, bul transformatsııa jaǵdaıynda sheshýshi mańyzǵa ıe boldy.
Odan keıingi jyldary konstıtýtsııalyq reformalar birizdi sıpat aldy. 1998 jyly Parlamenttegi partııalyq ókildikti kúsheıtken túzetýler engizildi. 2007 jyly Parlament Májilisiniń saılaýy proportsıonaldy júıege kóshti. Prezıdenttik basqarý formasy saqtalǵanymen, memlekettik basqarý júıesinde parlamentarızmniń róli kúsheıtildi. Parlament Premer-Mınıstrdi bekitý quqyǵyna ıe boldy, al Qazaqstan halqy Assambleıasy konstıtýtsııalyq mártebege ıe boldy.
2022 jylǵy konstıtýtsııalyq reforma
Jańa ózgeristerge Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń 2022 jyly júzege asyryla bastaǵan bastamalary serpin berdi. Túzetýler Konstıtýtsııanyń shamamen 40 babyna engizilip, memlekettik bıliktiń arhıtektýrasyn ózgertti.
Aralas saılaý júıesi engizildi – Májilis depýtattarynyń 70 paıyzy partııalyq tizim boıynsha, 30 paıyzy birmandatty okrýgterden saılanady. Parlamenttiń zań shyǵarý úderisindegi ókilettikteri kúsheıtildi, Senattyń quramy ózgerdi, Konstıtýtsııalyq sot qaıta quryldy jáne azamattar úshin osy organǵa júginý quqyǵy engizildi.
Sonymen birge Prezıdenttiń ókilettik merzimi jeti jyldyq bir merzimmen shekteldi. Bul qadamdar bılikti qaıta qurylymdaýdy jáne kedergiler men salmaqtardyń arajigin teńestirý júıesin nyǵaıtýdy qamtamasyz etti.
Qasym-Jomart Toqaev sol kezde konstıtýtsııalyq reforma memlekettik júıedegi irgeli ózgerister úshin berik quqyqtyq negiz qalaǵanyn atap ótti. Ol saıasatta, ekonomıkada, áleýmettik sala men sot júıesinde «Ádiletti memlekettiń» qaǵıdatyn júzege asyrýǵa jol ashty.
Jańǵyrtýdyń jańa kezeńi
2025 jylǵy 8 qyrkúıekte Memleket basshysy saıası jańǵyrtýdyń jańa kezeńi – bir palataly qurylymǵa kóshýdi kózdeıtin parlamenttik reformanyń bastalǵanyn jarııalady. Qalyptasqan partııalyq júıe men qoǵamnyń saıası belsendiligi artqan jaǵdaıda bul qadam zańdy ári ýaqytyly bolyp sanalady. Al bastamanyń aldyn ala jarııalanýy saıası úderisterdiń ashyqtyǵyn kórsetedi.
Prezıdent tapsyrmasymen Konstıtýtsııaǵa ózgerister engizý boıynsha usynystardy ázirleıtin jumys toby quryldy. Reformanyń negizgi erejeleriniń qatarynda saıası partııalardyń rólin kúsheıtý bar. Reformany jarııalaı otyryp, Memleket basshysy bir palataly Parlamentti saılaý kezinde saılaýdyń proportsıonaldy júıesine kóshýdiń qajettigin aıqyn aıtty.
Sonymen qatar «e-Parlament» júıesi arqyly zań shyǵarý protsesin tsıfrlandyrý, depýtattardyń qoǵam aldyndaǵy ashyqtyǵy men eseptiligin arttyrý josparlanýda. Reformanyń túpkilikti jobasy qoǵamdyq talqylaýǵa jáne referendýmǵa shyǵarylatyn bolady.
Saıasattanýshy Eldos Jumaǵulov bul evolıýtsııalyq ózgerister baǵytynyń jalǵasy ekenin atap ótti.
«Josparlanǵan ózgerister zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot júıeleriniń úılesimdi jumysyna baǵyttalǵan. Munda qoǵamnyń barlyq toptarynyń múddelerin eskerip, naǵyz partııalyq básekelestikke jol ashý mańyzdy», – dedi sarapshy.
«Eýrazııalyq monıtorıng» ortalyǵynyń dırektory Álibek Tájibaev reformanyń qoldanbaly qyryn erekshe atap ótti.
«Bir palataly Parlamentke kóshý sheshim qabyldaýdy jedeldetip, protsesti ashyq etedi. Negizgi maqsat – júıeni bılik tarmaqtarynyń tepe-teńdigin joǵaltpaı jeńildetý, partııalyq ınstıtýttardy kúsheıtý jáne azamattardy zań shyǵarý protsesine tartý», – dedi ol.
Halyqaralyq tájirıbe
Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, bir palataly Parlament kóptegen ýnıtarly memleketter úshin tabıǵı úlgi bolyp tabylady. Shvetsııa, Danııa, Fınlıandııa, Túrkııa sekildi elder bir palataly qurylymda zań shyǵarý protsesin sátti júzege asyryp keledi. Olardyń tájirıbesi mundaı júıeniń partııalyq ınstıtýttary damyǵan jáne saıası mádenıeti joǵary jaǵdaıda tıimdi bolatynyn kórsetip otyr.
Qazaqstan úshin bir palataly Parlamentke kóshý zań shyǵarý protsesin ońtaılandyrýdy, bıýrokratııalyq kedergilerdi azaıtýdy jáne qoǵam suranysyna jedel áreket etýdi bildiredi.
Respýblıka kúnine arnalǵan saltanatty is-sharada sóılegen sózinde Qasym-Jomart Toqaev josparlanǵan ózgerister Parlamenttiń ókilettigi men bedelin arttyratynyn atap ótti.
– Konstıtýtsııaǵa engiziletin ózgerister Parlamenttiń ózimen ǵana shektelmeıdi, Prezıdent, Úkimet jáne saıası júıeniń basqa da aspektileri jaıly bólikterine qatysty bolady. Ózgeristerdiń jalpy kólemin jáne 2022 jylǵy konstıtýtsııalyq reforma aıasynda iske asyrylǵan bastamalardy eskersek, bul túzetýlerdi jańa Konstıtýtsııa qabyldaýmen salystyrýǵa ábden bolady, – dedi Memleket basshysy. Ol Qazaqstan myqty prezıdenttik bıligi bar memleket bolyp qala berýi tıis ekenin erekshe atap ótti.
Qasym-Jomart Toqaevtyń aıtýynsha, bul – álem turaqsyz bolyp turǵan shaqta elimizdiń senimdi bolashaǵyn qamtamasyz etý máselesi.
– Biz halqymyzdyń memlekettiligine qater tóndirýge quqymyz joq, ústirt tujyrymdarǵa ermeýimiz kerek, – dedi Prezıdent.
Qoǵam reformadan ashyqtyqty, eseptilikti jáne azamattardyń sheshim qabyldaýǵa qatysý múmkindikteriniń keńeıýin kútedi. Mańyzdy mindetterdiń biri – partııalardy halyq múddelerin bildiretin shynaıy ókildik tetikterine aınaldyrý. Sonymen qatar saıası kún tártibiniń tek iri partııalyq ortalyqtardyń qolynda shamadan tys shoǵyrlanýyna jol bermeý de mańyzdy.
Aldaǵy jyldary Parlament jastardan bastap kásipkerlerge, óńirler men úkimettik emes sektor ókilderine deıingi túrli áleýmettik toptardyń múddelerin bildiretin jańa bastamalardyń alańyna aınalýy múmkin.
2025 jylǵy parlamenttik reforma 2022 jyly bastalǵan ózgeristerdiń qısyndy jalǵasy bolyp otyr. Ol Qazaqstannyń jetilgen ári teńgerimdi basqarý modeline kóshýin kórsetedi, munda Parlament zań shyǵarýshy organ ǵana emes, qoǵamdyq dıalog alańy retinde de nyǵaıa túsedi.
Eldegi parlamenttik reformalardyń tarıhy sabaqtastyqty aıqyn kórsetedi. 1990-jyldardyń basyndaǵy Joǵarǵy Keńesten qazirgi kezeńge deıin zań shyǵarýshy organ halyqtyń múddesin bildiretin naqty qural retinde óz ornyn kúsheıtip keledi.