Bir donordan on baladan artyq týýǵa bolmaıdy - Saltanat Baıqoshqarova
ASTANA. KAZINFORM - Qazaqstandaǵy alǵashqy «qutydan shyqqan bala» avtory, óz salasynyń úzdigi, reprodýktolog Saltanat Baıqoshqarovanyń aıtýynsha, Qazaqstanda ekstrakorporaldy uryqtandyrý ádisin qoldaný kórsetkishteri álemdik deńgeıden kem emes, al myńdaǵan otbasy úshin bul ádis - úmit pen analyq qýanyshtyń kilti.
- Saltanat Berdenqyzy, ekstrakorporaldy uryqtandyrý tehnologııalary keıingi jyldary qalaı jetildirildi, áńgimeni osydan bastasaq…
- Bul tehnologııalar alǵash ret 1978 jyly Anglııada qoldanylǵanyn bilesizder. Sol kezde dúnıege kelgen alǵashqy bala - Lýıza Braýn. Al Qazaqstanda bul isti 1995 jyly men bastadym. Sóıtip, 1996 jyldyń 31 shildesinde alǵashqy qazaqstandyq bala dúnıege keldi. Jalpy, bul ǵylymnyń álem boıynsha 50 jyldyq tarıhy bar, al Qazaqstanda - shamamen 30 jyl. Sondyqtan bul jumys birtindep, kezeń-kezeńimen damyǵan. Anglııada alǵashqy nátıje alynǵanǵa deıin ǵalymdar dúnıejúzinde 100 jylǵa jýyq ýaqyt boıy túrli tájirıbeler men eksperımentter júrgizip kelgen. Sol eńbektiń nátıjesinde qazirgi tehnologııalar óte joǵary deńgeıge jetti. Qazir bizdiń salamyzda jasandy ıntellekt jáne baǵdarlamalyq tehnologııalar keńinen qoldanylady. Sondyqtan qazirgi deńgeı men burynǵy kezeńdi salystyrýǵa bolmaıdy. Qazaqstanda bul baǵyt óte joǵary deńgeıde damyp otyr.
- EKU jasatý boıynsha jas shamasyna qaraı shekteý bar dep estıtin edik, biraq keıingi kezde baıqap júrgenimizdeı, bul jańsaq pikir sııaqty?
- Bul másele tikeleı jasqa baılanysty. Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń arnaıy buıryǵynda naqty jas shekteýi kórsetilmegenimen, is júzinde belgili bir shekteýler bar. Óıtkeni ár adamnyń aǵzasy ártúrli. Mysaly, 80 jasta nemese 70 jasta bul tehnologııany qoldaný múmkin emes. Dúnıejúzinde sırek te bolsa 60 jastan keıin EKU jasatqan jaǵdaılar kezdesedi, biraq biz, negizinen, 50 jasqa deıin jasaýǵa tyrysamyz. Onyń ózinde tabıǵattyń óz shekteýleri bar. Jasy ulǵaıǵan áıelderde kóbinese uryq tapshylyǵy baıqalady. Sondyqtan mundaı isterdiń barlyǵy óz ýaqytymen jasalǵany durys.
Tabıǵı jolmen júkti bolyp, bala dúnıege ákelý - eń durysy dep oılaımyn. Al EKU ádisine júgingisi keletin áıelder ýaqytyn ótkizip almaýy kerek. Sebebi, eger áıel 45 jasqa kelip, óz uryǵy bolmasa, jas shekteýi zań júzinde bolmasa da, bıologııalyq turǵydan bar degen sóz. Sondyqtan bul máselede «jas shekteýi joq» dep aıta almaımyz.
- Qazirgi kezde bul ádisti kimge jáne qashan jasatýǵa bolady, ol qalaı anyqtalady? Osy protsedýranyń satylaryn aıtyp berseńiz…
- Kóbinese erli-zaıyptylar úılengennen keıin bir jyldyń ishinde bala bolmasa, reprodýktologke júginýi kerek. Qazirgi zamanda jastardyń kóbi sanaly, saýatty. Sondyqtan bul máselege der kezinde mán beredi.
Eger áıel 35 jastan keıin turmysqa shyqsa, onda tabıǵı jolmen júktilik bolý múmkindigin jarty jyl kútý jetkilikti. Sol ýaqyt ishinde nátıje bolmasa, mindetti túrde reprodýktologke qaralý qajet.
Al eger tabıǵı júktilik bolmasa, aldymen konservatıvti em júrgiziledi: dári-dármekpen, qajet bolǵan jaǵdaıda operatsııalyq nemese fızıoterapııalyq ádistermen. Eger osy emderdiń eshqaısysy nátıje bermese, onda ekstrakorporaldy uryqtandyrý ádisine júginýge týra keledi. Biraq EKU-ǵa barý úshin tym uzaq kútýdiń qajeti joq. 10-15 jyl boıy nátıjesiz emdelip júrýdiń ornyna, eger 2-3 jyl ishinde nátıje bolmasa, EKU jasaýǵa bolady.
Keıbir jaǵdaılarda EKU birden taǵaıyndalady. Mysaly, áıeldiń jatyr tútiksheleri bitelip qalǵan nemese alynǵan bolsa, analyq uryq joq bolsa, ne jatyrdyń ózi bolmaǵan jaǵdaıda - mundaı adamdarda tabıǵı jolmen júktilik múmkin emes, sondyqtan tikeleı EKU ádisine júginedi.
- Qazir ókinishke oraı, damýynda kedergileri bar sábı kóp. EKU kezinde qandaı da bir skrınıngter aqyly týa bitetin aýrýlardyń aldyn alýǵa bola ma?
- Qazirgi kezde damýy tejelip, tili shyqpaı jatqan balalar, sondaı-aq psıhologııalyq damýy baıaý balalar kóbeıip keledi. Mundaı jaǵdaılardyń sebebin genetıkalyq turǵydan 100 paıyz anyqtaý múmkin emes. Eger otbasynda osyndaı bala dúnıege kelse, ata-ananyń ekeýi de mindetti túrde tekserilýi kerek. Qan taldaý arqyly genetıkalyq aýrýlardyń bar-joǵyn, balanyń qandaı genetıkalyq aqaýy bolǵanyn anyqtalady. Úsh tarap - ákesi, anasy jáne bala tekserilgennen keıin ǵana bolashaqta deni saý bala súıý múmkindigi bar ma, joq pa, mine muny genetıkalyq taldaýlar kórsetedi. Osy málimetterge súıene otyryp, kelesi júktilikti josparlaýǵa bolady. Bul - óte kúrdeli ári qymbat tehnologııa, sondyqtan ony barshanyń qaltasy kóteredi dep aıtý qıyn.
EKU ádisin qoldanǵan kezde biz embrıondarǵa genetıkalyq taldaý júrgizemiz. Taldaý nátıjesinde embrıonnyń 99 paıyzy deni saý degen qorytyndy shyqsa da, bul 100 paıyz bala deni saý týady degendi bildirmeıdi. Degenmen, kóptegen tuqym qýalaıtyn aýrýlardyń aldyn alýǵa múmkindik bar. Al qazirgi kezde jıi kezdesetin aýtızm, ZPRR (psıhıkalyq damýdyń tejelýi), ZRR (sóıleý damýynyń tejelýi) sııaqty buzylystardy genetıkalyq turǵydan aldyn ala anyqtaý nemese boljaý ázirge múmkin emes deýge bolady.
- Kópshilik EKU protsedýrasynyń qymbatqa túsetinin aıtady. Qyzmet quny qalaı qalyptasady? Qazir ortasha baǵa qandaı?
- Genetıkalyq taldaýlar - óte kúrdeli, joǵary tehnologııalyq ári qymbat sala. Kádimgi halyq tapsyratyn jalpy analızderden aıyrmashylyǵy - genetıkalyq taldaý óte sırek jaǵdaıda ǵana jasalady. Sol sebepti genetıkalyq zerthanalardyń qural-jabdyqtary únemi jańartylyp otyrýy qajet. Alaıda jańa tehnologııalardyń baǵasy óte joǵary, al bul taldaýlardy tapsyratyn adamdar sany az bolǵandyqtan, mundaı zerthanalar óz shyǵynyn aqtaı bermeıdi. Sondyqtan kóptegen genetıkalyq taldaýlar sheteldik zerthanalarda júrgiziledi. Mysaly, AQSh-taǵy, Reseıdegi, Túrkııadaǵy halyqaralyq deńgeıdegi zerthanalarda jasalady. Óıtkeni Qazaqstanda halyq sany az bolǵandyqtan, mundaı kúrdeli genetıkalyq zerthanany ashý ekonomıkalyq turǵydan tıimdi emes: qural-jabdyqtardy jyl saıyn jańartý úlken qarjyny qajet etedi. Bul - eń aldymen qarjylyq jaǵynan óte qıyn másele.
Al ekstrakorporaldy uryqtandyrý baǵdarlamasy, kerisinshe, Qazaqstanda basqa eldermen salystyrǵanda áldeqaıda arzan. Orta eseppen bir EKU protsedýrasynyń quny – shamamen 1,5 mıllıon teńge (genetıkalyq taldaýsyz). Onyń jartysyna jýyǵy uryqty alý, gormondyq dárilerdi qoldaný jáne medıtsınalyq protsedýralarǵa jumsalady (orta eseppen 700 myń teńge shamasynda). Qalǵan bóligi krıokonservatsııa jáne EKU baǵdarlamasynyń ózine ketedi. Degenmen, bul - halyqtyń kópshiligi úshin arzan emes. Osyny eskerip, Prezıdentimizdiń bastamasymen 2021 jyldan bastap «Ańsaǵan sábı» atty bes jyldyq baǵdarlama iske qosyldy. Bıyl – sol baǵdarlamanyń besinshi jyly. Al kelesi jyly onyń jalǵasy bola ma, joq pa, ony ýaqyt kórsetedi. Biraq, qalaı bolǵanda da, bul bastama kóptegen otbasylarǵa zor úmit pen múmkindik syılady.
- Shaǵyn qalalar men aýyl turǵyndary úshin qandaı múmkindikter qarastyrylǵan, ıaǵnı osy ádiske júgingisi kelgender Almaty men Astanadan basqa jerde tekserýden ótip, qarala ala ma?
- Biz ózimizdiń «Ekomed» klınıkalar tobyn Qazaqstannyń birneshe qalasynda ashtyq. Qazirgi ýaqytta barlyǵy 12 klınıkamyz jumys isteıdi. Onyń ishinde eń irileri - Almaty qalasynda (2 klınıka), Astanada, Shymkentte, Atyraýda jáne Aqtóbede ornalasqan.
Bizdiń maqsatymyz - ár óńirdiń turǵyndaryna óz qalasynda emdelýge múmkindik jasaý, ıaǵnı adamdar EKU protsedýrasyn ótý úshin alysqa barmaı, jolǵa, jatyn orynǵa shyǵyn shyǵarmaı, jumystan suranbaı-aq óz óńirindegi klınıkada tolyq em ala alady. Osylaısha, biz halyqqa barynsha yńǵaıly jaǵdaı jasap otyrmyz. Al qalǵan alty ortalyq - shaǵyn kólemdi, negizinen tabıǵı jolmen júktilikke kómektesetin klınıkalar. Sondaı-aq basqa zerthanalarmen birlesip jumys isteıdi.
- Qazaqstanda EKU boıynsha kórsetkishter qandaı, álemdik standartpen salystyra otyryp aıtsańyz…
- Álemdik deńgeımen salystyrǵanda, Qazaqstandaǵy EKU zerthanalary búginde ozyq tehnologııalarmen jumys isteıdi. Qazirgi tańda elimizde shamamen 30 laboratorııa resmı túrde tirkelgen, alaıda olardyń deńgeıi ártúrli. Sondyqtan «bári birdeı nátıje beredi» dep oılaý durys emes. Nátıjesi joǵary bolý úshin tájirıbeli, jaqsy jabdyqtalǵan zerthanalardy tańdaý qajet. Qazir Qazaqstanda aldyńǵy qatardaǵy onshaqty EKU laboratorııasy bar, solarǵa júgingen jaǵdaıda nátıje alý yqtımaldyǵy áldeqaıda joǵary jáne júktilikke jetý ýaqyty da qysqarady.
Dúnıejúzilik kórsetkishter boıynsha, EKU nátıjeliligi orta eseppen 30-40 paıyzdan bastalady. Al bizdegi ozyq klınıkalarda bul kórsetkish 60-70 paıyzǵa deıin, keı jaǵdaılarda odan da joǵary deńgeıge jetedi. Mysaly, bizdegi New Generation Clinic zerthanasynda sońǵy eki jylda genetıkalyq dıagnostıka jasalǵan embrıondardy qoldanǵan jaǵdaıda júktiliktiń oń nátıjesi orta eseppen 76 paıyz bolyp otyr. Bul - óte joǵary kórsetkish jáne halyqaralyq deńgeıde de keremet nátıje bolyp sanalady.
Jalpy alǵanda, EKU zerthanalarynyń tabystylyǵy olardyń qanshalyqty zamanaýı jabdyqtalǵanyna jáne jańa tehnologııalardy qalaı qoldanatynyna tikeleı baılanysty. Bir sózben aıtqanda, Qazaqstannyń EKU salasy búginde álemnen kem túspeıdi - keı baǵyttarda tipti keıbir elderden ozyp tur deýge bolady.
- Donorlyq bankter týraly aıtsańyz, donorlar qalaı irikteledi?
- Bizdiń elimizde ázirge arnaıy donorlyq bank joq. Al shetelde, ásirese Eýropa jáne basqa da órkenıetti memleketterde, uryq pen jynys jasýshalaryn saqtaý men paıdalanýǵa arnalǵan birińǵaı ortalyqtandyrylǵan bankter júıesi bar. Onda er adamnyń nemese áıel adamnyń uryǵy aldyn ala saqtalyp, qajet kezde qoldanylady. Qazaqstanda mundaı turaqty júıe qalyptaspaǵan, ıaǵnı bizde bári qajetine qaraı, jeke jaǵdaılarǵa baılanysty iske asyrylady. Eger patsıenttiń uryǵy sapasyz bolsa nemese er adamda múldem uryq joq jaǵdaılar kezdesse, sondaı erekshe medıtsınalyq kórsetkishter bolǵanda ǵana donorlyq uryq qoldanylady. Bul - óte kúrdeli protsess. Sebebi donorlardy tabý ońaı emes. Mysaly, jarnama bergenniń ózinde 100 adamnyń ishinde nebári eki-úsheýi ǵana talaptarǵa saı kelýi múmkin. Donorlardy irikteý men tekserý kóp qarjyny, ýaqyt pen eńbekti qajet etedi. Oǵan qaramastan, qazirgi tańda elimizde medıtsına salasynda donorlyq kómekti qajet etetin patsıentterge kómek kórsetý múmkindigi bar.
- Pavel Dýrov 15 jyl buryn donor bolǵanyn, sodan beri 12 elde 100-den astam bıologııalyq balasy bar ekenin aıtqan edi. Bul qoǵamda qyzý pikirtalas týdyrdy. Bir donordyń genetıkalyq izi qandaı bolýy múmkin?
- Qazir «Reseıde bir donordan týǵan balalardyń sany júzge deıin jetip jatyr» degen aqparattar jıi aıtylady. Bul, árıne, qoǵamda túrli pikir týdyryp otyr. Al Qazaqstanda bul másele Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń arnaıy buıryǵymen naqty rettelgen. Qoldanystaǵy talaptarǵa sáıkes, bir donordan eń kóbi on balaǵa deıin ǵana dúnıege ákelýge ruqsat etiledi. Buryn bul kórsetkish jıyrma balaǵa deıin bolǵan, alaıda shamamen 5-6 jyl buryn tıisti ózgerister engizilip, shekteý kúsheıtildi. Bul sheshimniń qabyldanýyna birneshe sebep bar. Eń bastysy - donorlyq uryqty irikteý men genetıkalyq taldaý protsesiniń óte kúrdeli ári jaýapty bolýy. Sondyqtan mundaı shekteý etıkalyq jáne medıtsınalyq turǵydan oryndy dep esepteledi.
Al Reseıdegi jaǵdaı basqa. Mysaly, Dýrov sııaqty jeke tulǵalardyń óz bastamasymen júzdegen balaǵa deıin donorlyq uryq berýi - olardyń eliniń zańnamasy men demografııalyq saıasatyna baılanysty. Reseı halqynyń sany kóp bolǵandyqtan, bul kórsetkish olar úshin aıtarlyqtaı másele bolmaýy múmkin. Biraq eń bastysy - ár bala óziniń shyǵý tegin bilýi kerek. Eger ol aqparat ashyq bolsa, bolashaqta kezdeısoq genetıkalyq baılanys ornap ketý qaýpi tómendeıdi.
- Ózińiz jaqsy bilesiz, qazaq qoǵamynda «jeti ata» uǵymy bar. Reprodýktologter bul týraly ne deıdi? Jalpy, donor týraly maǵlumattarda ne qamtylady jáne rýy kórsetile me?
- Qazaqstanda donor er adamdardyń uryǵyn qoldaný jaǵdaılary óte sırek kezdesedi. Biraq qoldanylǵan jaǵdaıda, ár donor týraly negizgi málimetter - ulty, bilimi, syrtqy belgileri jáne densaýlyq jaǵdaıy mindetti túrde suralady jáne tirkeledi.
Bizdiń elde donorlyq úderis anonımdi túrde júzege asady, ıaǵnı donor men retsıpıent bir-birin tanymaıdy. Bul halyqaralyq tájirıbege saı keledi. Alaıda, bir qıyndyq bar - qoldanystaǵy normatıvtik qujattarda donordyń tegin nemese shyqqan tekterin genetıkalyq turǵyda tekserý týraly naqty talap joq. Degenmen, klınıkalarda mamandar bul máselege barynsha jaýapkershilikpen qaraıdy. Donorlarmen aýyzsha suhbat júrgizilip, olardyń tegi men shyqqan ortasy týraly málimetter tirkelip otyrady. Sonymen qatar, genetıkalyq karıotıp taldaýy mindetti túrde jasalady, bul arqyly uryqtyń tuqym qýalaıtyn aýrýlardan taza ekendigi tekseriledi. Osylaısha, ár patsıenttiń talabyna saı, qaýipsizdik pen sapa saqtalyp, barlyq protsess Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń buıryqtary men erejelerine sáıkes júrgiziledi.
- Al embrıondardy saqtaý jáne joıý máselesi qalaı rettelgen? Bul múmkindik elimizde qanshalyqty suranysta?
- Patsıentter EKU baǵdarlamasyna kelgen kezde analyq bezderdi stımýlıatsııalaý barysynda birneshe analyq jasýsha túziledi. Ásirese, jas áıelderde nemese polıkıstoz sındromy bar patsıentterde bul kórsetkish joǵary bolady. Nátıjesinde bir EKU tsıklinen birneshe embrıon alynady. Kóp jaǵdaıda áıel alǵashqy embrıonnan bala kóterip, dúnıege ákeledi, al qalǵan embrıondar krıokonservatsııa ádisimen qatyrylyp saqtalady. Keıinnen ol áıel taǵy da bala kótergisi kelmeýi múmkin, al embrıondar saqtalyp qalady. «Osyndaı jaǵdaıda qatyrylǵan embrıondardy ne isteý kerek?» degen suraq týyndaıdy. Sondyqtan mundaı jaǵdaılardyń aldyn alý úshin, patsıent pen klınıka EKU bastalar aldynda arnaıy kelisimshartqa otyrady. Onda artyq embrıondardy saqtaý merzimi, saqtaý sharttary jáne saqtaý ýaqyty aıaqtalǵan soń ne isteý kerektigi (mysaly, joıý nemese saqtaý merzimin uzartý) naqty kórsetiledi.
- Erli-zaıyptylar ajyrasqan jaǵdaıda embrıonǵa menshik quqyǵy kimge tıesili bolady?
- Iá, keıde ómirde kútpegen jaǵdaılar bolady. Jubaılardyń biri qaıtys bolýy nemese ajyrasý sııaqty oqıǵalar kezdesedi. Osyndaıda qatyrylǵan embrıondardyń taǵdyry - kúrdeli ári sezimtal másele. Mundaı jaǵdaılardyń barlyǵy EKU baǵdarlamasy bastalar aldynda jasalatyn kelisimshartta naqty jazylady. Onda: «Eger jubaılardyń biri ómirden ótse nemese ajyrassa, embrıondardyń taǵdyryn kim sheshedi?» degen suraqtarǵa naqty jaýap kórsetiledi. Mysaly, ajyrasqan jaǵdaıda áıel adam óz betimen embrıondy salyp ala almaıdy. Sebebi, zań boıynsha burynǵy kúıeýiniń notarıaldy túrde berilgen ruqsaty qajet. Eger ol ruqsat bermese, embrıon joıýǵa jiberiledi. Al eger taraptar arasynda daý týyndasa, másele sot arqyly sheshiledi.
- Qazaqstanda sýrrogat ana bolýdyń zańdyq, etıkalyq shekaralary durys qalyptasqan ba? Kommertsııalyq sýrrogat ana bolýǵa ruqsat berýdiń qandaı qaýipteri bar?
- Sýrrogat ana bolý elimizde zań júzinde tolyqtaı rettelgen. Degenmen árbir jaǵdaıda tapsyrys berýshi jup pen sýrrogat ananyń arasynda jeke kelisimshart jasalady. Bul tikeleı ózara nemese arnaıy agenttik arqyly júzege asady. Barlyq quqyqtyq jáne qarjylyq sharttardy notarıýs pen zańgerlerdiń qatysýymen agenttik taraptar kelisip sheshedi. Sondyqtan medıtsına qyzmetkerleri bul protsesstiń tek medıtsınalyq jáne bıologııalyq jaǵyna ǵana jaýap beredi. Biz tek jubaılar men sýrrogat ananyń arasynda kelisimshartqa qol qoıylyp, barlyq quqyqtyq rásimder aıaqtalǵan soń ǵana medıtsınalyq kezeńge kóshemiz.
Kelisimshartta taraptardyń barlyq mindetteri men quqyqtary, tólemniń kólemi men tártibi, kútpegen medıtsınalyq qıyndyqtar týyndaǵan kezdegi jaýapkershilik - barlyǵy naqty kórsetiledi. Kóp jaǵdaıda kommertsııalyq negizde jasalady. Etıkalyq turǵydan alǵanda, sýrrogat ana bolý - ár adamnyń jeke tańdaýy. Ádette áıelder mundaı qadamǵa qajettilikten, belgili bir qarjylyq nemese ómirlik jaǵdaıdy sheshý úshin barady. Sondyqtan men bul áreketti aıyptaı da, aqtaı da almaımyn. Bul - árkimniń jeke sheshimi.
- Qoǵamda EKU-men týǵan balalarǵa qatysty stıgma nemese qate túsinikter áli de bar sııaqty, osy oraıda ne aıtar edińiz?
- Bizdiń qoǵamda, ókinishke qaraı, kóptegen máselege qatysty stıgma áli de bar. Kópshilik bireýdiń jeke ómirin talqylap, ósekke aınaldyrýǵa beıim. Sol sebepti adamdar «halyq ne deıdi, uıat bolady» degen uǵymmen ómir súrýge daǵdylanyp qalǵan. Mundaı kózqaras bedeýlik nemese EKU sııaqty taqyryptarda da baıqalady. Kópshilik qorqady, jasyrady, óıtkeni bireý namysyna tıetin sóz aıtyp qalýy múmkin. «Balaǵa kóz tıedi, sóz tıedi» dep senetinder bar. Bul - bizdiń qoǵamnyń qalyptasqan psıhologııasy.
Dúnıejúziniń órkenıetti elderinde, mysaly, EKU nemese bala asyrap alý eshkimnen jasyrylmaıdy, tipti qalypty nárse sanalady. Al bizde áli de ashyq aıtýǵa uıalatyn, qoǵamdyq pikirden qysylatyn jaǵdaılar kóp. Degenmen sońǵy jyldary jastardyń kózqarasy ózgerip keledi. Buryn mundaı nárse óte sırek kezdesse, qazir EKU arqyly balaly bolý qalypty qabyldana bastady. Kóptegen ata-ana bizge alǵysyn aıtyp, balalarymen birge sýretke túsip, tipti balalar kúnine arnalǵan merekelerge qatysyp, qýanyshtarymen bólisedi. Bul - óte mańyzdy ózgeris. Óıtkeni mundaı ashyq mysaldar basqalarǵa da úmit beredi. Bala súıe almaı júrgen kóptegen jup osyndaı oqıǵalardy kórip, ózderine psıhologııalyq qoldaý tabady. Meniń oıymsha, dál osy medıtsınalyq tehnologııalardyń eń úlken jetistigi - adamdarǵa tek bala emes, úmit pen senim syılaý.
- Áńgimeni tehnologııadan bastaǵan edik, sol turǵyda túıindesek. Álemde gendik ınjenerııa, jasandy jatyr sııaqty jańa baǵyttar talqylanyp jatyr. Qazaqstan bul tusta trendte me?
- Gendik ınjenerııa - áli de jetilý ústindegi jańa ǵylym. Sondyqtan bul salada da túrli pikir bar: ony qoldaıtyndar da, qarsy shyǵatyndar da ár memlekette kezdesedi. Qazirgi tańda mundaı zertteýler men tájirıbelerge barlyq elderde birdeı ruqsat berilmegen, tek keıbir memleketterde ǵana shekteýli deńgeıde eksperıment jasaýǵa múmkindik bar. Degenmen meniń oıymsha, bolashaqta bul baǵytta úlken ózgerister bolady.
Ǵylymda búginde jasandy analyq jáne atalyq uryq jasaý múmkindigi zerttelip jatyr. Tipti jasandy jatyr jasaý ıdeıasy da bar. Ázirge ol tek eksperıment deńgeıinde, biraq aldaǵy 20-30 jylda bul baǵytta naqty nátıjelerge jetýimiz ábden múmkin. Óıtkeni budan 20-30 jyl buryn ınternet te, smartfon da bolmaǵan. Al búginde olar bizdiń ómirimizdiń ajyramas bóligine aınaldy. Sol sııaqty, medıtsına men bıotehnologııa da qarqyndy damyp keledi. Mysaly, buryn onkologııalyq aýrýlardy emdeý múmkin emes sanalsa, qazir olardyń kópshiligi erte satysynda emdeledi, ıaǵnı ǵylym toqtaýsyz alǵa jyljyp keledi. Biraq, sonymen qatar, adam tek ǵylymǵa senip otyrmaýy kerek. «Keıin balaly bolarmyn», «aqsha tabylyp qalsa, jasatarmyn» degen kózqaras durys emes. Ýaqytynda úılenip, ýaqytynda urpaq kórý - tabıǵattyń zańy. Al eger bolashaq ata-analar aldyn ala medıtsınalyq jáne genetıkalyq tekserýlerden ótip, ózderiniń qandaı aýrýlarǵa beıim ekenin bilse, bul - deni saý bala dúnıege kelý múmkindigin aıtarlyqtaı arttyrady.
Kamıla Múlik