Bolgarııa Ortalyq Azııa memleketterimen yntymaqtastyqqa múddeli – Rýmen Radev
ASTANA. KAZINFORM - Bolgarııa Prezıdenti Rýmen Radev Kazinform agenttigine bergen eksklıýzıvti suhbatynda Orta dálizge qatysty strategııalyq bastama, Qazaqstan men Bolgarııa yntymaqtastyǵynyń bolashaǵy jáne Ortalyq Azııamen ózara is-qımyl salalary jóninde aıtyp berdi.
- Jaqynda Bolgarııa Mınıstrler keńesi Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytyn damytý aıasynda Bolgarııa men Qazaqstan arasyndaǵy ózara túsinistik týraly memorandým jobasyn maquldady. Osy turǵyda Bolgarııa men Qazaqstan arasyndaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyqty tereńdetý qadamdaryn qalaı baǵalaısyz?
- Resmı túrde Transkaspıı halyqaralyq kólik joly dep atalatyn Orta dálizdiń jaqyn bolashaqta Bolgarııa men Qazaqstan arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtýǵa aıtarlyqtaı áleýeti bar.
Qazaqstan, Kavkaz jáne Balqan arqyly Eýropa men Qytaıdy baılanystyratyn mýltımodaldy saýda joly retinde onyń jahandyq geosaıası landshaft kontekstinde mańyzdylyǵy artyp keledi.
Qytaıdan Reseı arqyly Eýropaǵa dástúrli baǵyt sanalǵan Soltústik dálizdiń mańyzdylyǵynyń tómendeýinen keıin, halyqaralyq júk tasymaly balama Orta dálizge kóbirek qaıta baǵdarlanyp keledi.
2024 jyly osy baǵyt boıynsha júk tasymaldaý kólemi 4,5 mıllıon tonnaǵa jetti, bul onyń aldyndaǵy jylmen salystyrǵanda shamamen 65%-ǵa jáne 2021 jylǵy kórsetkishten (586 myń tonna) birneshe esege artyq.
Bolgarııa men Túrkııa arasyndaǵy qurlyq joldarynyń, sondaı-aq bolgarlyq Varna men Býrgas porttaryn Grýzııanyń Potı portymen jalǵaıtyn Qara teńiz arqyly baılanystyń arqasynda Qazaqstan men Bolgarııa kólik qarym-qatynasynyń áleýeti joǵary. Bul rette, Orta dálizdi jáne onyń Balqandaǵy jalǵasyn paıdalaný arqyly júk tasymalyn aıtarlyqtaı arttyrý múmkindigi bar.
Osy turǵyda Orta dáliz - Bolgarııa Respýblıkasy men Qazaqstan Respýblıkasy arasyndaǵy perspektıvalyq yntymaqtastyqty damytýǵa yqpal etetin negizgi strategııalyq bastama.
Sonymen qatar ony Bolgarııa arqyly ótetin, Soltústik Makedonııa, Albanııa jáne Italııany baılanystyratyn, ıaǵnı Adrıatıka men Qara teńizder arasyndaǵy baılanysty qamtamasyz etýde mańyzdy ról atqaratyn VIII Transeýropalyq kólik dáliziniń jalǵasy retinde qarastyrýǵa bolady.
Orta dáliz negizinen qoldanystaǵy temirjol jáne port ınfraqurylymynda ornalasqan, biraq ony tolyq iske asyrý úshin odan ári ınvestıtsııa men damý qajet. Osy baǵyttyń boıyndaǵy elder ony Soltústik jáne Ońtústik dálizderge balama retinde ornyqtyrý úshin belsendi qadamdar jasap otyr. Sonyń ishinde portty, temirjol jáne avtomobıl ınfraqurylymyn jańartý jáne keńeıtý is-qımyldary qamtylǵan.
Orta dáliz mańyzdylyǵynyń artýy bizdiń elderimiz arasyndaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyqty tereńdetýge jáne saýda baılanystaryn keńeıtýge ákeletini túsinikti. Bul óz kezeginde dálizdiń damýy men qyzmet etýinde sheshýshi ról atqarady. Onyń ústine, bul baǵyt tek kólik dálizi ǵana emes, sonymen qatar odan ári qaraı ósý úshin orasan zor áleýeti bar energetıkalyq jáne tsıfrlyq dáliz ekenin túsiný mańyzdy.
Qajet nátıjelerge qol jetkizý úshin qolda bar tetikterdiń tolyq spektrin paıdalanyp, múddeli taraptardyń barlyǵyn, ıaǵnı memlekettik qurylymdardyń, sondaı-aq iskerlik toptardyń da qatysýyn qamtamasyz etý qajet.
Qazaqstanǵa saparym barysynda menimen birge kólik, logıstıka, energetıka jáne aqparattyq tehnologııalar salalarynda jumys isteıtin jetekshi jáne tabysty bolgarııalyq kompanııalardyń basshylary qamtylǵan bıznes delegatsııa keldi.
Sapar aıasynda Astanada Bolgarııa men Qazaqstan kompanııalary arasynda tikeleı ári iskerlik baılanystar ornatý alańyna aınalatyn bıznes-forým ótedi. Bul shara Orta dálizdi odan ári ilgeriletýge jáne elderimiz arasyndaǵy ekonomıkalyq qarym-qatynastardy nyǵaıtýǵa yqpal etedi.
– Ortalyq Azııa halyqaralyq arenaǵa birtutas aımaq retinde kóbirek shyǵyp keledi. Bolgarııa Qazaqstanmen ǵana emes, jalpy Ortalyq Azııa elderimen energetıka nemese bilim berý salalaryndaǵy yntymaqtastyqty keńeıtýge qanshalyqty múddeli?
- Ortalyq Azııa elderi ekologııalyq jáne klımattyń ózgerýi máseleleri boıynsha yntymaqtastyqty keńeıtip kele jatqany qýantady.
Sýmen qamtamasyz etý máselesi eń ótkir máselelerdiń biri jáne búkil óńirge áser etedi. Álemniń kóptegen basqa bólikterindegi sııaqty, Ortalyq Azııa elderi tek yntymaqtastyq arqyly ǵana naqty nátıjelerge qol jetkizýge bolatynyn bilip otyr.
Sý qala ómirinde, aýyl sharýashylyǵynda jáne energetıkada basty ról atqarady. Sonymen qatar, keıingi jyldardaǵy jaýyn-shashynnyń kóp bolýy apatty zardaptarǵa ákeldi: jappaı sý tasqyny, onyń ishinde aýyl sharýashylyǵyna aıtarlyqtaı zııan keltirdi.
Osy klımattyq ózgeristerdiń saldaryn birlesip eńserý jáne olardyń aldyn alý boıynsha kúsh-jigerdi biriktirý Ortalyq Azııa elderiniń geosaıası máselelerde, ekonomıkalyq jáne iskerlik jobalarda, bilim berý baǵdarlamalarynda jáne basqa da salalarda tyǵyz yntymaqtastyǵyn damytýǵa berik negiz boldy.
Orta dálizdiń tez ósip kele jatqan geosaıası mańyzdylyǵy kúsh-jigerdi biriktirýge yqpal etetin taǵy bir erekshe faktor sanalady. Tıisti kólik-logıstıkalyq ınfraqurylymdy keńeıtý jáne jańǵyrtý barlyq eldiń múddelerine jaýap beredi. Mundaı yntymaqtastyqtyń paıdasy qazirdiń ózinde aıqyn kórinip tur.
Atap ótkendeı, Bolgarııa Orta dáliz arqyly baılanystardy keńeıtý maqsatynda Ortalyq Azııa memleketterimen yntymaqtastyqqa múddeli. Bul keleshegi zor jahandyq baǵdar júkterdiń aıtarlyqtaı kólemin tasymaldaý úshin joǵary áleýetke ıe.
Yntymaqtastyqtyń taǵy bir mańyzdy salasy – energetıka. Biz Ázerbaıjan men basqa da Kavkaz elderinen Qara teńiz arqyly Shyǵys jáne Ortalyq Eýropa elderine «jasyl» elektr energııasyn jetkizý jobasyn iske qostyq. Osyǵan uqsas joba Bolgarııanyń Ortalyq Azııamen seriktestigin tereńdetý úshin perspektıvaly baǵytqa aınalýy múmkin.
Taǵy bir mańyzdy baǵyt – bilim berý jáne eńbek resýrstary salasyndaǵy yntymaqtastyq. Ásirese, bul másele Eýropadaǵy demografııalyq ahýaldy eskersek, óte ózekti. Sebebi Eýropa halqy qartaıyp keledi. Al Ortalyq Azııa elderinde Eýropa odaǵy elderinde oqyǵysy keletin nemese jumysqa ornalasýǵa nıetti jas ári jigerli urpaq ósip keledi. Biz osy sala boıynsha Ózbekstanmen yntymaqtastyqty bastap kettik.
- Shaǵyn jáne orta memleketter jahandyq strategııalyq turaqtylyqty qamtamasyz etýde jáne syrtqy saıasatty ártaraptandyrýda qandaı ról atqarýy kerek?
- Bul óte kúrdeli suraq. Degenmen, qazirgi geosaıası jaǵdaı shaǵyn jáne orta memleketterdiń qalyptasyp kele jatqan jańa halyqaralyq tártipte óz ornyn alýy úshin mańyzdy tepe-teńdik faktory retinde áreket etip, syrtqy saıasatqa áralýandylyqty engizý úshin qolaıly jaǵdaı týǵyzatyn sııaqty.
Qalyptasý jáne kóppolıarly deńgeıge ótý satysynda turǵan zamanaýı álemdik júıe shaǵyn jáne orta elderge syrtqy saıası máselelerde ózindik derbes qadamdaryn kórsetýge kóbirek múmkindikter beredi.
Shaǵyn ári orta elderde derbes túrde jáne aımaqtyq ózara is-qımyl aıasynda iri derjavalardyń múddelerimen sáıkes kele bermeıtin óz ustanymdary men múddelerin jarııalaýda múmkindigi bar.
- Dúnıejúzilik janýarlar saýlyǵy Bas assambleıasynyń 92-shi sessııasynda Qazaqstan men Bolgarııa Eýropa odaǵy elderinen asyl tuqymdy sútti iri qara maldy ákelýge arnalǵan ónerkásiptik sút fermalaryn damytý baǵdarlamasyn talqylady. Qazaqstanmen osy saladaǵy veterınarııalyq qaýipsizdik jáne asyl tuqymdy maldy jetkizýdegi logıstıka boıynsha yntymaqtastyq qalaı damytylmaq?
– Bolgarııanyń sútti mal sharýashylyǵynda aıtarlyqtaı tájirıbesi bar. Shyǵys Eýropadaǵy eń iri sút fermasy elimizdiń aýmaǵynda ornalasqan. Sonymen qatar, bul salada joǵary deńgeıdegi ǵylymı jáne bilim berý mekemeleri belsendi jumys atqaryp jatyr.
Genomdyq tehnologııalar da qarqyndy damyp keledi. Osy bazanyń arqasynda Bolgarııa asyl tuqymdy mal salasynda, tehnologııalarmen jáne tabysty tájirıbemen almasýda Eýropa tarapynan jetekshi seriktes bolý múmkindigine ıe.
Bul rette, veterınarııalyq qaýipsizdikke kepildik beretindeı maldy tasymaldaýǵa arnalǵan logıstıkalyq dálizderdi qurý baıypty da maqsatty jumysty talap etedi. Osy jaǵdaı iskerlik áriptestik ornatýda da, vedomstvoaralyq ózara árekettesýde de yntymaqtastyqtyń mańyzdylyǵyn kórsetedi.
- Brıýssel resmı túrde Bolgarııanyń 2026 jyldyń 1 qańtarynan bastap eýroǵa ótýin maquldady. Eýroaımaqqa kirýden qandaı mańyzdy ekonomıkalyq jáne áleýmettik ózgerister kútesiz? Bolgarııa bul qadamǵa baılanysty yqtımal táýekelderdi qalaı eńseredi?
– Bolgarııa Eýropa odaǵyna kirgennen beri birneshe úkimet Eýroaımaqqa (biryńǵaı valıýta) qosylýdy maqsat etip qoıdy, bul da EO-ǵa qosylý týraly shartta bekitilgen eldiń mindettemesi.
Orta jáne uzaq merzimdi perspektıvada Eýroaımaqqa qosylý Bolgarııa ekonomıkasyna aıtarlyqtaı paıda ákeledi. Eýrony paıdalaný ekonomıkanyń turaqtylyǵy men qarjy ıntegratsııasyna yqpal etip, sheteldik ınvestıtsııalardy kóbirek tartýǵa jáne jańa saýda múmkindikterin ashýǵa tıis.
Degenmen, Eýroaımaqqa qosylý Bolgarııanyń árbir azamatyna áser etetinin este ustaǵan jón. EO júrgizgen sońǵy Eurobarometer saýalnamasy bolgarlardyń 50 paıyzy osy kezeńde eýrony qabyldaýǵa qarsy ekenin, al 43 paıyzy bul qadamdy qoldaıtynyn kórsetti. Eýronyń engizilýi Eýroaımaqqa qosylǵan keıbir elderdegi sııaqty baǵanyń ósýine ákelýi múmkin degen qaýip bar.
Sondyqtan bul aýqymdy transformatsııany sátti júzege asyrý úshin qoǵamnyń qoldaýy óte qajet.
Sonymen qatar, jaýapty ınstıtýttar jaǵyna mańyzdy ári naqty beıildiligi bolǵan jaǵdaıda aldaǵy maqsatqa qol jetkizýge bolady.
Eýrony qabyldaýdyń áleýmettik-ekonomıkalyq saldaryn muqııat taldaý, sondaı-aq tıisti ınstıtýtsıonaldyq sharalar óte mańyzdy jáne Bolgarııa azamattary osyǵan úmit artyp otyr.
Aıta keteıik, búgin Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Aqordada elimizge resmı saparmen kelgen Bolgarııa Prezıdenti Rýmen Radevti qarsy aldy.