Bizdiń el, onyń negizin qalaýshy qazaqtar Sammıtke deıin de, Sammıt tusynda da tektiligin kórsete aldy– professor H.Ábjanov
qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynyń shejiresinde altyn áriptermen jazylatyn Astana Sammıti men onda qabyldanǵan tarıhı qujat - Astana Deklaratsııasy jaıynda oı-tolǵamdaryn, pikirlerin ortaǵa saldy.
Pikir bildirgenderdiń qatarynda tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Hangeldi Ábjanov ta boldy. «Qazaqtyń darhan peıili men qonaqjaılylyǵy, Eýrazııanyń ulan-ǵaıyr aýmaǵyn alyp jatqan jeri, kózdiń qurtyna aınalǵan baılyǵy alys-jaqyn elderge erteden aıan. Osylardy basqasha túsingisi, óz qalaýyna qaraı túsindirgisi keletinder de bar bolatyn. Yqylas-nıeti buzyqtardyń qolyna qaraǵan tusta, halqymyz myń ólip, myń tirildi», - dep bastady sózin ǵalym.
Onyń pikirinshe, Qazaqstanǵa qyr kózben qaraıtyndardyń peıili elimiz egemendigin alyp, táýelsizdikke qol jetkizgen jyldary ǵana ózgere bastady. Osy jyldar ishinde Qazaqstan baıyppen, biraq aıaǵyn nyq basa otyryp halyqaralyq arenadaǵy bedelin arttyra tústi. Qazaqtyń qandaı halyq ekenin, qolynan qandaı is keletinin, kósilgen jerine saı shalqyǵan talanty baryn aıdaı álemge pash etken sondaı batyl qadamdarynyń biri - 2010 jylǵy jeltoqsannyń alǵashqy kúnderi Astanada ótken EQYU Sammıti boldy.
H.Ábjanov Qazaqstannyń aǵymdaǵy jyly Uıymǵa tóraǵalyq etý qyzmetinde atqarǵan jumystarynyń qorytyndysyn shyǵarý úshin, sondaı-aq Eýropadaǵy qaýipsizdikti nyǵaıtý maqsatynda 35 jyl buryn qurylǵan, biraq búginde halyqaralyq qoǵamdastyq aldynda bedelin joǵalta bastaǵan Uıymǵa jańa tynys berý úshin uıymdastyrylǵan Sammıt, Prezıdent N.Nazarbaev pen onyń komandasynyń, saıasatkerler men elshilerdiń, ǵalymdar men óner sańlaqtarynyń jáne barsha qarapaıym qazaqstandyqtardyń eren eńbegi ekendigin qadap aıtty.
"Birinshiden, - deıdi H.Ábjanov, -Qazaqstan EQYU qyzmetiniń bar salasyn áý basta qabyldanǵan qujattar men mindettemelerge saı laıyqty jolǵa qoıa aldy. Uıymǵa múshe 7 eldegi prezıdenttik, 12 eldegi parlamenttik saılaýlarǵa baqylaý jasaǵandy bylaı qoıǵanda, kórshi Qyrǵyzstandaǵy saıası daǵdarysty eńserýge, ıaǵnı jazyqsyz jandardyń japa shekpeýine qosqan úlesin búginde barsha álem ulyqtap otyr. Ekinshiden, Qazaqstan EQYU taǵdyry Eýropadan tysqaryda, máselen Azııada júrip jatqan úderistermen anyqtalatynyna nazar aýdarta aldy.
«Osynaý jańasha oılaý men is-áreket qısyny N.Nazarbaevtyń Astana Sammıtinde sóılegen sózinde naqty kórinis taýyp, Uıym tarıhynyń úshinshi dáýiri bastalǵanyn jarııa etti. Onyń mánisi mynada. 1975 jylǵy Helsınkı Qorytyndy aktisinen 1994 jylǵy Býdapesht Sammıtine deıin Uıym «Atlantıkadan Oralǵa deıingi» aralyqtaǵy ustanymymen áreket etse, 1995 jyldan beride «Vankýverden Vladıvostokqa» deıingi aralyqta ustanymyn basshylyqqa alyp keldi. Elbasymyzdyń paıymy boıynsha Astana Sammıtinen bastap «muhıttan - muhıtqa» deıingi aralyq ustanymy ornyǵýy kerek. Demek, EQYU qyzmetiniń geografııalyq aýqymynyń ulǵaıýymen qatar, mazmunyn da kúrdeli ózgerter dáýir engeli tur. Al buǵan bastamashy bolǵan el - Qazaqstan ekendigi árbir qazaqstandyqty tebirentedi», - dedi ol.
H.Ábjanovtyń aıtýynsha, úshinshiden, Qazaqstan EQYU-nyń 7-Sammıtinde Uıymǵa qurylymdyq, mazmundyq, ıdeıalyq- ıntellektýaldyq izdenis pen ilgerileý qajet ekendigine kóz jetkizdi.
«Keıbireýler bul Uıym daǵdarysty bastan keshýde degendi aıtady. Bizdiń oıymyzsha, oǵan daǵdarysqa ushyraǵan Uıym emes, Uıymnyń pármendi jumys isteýine yqpal etýshi faktorlardyń, naqtyraq aıtsaq, Eýropadaǵy sotsıalıstik júıeniń kelmeske ketýi jáne eki júıe arasyndaǵy áskerı-saıası teketirestiń báseńdeýi sebep. Ózine tikeleı tónip turǵan qaýip-qater joǵalysymen jáne Eýropa jer sharynyń basqa bólikterindegi qarýly qaqtyǵystardy, ultaralyq, dinaralyq arpalystardy onsha eleı bermegendikten, EQYU burynǵy qarymynan aıyryla bastaǵan edi», - dedi ǵalym.
Qalaı desek te kópten kútken, barshymyzdy alańdatqan Astana Sammıti sátimen ótti. Oǵan sol kúnderi elorda tabıǵatynyń tosyn minezi de kedergi bola almady. Basqosýǵa kelgen sheteldik meımandar qazaqtyń ystyq yqylasyna bólenip, onysyn búgip qalmaı, aǵynan aqtaryla aıtyp jatty. Sózsiz, bul joǵary deńgeıdegi kezdesýdi óz dárejesinde ótkizý úshin bar pármenin salǵan bılik pen túsinistik bildirip, únemi qoldaý bildirip otyrǵan halyqtyń arqasy. Osy jerde, osy syndy aýqymy keń sharalardy uıymdastyryp júrgen demokratııasymen maqtanatyn keıbir elder eske túsedi. Máselen, Davosta turaqty ótkizilip turatyn Búkilálemdik ekonomıkalyq forýmdar kezinde jergilikti halyq sherý uıymdastyryp, polıtsııamen qaqtyǵysyp jatatyny belgili.
«Bizdiń el, onyń negizin qalaýshy qazaqtar Sammıtke deıin de, Sammıt tusynda da tektiligin kórsete aldy. «Bir úıdiń balasyndaı», degen ulaǵatty sóz, osyndaı yntymaqty qaýymǵa qaratyp aıtylǵan shyǵar sirá. Sammıt jumysyn, qonaqtardyń lebizin BAQ-tan kórip, oqyǵanda táýelsizdiktiń qandaı qudyret ekendigine kózimiz jete tústi. Qazaq qazaq bolǵaly álemdik saıasat pen praktıkanyń aldyńǵy shebine shyǵyp pa edi? Joq! 28 eldiń prezıdenti, 10 eldiń premer-mınıstri, 75 eldiń resmı delegatsııasy, 700-den astam jýrnalıst bir mezgilde qazaq eline kelip pe edi? Joq! Qazirgi Qazaqstan - Keńestik Odaq ydyraǵan 1991 jylǵy, tipti jańa myńjyldyq tabaldyryǵynan attaǵan 2001 jylǵy Qazaqstan emestigin N.Nazarbaevtyń Astana Sammıtindegi sózi kúmán-kúdiksiz aıǵaqtady», - dedi ǵalym.
Onyń paıymdaýynsha, mundaı tuşymdy paıym-tujyrymdar men ózekti usynystar - Uıym qyzmeti shektelip kelgen úsh «sebetti» taǵy úsh baǵytpen tolyqtyrý, jańa onjyldyqtaǵy toleranttylyq qujatyn ázirleý, Astanada EQYU-nyń qaýipsizdik ınstıtýtyn qurý, dinı ıerarhııalardy bir ústeldiń basyna jınaý jáne taǵy basqasy - Qazaqstandy álemniń quramdas bóligi retinde ǵana emes, álem aldyndaǵy jaýapkershiligin aıqyn anyqtaǵan memleket retinde tanytqany ras. Alyp Eýrazııa qurylyǵyn senim, dástúr, ashyqtyq jáne tózimdilik syndy jalpyqundylyqtarǵa negizdelgen ortaq keńistikke aınaldyrý óz qolymyzda. Astana Sammıtiniń tarıhı mańyzy men atqarar júgi de osynda.
Alysqa barmaı-aq, áli jadymyzdan óshpegen keshegi Keńestik Qazaqstan álemdik úderisten shet qalyp kelgeni málim. Qazaqtyń birtýar uldary - Abylaıdy, Shoqandy, Ahmet pen Álıhandy, Muhtar men Qanyshty, tipti Qazaqstan degen eldi bilmeıtinder kóp edi. Endi ondaı belgisizdiktiń kóbesi sógildi. EQYU Qazaqstandy álemniń tanymal memleketter bıigine kóterdi. Óz kezeginde Uıym, qyzmetine kúmán keltirile bastaǵan tusta jańasha túrlenip, Astana rýhymen baıı tústi, jańa kelbet, jańa baǵyt-baǵdar aldy. Táýelsiz Qazaqstan búgingi Eýropaǵa qaýipsizdik pen yntymaq úshin ne isteý kerek ekenin kórsetti, aıtty, sara joldy nusqady. Árıne, Qazaqstan Uıymǵa tóraǵalyǵy mıssııasynda kemshilikter jibergen bolsa, Sammıttiń munshalyqty bıik deńgeıde ótý-ótpeýi de neǵaıbyl.
«Endi», - deıdi ǵalym, jas urpaqtyń sanasy men júregine otansúıgishtik sezimdi uıalatý úshin tarıhtyń jańa betterin ashqan bul oqıǵany oqýlyqtarǵa engizý qajet.
