Bizdiń balalarymyz ben olardyń shat kúlkisi - jumysty jalǵastyrýǵa dem beredi - «Ekomed» klınıkasynyń basshysy Saltanat Baıqoshqarova
Қazaқstanda bedeýlikti emdeıtin alғashқy «Ekomed» klınıkasy ashylғan sәtten bastap, 15 jyl boıy kөptegen erli-zaıypty jұptar bala sүıý baқytyna ıe boldy. Emdeýdiң basқa barlyқ tүrleri tıimsiz bolyp, ekstrakorporaldyқ ұryқtandyrý әdisi arқyly (halyқta mұny «shynyda өsirý» dep te ataıdy) jүkti bolý jaғdaılary jәne basқa da kөptegen jaılar jөninde Қazaқstan әıelderiniң V forýmy jәne әıelderdiң kөktem merekesi - Naýryzdyң 8-i қarsaңynda ҚazAқparat tilshisine «Ekomed» klınıkasynyң basshysy, bıologııa ғylymdarynyң kandıdaty Saltanat Baıқoshқarova әңgimelep berdi. Jaқynda bizdiң keıipkerimiz «Habar» jәne «Elarna» telearnalarynyң jaңa jobasy - «Қazaқstan әıeli» konkýrsynda elimizdiң eң bedeldi әıelderiniң arasynda jetinshi orynғa ıe boldy. Sөıtip, S.Baıқoshқarova sms-daýys berý arқyly 15 myң daýys jınap, jetinshi orynғa shyқty. Onyң aldyna onyң әriptesi, akýsher-gınekolog Nına Қaıýpova, elimizdiң taңdaýly mektepteriniң biriniң dırektory, «Қazaқstannyң Eңbek Eri» Aıagүl Mırazova, jıyrma bala (16 қyz jәne 4 ұl!) týғan ardaқty anany jәne basқalardy ғana aldyna shyғardy. S.Baıқoshқarovanyң aıtýynsha, eger ol alғashқy үshtikten oryn alғan jaғdaıda da, osynaý өmirge talaı sәbıdi keltirgen altyn құrsaқ anaғa jol berer edi. «Men taғy bir tamasha әıel - TMD-daғy jalғyz ұshқysh Toty Әmirovaғa ornymdy berer edim», - dedi ol.
- Saltanat Berdenқyzy, Siz kөptegen қazaқstandyқ nәresteniң «kindik shesheshisiz», Sizdiң emdeý әdisteriңizdiң әseri tamasha, Қazaқstandaғy ekstrakorporaldyқ ұryқtandyrýdyң jaңa baғyttary týraly aıtyp berseңiz?
- Ekstrakorporaldyқ ұryқtandyrý (EKO) әdisi әlemde 30 jyldan astam ýaқyt boıy қoldanylyp keledi. Sol kezden beri bұl әdis 2 mıllıonnan astam sәbıdiң dүnıege kelýine mүmkindik berdi. EKO-nyң mәnisi mynadaı: analyқ bezden өsim beretin analyқ jasýshany alynyp, әıel organızminen tys jerde ұryқtandyrylyp, alynғan embrıon arnaıy jaғdaıda өsirip, belgili bir merzimnen keıin әıeldiң jatyryna salynady. Bұryn bәri de EKO-nyң klassıkalyқ әdisin қoldanyp kelgen bolsa, bүginde ol kөptegen basқa әdisterdiң bazalyқ negizi bolyp қaldy. Bұl baғytta medıtsına alғa shyғyp ketti. Sheteldik әriptesterimizden keıin biz de IKSI degendi қoldanatyn boldyқ. Eger bұryn erkekter ұryқtyң belsendiligi tөmen bolýynyң saldarynan bala týғyzýғa қabiletsiz bolyp kelse, endi IKSI kөmegimen bұny tүzetýge bolady, ıaғnı, pýnktsıondyқ bıopsııa arқyly atalyқ bezden bir ғana ұryқty alyp, mәjbүrli tүrde analyқ jasýshany ұryқtandyrý arқyly bala týғyzýғa bolady.
- Tұtastaı alғanda, bүginde bedeýlik statıstıkasy қandaı jәne kөbine bұl dertke ne sebep bolady?
- Өkinishke қaraı, bedeýlik problemasy bүginde bizdiң elimizde de, әlemde de өzekti bolyp otyr. 15-20 paıyzғa jýyқ otbasy osy problemamen betpe-bet kelip otyr. Bұl sannyң tөmendeý үrdisi әzirshe baıқalmaıdy, қaıta kөbeıe tүsýi kүtilýde. Alaıda, bүginde bedeýlikti 97,8 paıyz shamasynda jeңip shyғýғa bolady, biz EKO+IKSI kөmegimen osyndaı қadamdar jasap jatyrmyz. Bizge dәrigerlik keңeske jүgingenderdiң 60 paıyzy derlik IKSI kөmegine zәrý. Bұl erkekterdiң bala týғyzý қyzmeti nasharlap bara jatқanyn kөrsetedi. Jyl өtken saıyn erkektiң ұryғy әlsirep barady. Halyқaralyқ konferentsııalardyң birinde men jetekshi andrologtardyң soңғy jeti jylda erkekterdiң ұryғynyң belsendiligi 30 paıyzғa tөmendegeni týraly pikirin estip қaldym.
- Bұlaı nasharlaýynyң sebebi nede, erlerdiң belsizdigine ұıaly telefon sәýlesiniң әseri bar kөrinedi degen ras pa?
- Әrıne, belsizdikke әser etetin faktorlar jetkilikti. Bұl - қorshaғan orta, ıaғnı organızmimizdiң hımııalyқ қaldyқtarmen lastanýy, sapasyz, kөbine bizdiң қamsyzdyғymyzdan saraptamadan өtpegen tamaқtar, tazartylmaғan sý, өmir saltymyzdaғy keleңsizdikter. Әıelderde - gormonaldyқ preparattardy қoldaný saldary, jastaı jynys қatynasyna tүsý, tүsik jasaý (bizdiң patsıentterimizdiң 70-80 paıyzy tүsik jasaýdan keıin dertke ұshyraғandar). Әıelderde - erte jynys қatynasyna tүsý, jұқpaly teri aýrýlary, қym-қýyt өmir yrғaғy da adamdardy dene sergektigi jaғynan da, moraldyқ jaғynan da sharshatyp, jүıkesin jұқartady. Al endi shapshaң damyp otyrғan ғylymı-tehnıkalyқ progrestiң ekinshi jaғyna үңiler bolsaқ, men ұıaly telefondardyң қajet ekendigine қaramastan, zııandy ekenin de қadap aıtқym keledi. Әlemniң kөptegen elderinde oғan tyıym salmaқ nemese 16 jasқa deıingi jasөspirimderdiң қoldanýyna қazirdiң өzinde tyıym salynғan. Әsirese onyң sәýlesi erlerdiң reprodýktsııalyқ (bala týғyzý) қyzmetine zııandy. Sәýle kөzi adamnan bir metr қashyқta bolýy kerek degendi oқyғanym bar. Al bizdiң erkekterimiz, ұıaly telefondy tap sol... қajetti organızm sektoryna jaқyn jerde ұstaıdy.
- Siz klınıkany 1995 jyly ashtyңyz, shynydan shyққan alғashқy қazaқstandyқ sәbı 13-ke toldy, sol kezde bastaý қıynғa tүskeni ras, al қazir әlemdik daғdarys kezindegi istiң jaıy қalaı? Sizdiң қazirgi negizgi patsıentteriңiz kimder?
- Kez kelgen daғdlarys adamdardyң densaýlyғyna әser etedi, sondyқtan da dәrigerge jұmys tabylady. Degenmen jalpy kөzқaraspen alғanda, daғdarys adamdardyң oıyn-saýyқtardan bas tarta tұrýyna, әsirese bizde қalyp bolyp ketken shashyla toılaýdan, қymbat mashına alýdan үnemdep, aқshasyn densaýlyғyn tүzeýge nemese қandaı da bir aýrý-syrқaýdyң aldyn alýғa jұmsaýғa үıretedi ғoı dep oılaımyn. Jeke medıtsınalyқ ortalyқtyң basshy retinde daғdarys saldary әli alda dep oılaımyn. Nesıelik gүldený kezeңi aıaқtaldy, biraқ ol ol meniң mıssııamdy - ғylymdy damytýғa, adamdarғa paıda keltirýge kүsh-jigerimdi jұmsaýdy toқtata almaıdy. Meniң bir emdelýshim EKO-ny үshinshe ret paıdalaný әreketinen keıin otbasy egiz sәbıli boldy. Onyң «Siz nanyңyzdy eң adal taýyp jүrgenderdiң birisiz, өıtkeni Siz bar kүshiңizdi adamdardyң ıgiligine jұmsap jүrsiz», degeni bar. Әrıne mұnyң bәrine қarjy kerek, kәdimgi kabınette otyryp barlyқ sharýany bitire almaısyң. Zamanaýı jaңa preparattar, jabdyқtar, arnaı zerthanalar, tipti arnaıy zararsyzdandyrylғan ydys ta kerek. Mұnyң bәri Eýropada shyғarylady. Teңge devalvatsııalanғannan keıin olardyң құny 25 paıyzғa shұғyl kөterilip ketti. Biz birқatar farmatsevtıkalyқ kompanııalarmen kelissөzder jүrgizip, shamaly ýaқyt olardyң құnyn bұrynғy deңgeıde ұstaı tұrýғa ýaғdalastyқ.
- Bүginde kөptegen әıelder daғdarys jaғdaıynda bұdan әri ekonomıkanyң shatқaıaқtap, tұraқsyzsyzdanýynan seskenip, otbasyn құrýғa қaýiptenedi, bұl jaғdaıғa Siz қalaı tүsinikteme berer ediңiz?
- Bizdiң әıelderimiz әrtүrli sebeppen bala sүıýdi kidirte beredi, bұl - daғdarys, mansap satysymen өrleý, keıbir kezde өziniң boıy-basyn kүtý. Sөıtip otbasyn құrýdy kesh bastaıdy. Bұl endi, bүkil әlemdegi jalpy үrdis. Alaıda keңestik kezeңmen salystyrғanda oң үrdister de baıқalady - bala týý kөrsetkishi kөbeıe tүsýde. Sondyқtan da daғdarystan қorқatyndaı dәneңe joқ. Dana halқymyz «bir қozy jaralsa, bir tүp jýsan artyқ bitedi», degen emes pe, sol aıtқandaı, Alla sәtin salsa, әr balanyң өz rızyғy, nesibesi bar. Bizdiң patsıentterimiz negizinen әıelder nemese balaly bolý problemasyna kezikken 35-40 jastaғy erli-zaıyptylar jұby. Olardyң birқatary baқsy-құshnash, tәýipterge, halyқtyқ nemese dәstүrli emes medıtsınaғa sabylyp jүrip, aқyr aıaғynda bizge keledi. EKO қoldaný үshin kөrsetkishter - analyқ jatyr tүtiginiң zaқymdanýy nemese bitelip қalýy, endometrıoz, ovýlıatsııa bolmaýy, jasyna қaraı bedeýlik, sondaı-aқ tұқym қýalaı jolymen berilgen genetıkalyқ syrқattar.
- EKO-nyң keıde tıimsiz bolatyn sebebi nede, patsıent neshinshi rette jүkti bola alady, Sizdiң kөmegiңizben dүnıege kelgen sәbılerdiң arasynda қaısysy kөp - ұldar ma, әlde қyzdar ma?
- EKO әdisimen emdeýdiң oң nәtıjesi jasy, bedeýliktiң ұzaқtyғy, patsıentterdiң densaýlyқ jaғdaıy, analyқ bezderdiң garmonaldyқ yқpalғa әseri, analyқ jasýsha men ұryқtyң sapasy, alynғan embrıondardyң sapasy men sany sııaқty kөptegen faktorlarғa baılanysty, onyң ishinde jұptardyң bұғan psıhologııalyқ daıarlyғyn da jatқyzýғa bolady. Әr patsıenttiң dәrilik preparattarmen emdelýdegi қabyldaýy әrtүrli, әrbir kelesi tsıkl aldyңғysynan өzgeshe ekenin este ұstaғan abzal. Sondyқtan EKO-men emdelýge alғashқy әrekette nәtıje bolmaғanmen, kelesi joly jүkti bolý mүmkindigin joққa shyғarýғa bolmaıdy. Eger 20 jastaғy jas jұbaılardyң bir tsıkldaғy tabıғı jolmen ұryқtaný mүmkindigi 15-20 paıyz bolatynyn eskeretin bolsaқ, bүginde bir etekkiri tsıklyndaғy tıimdilik 15 paıyzdan 40 paıyzғa deıingi kөrsetkishti құrap otyr, bұl jetkilikti joғary kөrsetkish, bizde jүkti bolғandardyң 50-60 paıyzy egizder, tipti sırek te bolsa үshem bosanyp jatқandary da bar. Analyқ jasýshylar men embrıondar neғұrlym kөp alynsa, solғұrlym jүkti bolýy mүmkindigi kөp. Artyқ embrıondardy biz toңazytyp қoıamyz, ony әıel kelesi joly paıdalana alady. Bizde jeңister kөp, jeңilisterdiң de aşy dәmin tatyp jatamyz. Biraқ ta biz tastүıin jұmylyp, dәrigerler de, bizdiң patsıentterimiz de kүsh қosyp қaıtadan ұrysқa shyғamyz. Bұl - Everesti baғyndyrýmen birdeı. Al soңynda dүnıege jaңadan nәreste kelgende, olardyң shýaқty kүlkisin kөrgende - bұl odan әri jұmys isteýge қanat bitiretin eң қymbat syılyқ.
- Kөptegen bolashaқ ata-anany jasandy jolmen EKO arқyly ұryқtandyrғan balanyң densaýlyғy tolғandyratyn shyғar?
- Jүrgizilgen zertteýler olardaғy patologııalyқ aýytқýlar kәdimgi tabıғı jolmen ұryқtanғan balalardan aspaıdy. Bұdan basқa, EKO baғdarlamasy boıynsha ımplantatsııa aldyndaғy genetıkalyқ dıagnostıka kөmegimen týғan balalarda Daýna sındromy, mýkovıstsıdoz, gemofılııa, talassemııa sııaқty jәne basқa da genetıkalyқ aýytқýshylyқtardy boldyrmaýғa әbden bolady. Ata-analardyң aıtýynsha, osyndaı balalar basқalarғa қaraғanda zerek bolyp keledi. Taғy bir probemaғa toқtalyp өtkim keledi. Bizge kөbine basқa gınekologtarda sәtsiz emdelgen nemese emdelýdi aқyryna deıin jetkizbegen patsıentter keledi. Sonda dәriger dıplomyn alyp shyққandardyң bәri birdeı, atyna zaty saı bolyp shyқpaғanyna kөzimiz jetedi. Bedeýlikti emdeıtin mamandar joғary bilikti bolýy, bilimge ұmtylyp, өzderin қamshylap jetildire tүsýleri tıis, olardyң jaңa jetistikter, әdistemeler, jasalymdar, jyl saıyn jaңadan shyғyp jatқan jabdyқtar týraly aқparattardy jalyқpaı izdestirip, zerdelep otyrýlary tıis. Bүginde medıtsınalyқ joғary oқý oryndarynda 9 jyl oқytylatyn kөrinedi dep aıtylyp jүr, meniңshe bұdan da kөp oқý kerek. Mәselen, Izraılda jalpy medıtsınany oқýғa 6 jyl ketedi, 1 jyl - taңdaғan mamandyқty baғalaýғa tәjirıbeden өtýge bөlinedi, sodan keıingi 6 jyl eңbekti aқtaýғa jұmsalady. Barlyғy - 13 jyl. Bұdan keıin үsh emtıhan tapsyrýyң kerek, eger құlap қalsaң, taғy da oқyp, әlgi emtıhandaryңdy қaıtadan tapsyrasyң. Sondyқtan da ızraıldyқ dәrigerler - әlemdegi eң taңdaýly bolyp jүr. Al bizde alty jyl oқyp shyққan jas mamannyң қolynan eshteңe kelmeıdi, onyң үstine shetel tilin nashar biledi. Al bүginde medıtsınada shetel tilin bilmeı medıtsınada jұmys isteý mүmkin emes. Aғylshyn tilin bilý bolashaқ dәriger үshin mindetti shart bolýғa tıis.
- Dәrigergerler daıarlaýғa batyttalғan «Bolashaқ» memlekettik baғdarlamasy jөnindegi pikiriңiz қandaı?
- Bұl - dұrys sheshim. Men bұl baғdarlamaғa құrmetpen қaraımyn, өıtkeni өzim Astanadaғy fılıalda jұmys isteý үshin mamandardy taңdaı jүrip, jas mamandardy testileýden өtkizdim. Sonyң ishinen bir bolashaғy bar dәrigerdi, «Bolashaқ» tүlegin taңdadym. Sonaý Қaraқalpaқstannyң shalғaı aýylynan қanat қaққan aýyl balasy өziniң bilimimen jәne ұmtylysymen osy baғdarlama boıynsha Mәskeýdiң Sechenov atyndaғy akademııasyn bitirip, sonda birshama jұmys istep, bizde қyzmet jasaýғa bel býdy. Men onymen bizdiң jұmystyң erekshelikteri - andrologııa, reprodýktologııa jәne t.b. jaıly sөıleskenimde, onyң tereң bilimine jәne kөbirek bilsem degen құshtarlyғyna taңғaldym. Men onyң қashan da kitapty қolynan tastamaı jүrgenin kөrdim, sondyқtan da ony bizge jұmysқa aldym. Oғan өkingen joқpyn: ol өte saýatty jәne sergek dәriger bolyp shyқty, patsıentterimiz de rıza. Ol - Almas Ibragımov.
- Siz ҚR Prezıdenti janyndaғy Әıelder jәne otbasylyқ-demografııalyқ saıasat isteri jөnindegi ұlttyқ komıssııanyң mүshesisiz. Sizdiң әıelderdiң, otbasy men balalardyң mүddesi үshin zaңnamalyқ bazany jetildirý jөninde ұsynys jasaý oıyңyzda bar ma?
- Men halyққa EKO kөmegin ұlғaıtý mәselelerin kөtergim keledi. Қazaқstanda bүginde EKO kөmegimen bala sүıgisi keletin әleýmettik jaғynan қorғalmaғan әıelder bar. Olar үshin bұғan - үlken aқsha. Әlemniң kөptegen elderinde bizdiң reprodýktsııa salasyna belgili bir қoldaýlar jasalady. Mәselen, Izraılda EKO kөmegimen eң bolmaғanda 30-40 jүkti bolý әreketi jasalady. Reseıde mұndaı baғdarlama eki jyldan beri jұmys isteıdi, ondaғy erekshelik - 35 jasқa deıingi bala týýғa mүmkindigi bar jas әıelderge jatyr tүtigi problemasyna baılanysty bedeýlikke ұshyraғandarғa bir-eki әreket jasaýғa kөmektesedi. Ýkraınada jylyna EKO-nyң 600 tsıkly tegin jүrgiziledi. Қazaқstanda jylyna myң әıelge memleket kөmektesse, kem degende 200-300 bala dүnıege keler edi. Bұl edәýir jaқsy demografılyқ kөrsetkish degen sөz.
- Saltanat Berdenқyzy, Siz үshin өz mamandyғyңyzdyң mәni nede?
- Bұl - meniң өmirimniң mәni, osy mamandyғym arқyly kez kelgen әıel үshin eң bastysy - otbasy bүtindigin saқtap қalý mүmkindigin jasadym. Jeti jyl boıy өzim de bosana almaı jүrip, өzime de kөmektestim, sodan keıin jүzdegen jәne myңdaғan әıelge baқyt syılaý mүmkindigine ıe boldym. Bүginde meniң eki ұlym өsip keledi, өz mamandyғymdy sүıe otyryp, keıde bүkil өmirimdi өz balalaryma arnamaғanyma өkinemin.
- Әңgimeңizge үlken rahmet jәne Sizdi Halyқaralyқ әıelder kүnimen құttyқtaımyn!