Biz Qazaqstanmen tek jaqsy áriptes-odaqtas ǵana emes, eki baýyrlas memleketpiz - Igor Chýdınov
- Igor Vıtalevıch, taıaý ýaқytta Astanada bizdiң memleketterimiz basshylarynyң sheshimimen құrylғan eki baýyrlas memlekettiң Үkimetaralyқ keңesiniң kezdesýi өtedi. Aldaғy forýmғa daıarlyқ қalaı jүrgizilýde? Aldaғy kezdesýde birinshi kezekte қandaı mәselelerge kөңil bөlinetin bolady? Siz Өziңizdiң әriptesiңiz Kәrim Mәsimovpen bolatyn jaңa kezdesýden ne kүtesiz?
- Birinshiden, Қazaқstan Premer-Mınıstrimen birlesip talқylaıtyn mәseleler aıtarlyқtaı kөp. Men bizdiң memleketterimizdiң basshylarynyң қarapaıym үkimetaralyқ komıssııanyң ornyna Үkimetaralyқ keңes құrý týraly sheshimi bizder Қazaқstanmen birge tek saýda әriptesi-odaқtasy ғana emes, eki baýyrlas memleket ekenimizdi taғy da aıқyn kөrsetti. Sondyқtan, eki baýyrlas memleket arasynda maңyzdy emes mәsele bolmaıdy. Sұraқtar kөp-aқ. Әrıne, bizderdi sý, sý-energetıka yntymaқtastyғy tolғandyrady. Bizder olarғa mindetti tүrde kөңil bөletin bolamyz. Kүn tәrtibinde shekaralas saýdaғa - eki oblysta shekaralas saýda өңirin құrýғa қatysty mәsele bar. Өzara tıimdi қadamdardan ne kүtemiz jәne bizderdiң bazarlarymyzda tikeleı saýda jasaýғa eki el aýyl sharýashylyғy өnimderin өndirýshi-sharýalarғa қandaı mүmkindikter beredi. Қazaқstandaғy bizdiң eңbek mıgranttarymyzdyң mәseleleri өte maңyzdy ekenin jasyrmaımyn. Meniң saparym kezinde қol қoıylatyn zaң birinshiden, osy қatynastardyң normatıvtik-құқyқtyқ bazasyn құrýғa mүmkindik beredi - қalaı bolғanda da bizdiң resmı 65 myң eңbekkerimiz Қazaқstanda jүr. Қazaқstannyң ekonomıkasy үshin maңyzdy jәne kүrdeli kezeңde ne қazaқstandyқ, ne bizdiң tarap bұl problemalardy elemegen syңaı tanyta almaıdy. Meniңshe mәseleni normatıvtik-құқyқtyқ aktilerge sәıkestendirý үshin өte jaқsy jәne қolaıly sheshim taptyқ dep oılaımyn, ol osy azamattardy Sizderde, osynda da eңbekke ornalastyrýdyң barlyқ mәselelerin dұrys sheshýge mүmkindik beredi dep oılaımyn. Қyrғyzstannyң aýmaғynda jұmys isteıtin қazaқstandyқ ınvestorlardyң yntymaқtastyқ mәseleleri de nazardan tys қalmaıdy dep oılaımyn. Vıtse-premer Өmirzaқ Shөkeevpen jaқynda bolғan kezdesýde olardyң mәseleleri aldaғy Үkimetaralyқ keңeste қozғalatyn bolady dep ұıғardyқ. Mysaly, Қyrғyzstannyң aýmaғynda - Қadamjaı sүrme kombınaty, tsement zaýyty, Toқmaқtaғy kirpish zaýyty, қazaқstandyқtar ınvestor bolyp tabylatyn taғy da birқatar қazaқstandyқ kәsiporyndar jұmys isteıdi. Men sizderdiң Үkimetteriңizdiң daғdarysқa қarsy baғdarlamasynda Қazaқstan kәsiporyndaryna қoldaý kөrsetý baғdarlamasynyң bar ekenin bilemin. Sondyқtan men, osy kәsiporyndarғa da Қazaқstanda қyrғyzstandyқ kәsiporyn retinde қaramaı, қazaқstandyқtardyң үlken bıznesi dep қaraýyn қalar edim. Өıtkeni olar өz bıznesin osynda jүrgizgenine қaramastan Қazaқstannyң daғdarysқa қarsy baғdarlamasynyң sharttarymen paıdalanғan bolar edi. Bұl da ortaқ mәsele emes pe? Men үshin bұl mәsele Қyrғyzstandaғy өndiris jәne jұmys oryndary, Sizder үshin - bұl sizderdiң bıznesteriңizdiң ornyқty damýy, өz ınvestorlaryңyzғa қoldaý kөrsetý. Kүn tәrtibinde barlyғy jıyrma eki sұraқ bar, men olardyң irilerin atadym.
- Қazaқstan Үkimetiniң daғdarysқa қarsy sharalaryn halyқaralyқ sarapshylar TMD keңistigindegi eң tıimdi baғdarlamalardyң biri retinde tanıdy. Bizdiң әriptesterimiz keıbir nәrselerdi қaperine aldy. Қazaқstan tәjirıbesiniң ishinde Қyrғyzstan Үkimeti үshin is jүzinde қyzyғýshylyқ týғyzatyndary bar ma?
- Қyrғyzstandaғy ekonomıkalyқ problemanyң tabıғaty, Қazaқstanda bastalғan қarjy daғdarysynyң өzi - әrқaısysy әr basқa. Degenmen, Sizderde - bank jүıesiniң problemasy үlken. Әrıne, қazaқstandyқ basshylardyң osy baғyttaғy қabyldaғan sharalary қyzyқty ekeni sөzsiz. Biraқ ekonomıkanyң құrylymy bizderde sәl-sәl basқasha, saýda teңgeriminiң құrylymy basқasha jәne ekonomıkalyқ daғdarys boıynsha jaғdaı da basқasha... Shyn mәninde, Қazaқstandy jaýlap alғan қarjy daғdarysynyң dәrejesi Қyrғyzstanda bolғan joқ. Biraқ bizder Қazaқstannyң ekonomıkasyndaғy problemanyң Қyrғyzstannyң өndirisine әser etetinin tүsindik, өıtkeni үlken kәsiporyndar, tәrtip boıynsha, Қazaқstan rynogyna jұmys istedi. Sizder Reseıden keıingi - kөlem boıynsha ekinshi saýda әriptesimizsizder. Әrıne, bұl tolқynnyң bizderge de keletinin tүsinemiz. Osyғan baılanysty bizder Bankterdi қarjylandyrý қoryn құryp birshama aldyn alý sharalaryn қabyldadyқ. Bұl eger bankte Қazaқstandaғy қarajat jetkiliksiz bolsa, onda bizdiң ұlttyқ bankte қaıta қarjylandyrý үshin қajet - өıtkeni Қyrғyz Respýblıkasynyң bank sektorynyң 30 paıyzy - қazaқstandyқ ınvestıtsııalar. Ekinshiden, eger bizder Қazaқstandaғy depozıtti bazada problema bolatynyn kөrgen bolsaқ, onda depozıttik banktik jүıesin saқtaý үshin depozıtterdi saқtandyrý қoryn (Үkimet Ұlttyқ bankpen birigip) құrғan bolar edik. Tүptep kelgende bizderdiң mұny tұraқtandyrýdyң sәti tүsti. Әrıne, depozıtterdiң өsýi 2007 jyldaғydaı jәne 2008 jyldyң birinshi jartysyndaғydaı emes. Biraқ solaı bolғanymen, depozıtter өsýde. Banktik jүıedegi өtimdiliktiң nasharlaýyn kөrip otyrғan joқpyz. Қazaқstannyң ұlttyқ valıýta baғamy boıynsha қabyldaғan қadamdary bizderdegi saýda teңgeriminde bizderden mұndaı қadamdar қabyldaýdy talap etken joқ. Әrıne, devalvatsııa jүrip jatқanymen bizder somdy «ұstap tұrmyz», biraқ ol birқalypty jүrgizilýde. Bizder үsh valıýtaғa - ıýanғa, teңgege jәne Reseıdiң rýbline қaraımyz. Eger sizder jyl basynda Қazaқstannyң Prezıdenti Nұrsұltan Nazarbaev aıtқan bes baғytty alatyn bolsaңyzdar, ekonomıkany қoldaý үshin Қyrғyzstan Үkimetiniң keıbir baғyttary men kүshteri osy bes baғytқa sәıkes keledi. Әrıne, bұl problemalar bizderde ortaқ ekeni jәne osy jaғdaıdan birge shyғý kerektigi dәleldenip otyr.
- Қazaқstan men Қyrғyzstannyң қatynasy tarıhı dostyқ tұrғyda dep esepteledi. Bizdiң halyқtarymyz tarıhy, tili, mәdenıeti, salt-dәstүri boıynsha bir-birine jaқyn, biz baýyrlas halyқtarmyz. Olardyң үlken kelisimdik-құқyқtyқ bazalary eki eldi tek saıasatta ғana emes, sonymen қatar ekonomıkada da jaқyn etedi. Daғdarystan birlesken is-қımyl arқyly ғana az shyғynmen shyғýғa bolady. Osy tұrғydan alғanda Қazaқstan Respýblıkasy men Қyrғyz Respýblıkasynyң Үkimetteri қandaı josparlardy jүzege asyrmaқ?
- Bұl mәseleler tek eki jaқty kezdesýlerde ғana talқylanyp otyrғan joқ. Bұl degeniңiz sөzsiz, әzirge jұmys isteı қoımaғan қazaқstandyқ ınvestıtsııalyқ қor құrý. Bұl ıdeıa tolyқ jұmys jasaýy үshin biz bүgingi kүni kezdesip otyrғan kedergilerdi aldaғy ýaқytta tolyғymen sheshemiz dep үmittenemiz. Sonan keıin, shekara maңyndaғy saýda - bұl da birlesken jұmystardyң nәtıjesi. Men bұғan deıin aıtқanmyn, eger Қyrғyzstannyң өndiris sektorynda jұmys jasap jatқan қazaқstandyқ bıznes Қazaқstandaғydaı daғdarysқa қarsy baғdarlamany paıdalanatyn bolsa, bұl da bolsa aımaқtaғy ahýaldy tұraқtandyrý jөnindegi birlesken sharalardyң jemisi, bұl jalpy jaғdaıdy jeңildetedi.
- Қyrғyzstan Үkimeti қalyptasyp otyrғan birқatar obektıvti jaғdaılarғa baılanysty әzirge sheshimin tappaı kele jatқan eңbek mıgranty jөnindegi mәseleni jıi kөterip otyr. Sizdiң respýblıkanyң eңbek mıgranty Қazaқstannyң ekonomıkasynyң әr sektorynda eңbek etedi. Қazirgi kүnde bizdiң elderimiz arasynda қandaı mәsele týyndap otyr, bұl mәseleni sheshýde қyrғyz jaғy ne ұsyna alady?
- Қol қoıylady dep josparlanyp otyrғan jeke kәsipkerlik jөnindegi kelisim, osy қalyptasyp otyrғan kedergilerdi sheshýge baғyttalғan. Қazaқstannyң, onyң ishinde әsirese saýda salasyndaғy zaңnamalary Қyrғyzstannyң jeke kәsipkerleriniң tikeleı jұmys jasaýyna құқyқtyқ jol bermedi, sonyң saldarynan kөterme saýda jәne basқa da iskerlik әriptestikterde kedergiler boldy. Osy Kelisimge қol қoıylғannan keıin atalғan kemshilikter joıylady. Үlken jұmyssyzdyқ bolary aldynda biz bұғan tүsinistikpen қaradyқ, өtkir қarsylyқtar bolғan joқ. Jұmyssyzdyқty Қazaқstanda da kүtti. Әrıne, Қazaқstanda jұmys jasaғan adamdar týraly mәsele kөterildi. Қyrғyzstanғa adamdardyң jappaı ketýiniң aldyn aldyқ, қazir jaғdaı birқalypқa keldi. Kelisimge қol қoıylғannan keıin osyndaı keleңsizdikter oryn almaıtyn bolady.
- Bizdiң elderimiz aımaғyndaғy sý-energetıkalyқ yntymaқtastyқ mәselesi қalaı sheshilýde? Dәl қazirgi ýaқyttaғy jaғdaı қalaı ? osy maýsymda biz sýsyz, sizder jylýsyz қalmaısyzdar ma? Қazaқstan jaғy birneshe ret kөtergen sý-energetıkalyқ konsortsıým құrý mүmkin be?
- Baқytymyzғa қaraı, bұl mәsele boıynsha Қazaқstanmen arada tүsinispestik bolғan joқ. Tөrt jaқty kelisimge қol қoıý mүmkin bolmaғan jaғdaıdyң өzinde, bizder Қazaқstanmen eki jaқty kelisim jasasyp, osy mәseleni sheshý jөninde ortaқ ұstanymғa kelip otyrdyқ. Osy mүmkindikti paıdalana otyryp, men қazaқstandyқ tarapқa өtken jyl үshin alғysymdy bildirgim keledi, өtken jyly sý az boldy, Sizderge 2009 jyly қajet sý kөlemin biz Toқtaғұl sý қoımasynda saқtaıtynymyz týraly қazaқstandyқ үkimetpen ortaқ til tabystyқ, өzimizde sý tapshylyғy sezildi. Sizder bizden osy jyldyң (2008 jyl, қarasha) elektr energııasyn satyp aldyңyzdar, sonyң nәtıjesinde mazýt, kөmir sekildi қajetti zattardy Қazaқstannan satyp alý arқyly biz Bishkek қalasyndaғy JEO қýatyn kөtere aldyқ. Biz bұl kөlemdi үnemdeı aldyқ jәne elektr energııasy men sý jiberý jөnindegi bıylғy jylғy mindetemelerimizdi de oryndaımyz dep oılaımyn. Әdistiң bұl tүri jaңa emes. Bұrynғy keңes kezinde bұl tәsil jap-jaқsy jұmys istegen. Soңynan tүrli sebepterge baılanysty ұmytylyp қaldy. Sýdyң azdyғy mәselesine tүsinistikpen қaraғan Қaaқstannyң өtken jylғy қadamy Қyrғyzstannyң қystan oıdaғydaı shyғýyna jaғdaı týғyzdy. Sonymen қatar, bұl Қazaқstan, Қyrғyzstan jәne Ortalyқ Azııadaғy әzirge ortaқ energııa jүıesin saқtap қalýғa mүmkindik berdi. Bıyl da bizder osy baғytta jұmys jasaımyz, mәseleniң bәrin retteımiz dep үmittenem. Tүsinistik bar, tetik iske қosyldy, әriptester arasynda - «Elektr stansylary» AAҚ men KEGOC arasynda өzara senim paıda boldy. Sұhbat soңynda Igor Chýdınov Almaty-Ystyқkөl avtomobıl jolynyң құrylysy jөninde mәsele kөtergisi keletinin atap өtti. «Bұl joldyң құrylysy Қyrғyzstan týrızmin damytýғa jәne almatylyқtar men jalpy қazaқstandyқtardyң demalys mүmkindikterin keңeıtýge қyzmet etedi. Bұl joba, әrıne kөptegen tүıtkildi mәselelerdi, onyң ishinde Қyrғyzstannyң týrıstik salasyn damytýғa үlken kөmek bolar edi», - dep atap өtti Қyrғyzstannyң Premer-Mınıstri.