Birneshe til meńgerý este saqtaý qabileti men shyǵarmashylyqqa qalaı áser etedi
Búgingi tańda álem adamdarynyń kópshiligi kem degende eki tilde sóıleıdi. Eýropada halyqtyń 70 paıyzy eki tildi nemese kóptildi.
Vıorıka Marıan - psıholıngvıst. Moldavııadan shyqqan amerıkalyq professor 1990 jyldardan beri kóp tilde sóıleıtin adamdardyń mıyn zerttep júr.
Ǵalym «Tildiń kúshi: Kóptildilik, tulǵa jáne qoǵam» atty jańa kitabynda mýltılıngvızmge qatysty ǵylymnyń sońǵy jańalyqtaryn bólisedi.
«Birneshe tilde nemese dıalektide sóıleıtin adamdardyń tek bir tilde sóıleıtin adamdarǵa qaraǵanda ártúrli lıngvıstıkalyq, kognıtıvti jáne neırondyq erekshelikteri bar», – dep jazady Marıan.
Kóptildi adamdardyń mıy basqasha jumys isteıtinine bes mysal:
Bir adam – birneshe tulǵa
Birneshe tildi jetik biletin adamdar kóbine tildik júıeni ózgertken kezde jeke basynyń keı aspektileri kúshtirek kórinetinin nemese kerisinshe álsirep qalatynyn sezinetinin aıtady.
Bul jaǵdaı Marıanǵa da tanys: Moldovada bala kezinen rýmyn jáne orys tilderinde sóılep ósken avtor ǵylymı jumysty mektep qabyrǵasynda oqyǵan aǵylshyn tilinen basqa tilde qalaı jazýǵa bolatynyn tipti elestete almaıdy.
«Aǵylshyn tilinde mátin jazý meni genderlik rólder qoıǵan shekteýlerden bosatady. Bul meniń genderime qaramastan oıshyl, jazýshy jáne ǵalym bolýyma múmkindik beredi. Árıne, kásibı aspekti de bar. Nevrologııa jáne kognıtıvti ǵylymdar týraly rýmyn jáne orys tilderinde jazýǵa sózdik qorym jetpeýi múmkin, – dep túsindiredi ǵalym. - Biraq jeke qarym-qatynasty da joqqa shyǵara almaımyn. Óıtkeni til - mádenıetti taratýshy retinde qyzmet etedi. Rýmynııa men Ońtústik-Shyǵys Eýropa mádenıeti ǵylymdaǵy áıelderdi tanystyrýǵa kelgende áli de artta qalyp keledi».
Mıdyń bir aımaǵy ártúrli tilderge qyzmet etedi
Ártúrli tilde keletin aqparat mıdyń ártúrli bóligine taraıdy jáne olardyń árqaısy belgili bir til belsendi qoldanylǵan kezde «iske qosylady» degen pikir bar. Biraq zertteýler bul teorııanyń qate ekenin kórsetti.
Ártúrli tilder is júzinde mıdyń sol bir ǵana aımaǵynda óńdeledi. Bul jaǵdaıda sıgnaldardy mıdyń bir bóliginde, biraq ártúrli neıronda óńdeýge bolady.
Qostildi mı este saqtaýǵa yqpal etetin sózder arasynda baılanys qurýǵa beıim. Mysaly aǵylshyn jáne frantsýz tilderinde sóıleıtin adam shege («nail») jáne bult («cloud») sııaqty bir-birine esh qatysy joq sózder arasynan baılanys taýyp alady, óıtkeni «clou» - frantsýzsha shege.
Mýltılıngv adamdar monolıngterge qaraǵanda kreatıvti jáne erekshe oılaıdy
Shyǵarmashylyqtyń máni - mıdyń bir-birimen esh baılanysy joq sekildi kórinetin nárseler arasynda baılanys ornatýy. Aqyndardyń oıyna ǵajap metaforalar men oralymdar, fılosoftarǵa – jańa tujyrymdar, al sýretshilerge – revolıýtsııalyq tehnıka nemese jaı tústerdiń kútpegen úılesimi nemese pishinderdi qoldaný týraly ıdeıalar keledi.
Kóptildi adamdardyń mıynda da osyndaı baılanystar kóp bolǵandyqtan olar shyǵarmashylyq pen erekshe oılaýdy qajet etetin tapsyrmalardy jaqsyraq oryndaýǵa beıim.
«Basqa tildi úırený sizdi odan da kreatıvti adam ete alady, biraq shyǵarmashylyǵyńyzdy nólden maksımýmǵa jetkizedi deı almaımyz. Ózińizdi qandaı da bir shyǵarmashylyq jolmen kórsetken bolsańyz, bul sizge qosymsha artyqshylyq beredi»,-dep qorytyndylady sarapshy.
Este saqtaý turaqtylyǵy
Qazirgi zamanǵy jad teorııasyna sáıkes, erterekte bolǵan bir jaıtty eske túsirgiń kelse, ony sol oqıǵa bolǵan tilde elestetse tezirek eske túsedi.
Mysaly, aǵylshyn-qytaı tilderinde sóıleıtin bılıngv adam bireýge basynan ótken tájirıbesi týraly aǵylshynsha aıtyp turǵan kezinde ol negizinen buryn aǵylshyn tilinde aıtqan faktilerge ne oqıǵalarǵa basymdyq berýi múmkin.
«Ártúrli neırondyq baılanystar ártúrli tilderde jandanady, nátıjesinde jadta ártúrli estelikter paıda bolady, – deıdi Marıan. - Osylaısha birshama ózgeris bolady, óıtkeni til mádenıetpen, este saqtaý qabileti jáne jeke tájirıbemen tyǵyz baılanysty».
Bul akademııalyq ortada da kórinedi. Mysaly, aǵylshynsha-ıspansha sóıleıtin bılıngv ıspan tilinde ne úırengeni jaıynda aǵylshyn tilinde test tapsyrsa, onyń nátıjesi ıspan tilinde tapsyrǵan synaqtan góri nashar bolady.
«Paıdaly ınvestıtsııa»
Ártúrli tilderde sóılesý úshin mı orasan zor energııa jumsaıdy, bul ony uzaqmerzimdi perspektıvada kognıtıvti quldyraýdyń keı túrlerinen qorǵaı alady.
Zertteý kórsetkendeı, birneshe til biletin egde jastaǵy adamdardyń este saqtaý qabileti jaqsy, al popýlıatsııaǵa negizdelgen zertteý kóptildi elderde Altsgeımer aýrýy az bolatynyn kórsetti.
Ǵalymdar sonymen qatar eki nemese odan da kóp til bilý Altsgeımer aýrýy men dementsııanyń basqa túrleriniń damýyn orta eseppen tórt-alty jylǵa keshiktirýi múmkin ekenin anyqtady.
Vıorıka Marıan basqa tildi úırený - jas ulǵaıǵan saıyn uzaqmerzimdi nátıje beretin «paıdaly ınvestıtsııa» ekenine senimdi.
