Bir báıgede 7 aty júlde alǵan qandaspen suhbat: Mońǵolııada shetelden aldyrǵan býdan júırikterdi jeke jarystyrady
- Sapar myrza, áýeli júldelerińiz qutty bolsyn aıtaıyq. Bir báıgede 4 birdeı atyńyzdyń júldeli kelgenin estip, Qazaqstandaǵy el de tamsanyp jatyr. Jalpy jurtqa túsinikti bolý úshin keńirek aıta ketseńiz, bul respýblıkalyq deńgeıdegi jarys pa edi? Sáıgúlikterińiz neshe attyń ishinen, qandaı qashyqtyqtarda top jardy? Jalpy sol báıgege neshe at qosqan edińiz? Aıǵyr jarys, besti at jarysy degen sııaqty ataýlarǵa túsinik bere ketseńiz. Jalpy Monǵolııadaǵy tártip boıynsha báıge attaryna qandaı qashyqtyqtarda júlde úlestiredi?
- Aldymen atajurttaǵy elge ózimdi azdap tanystyra keteıin. Rýym – kereı. Kereıdiń ishinde Sherýshi, Sherýshiniń ishinde Sańyraý Rysqul degen atadan taraǵanbyz. Al mońǵoldyń at báıgesine kelsek, Naadam merekesi dep aıtamyz, jetinshi aıdyń 11-12-si kúnderi búkil Mońǵol elinde ulttyq táýelsizdik alǵan mereke jylyna bir ret toılanady. Osy toıǵa at bapkerleri sáıgúlikterin jyl on eki aı baptap, qosady. Meniń bul jolǵy birneshe júlde alǵanym sizdershe bolǵanda oblystyq deńgeı ǵoı. Odan keıin memlekettik deńgeıde at jarysy, balýan kúresi jáne sadaq atýdan el astanasynda jarys ótedi. Túsingenińizdeı, men oblystyq deńgeıdegi jarysqa qatystym. Negizi 7 atym báıgeli bolǵan. Jýan at pen qunanym birinshi oryn, aıǵyrym men dónenim tórtinshi oryn, taǵy bir dónenim ekinshi oryn, taı men besti atym úshinshi oryn alyp, jalpy jıyny jeti atym báıgeden keldi.
Bul deńgeıdegi báıgeden júlde alǵandar «Óńirlik deńgeıdegi at bapkeri» degen ataq alady. Sol sııaqty aýdandyq deńgeıde aty kelgender aýdan deńgeıindegi, respýblıkalyq báıgede aty kelgender memlekettik deńgeıdegi bapker atanady. Oblystyq deńgeıdegi bapker ataný úshin oblystyq báıgeden kem degende úsh atyń birinshi kelýi kerek. Onyń ústine 8 atyń 5-ke deıingi orynǵa kirgen bolý kerek. Jýan attar 24 shaqyrymǵa, besti attar 23 shaqyrymǵa, dónen 16 shaqyrymǵa, qunandar 14 shaqyrymǵa, taı 11 shaqyrymǵa, aıǵyr 23 shaqyrymǵa jiberiledi. Mońǵoldyń taza qandy atynyń boıy alasa keledi. Kezinde Shyńǵys han dúnıe júzin osy alasa atpen aralap júrgen. Boıy alasa bolǵanymen óte tózimdi janýar. Bul jaqtaǵy báıge alańy oıly-qyrly, taýly-sýly bolady. Sonyń bárin eskerip, osyndaı shaqyrymdarǵa bóledi, jylqynyń jasyna qaraı jiktep qosady. Bizdegi báıgeniń ózgesheligi osyndaı.
- Sizdi uzynqulaqtan beldi kásipker dep estip jatyrmyz. Bir báıgege birneshe at qosý kez kelgen atbeginiń qolynan kelmeıdi ǵoı. At baptaýdan basqa tabys kózi bar ma?
- Bıyl jyl on eki aı qolyma 24 at ustap, baptap, jemdep báıgege qostym. At baptaý degen ońaı sharýa emes. Osyndaı qalyń attyń babyn keltirý úshin kómekshi, bapker ustaımyz. Qystaı jemdeý kerek. Qysqasy, birneshe adamdy jumyspen qamtımyz. At baptaǵanda kúnine birneshe shaqyrym júgirtemiz. Onyń bárine birshama qarajat ketedi. Qysqasy at baptaýdan ǵana tabys taýyp, baıý múmkin emes shyǵar. Sondyqtan ózim negizinen atbegilikke kóńil ósiretin hobbı retinde qaraımyn. Bala kezimnen at baptap, asaý úıretkenim bar. Bastaýysh synypta júrgende shabandoz bala atandyq. 9-10 synypqa kelgende at baptap, ol atym aýdandyq deńgeıde birinshi kelgen. Keıin osy iske qaıta qol tıip, hobbıdi jalǵastyryp jatqan jaıymyz bar.
Al kásipke kelsek, aǵa-baýyrlarymmen birge kompanııa ustaımyz. Qazaqstan, Reseı, Armenııa elderinen iship-jem ımporttap, solardy Monǵolııa kóleminde satamyz. Degenmen, sońǵy jyldary men ózim at baptaýǵa kóbirek kóńil bólip júrmin. Bızneske inilerim jaýaptanyp keledi.
- Biz jaqta alamanǵa úkilep qosatyn taza qazaqı jylqy qalmaı bara jatqanyn estip júrgen shyǵarsyz. Shamasy kelgenniń bári júırik atty shetelden aldyrtyp jatady. Mundaı tásil Monǵolııa qazaqtarynyń arasyna kirip úlgerdi me? Ózińizge júlde alyp bergen jeti at túgel jergilikti tuqym ba?
- Mońǵol jylqysynyń boıynyń ortasha ólshemi bar. Báıgede sol boıynyń ólsheminen aspaý kerek degen talap qatań saqtalady. Shetelden ár túrli aıǵyr, bıe ákep býdandastyrý bul jaqta da bar. Ony mońǵol bapkerleri ǵylymı túrde júrgizedi. Biraq ondaǵy maqsat – mońǵol jylqysynyń negizinde sapaly tek shyǵarý. Osy baǵytta jumys isteıtin arnaıy memlekettik baǵdarlama bar. Al endi báıgege kelsek, jarysqa túsetin attardyń báriniń boıynyń ólshemi qatań qadaǵalanady. Turqy mońǵol jylqysynyń ólshemderinen aspaý kerek. Eger odan bir nemese jarty santımetr asyp ketse, báıgeden shettetiledi.
Jalpy Mońǵolııada at baılaıtyn qazaqtar óte kóp. «Memlekettik dárejedegi at bapkeri» ataǵyn alǵan eki qazaq azamaty bar. Oblystyq, aýdandyq deńgeıdegi azamattar barshylyq. Shamamen 200-den asatyn atbegi qandasymyz bar shyǵar. Jalpy at baılaıtyn qazaq kóp.
- Jergilikti saıt sizdiń qys boıy 24 jylqyny qolǵa ustap, úlken bir komandamen jyl on eki aı at baptaıtynyńyzdy jazdy. Bul qandaı tásil? Baıaǵyda atalarymyz báıge atynyń jilik maıy qanshalyqty jetilgenin bilip otyrý úshin janyna birneshe atty juptap jaratatyn deýshi edi. Sizdiki sonyń jurnaǵy emes pe?
- Buryn bolǵanda atty qystaı tebinge jiberip, jazǵyturym ustap alyp, 1-2 apta baptap qana qosatynbyz. Qazir báseke óte joǵary, attar sapaly bolyp ketken. Báıgege qosý tásilderin úıretý úshin sheteldiń bapkerleri keńes berip júr. Mońǵoldyń baıyrǵy atbegileri de ǵylymı túrde aınalysatyndyqtan, biz de solardan qalyspaýǵa tyrysyp kelemiz. Jyl on eki aı atty arnaıy jemdep, baptaıtynymyz sondyqtan. Qystaı aram terin alyp, jilik maıyn jetkizip baǵamyz. Jalpy jumysy kóp. Sonyń jalǵyz nátıjesin Naadam merekesinde kóremiz. Al jazǵyturym nemese kúzde el ishindegi irili-usaqty toılarda baq synaımyz. Óz aramyzda máshıne, mototsıkl tigip, báıge ótkizemiz. Onyń bárinen mańyzdysy ózim aıtyp otyrǵan Naadam merekesi. Oǵan ishkeri jaqtan neshe túrli sáıgúlikter qatysady. Olardyń deńgeıi qatty ósip ketken. Solarmen baılanysty úzbeýge tyrysamyz. Aqyl-keńesi kerek.
- Maqsatyńyz qolyńyzdaǵy tuqymdardyń qanyn asyldandyra túsý ekenin aıtypsyz. Naqty bir ǵylymı jobańyz bar ma? Bul isti qalaı eńsermekshisiz? Qupııa bolmasa, kileń júlde salatyn júırikti qolǵa qalaı túsirip júrsiz? Jeti birdeı atyńyzdyń bir báıgede júldege ilinýi neniń arqasy dep oılaısyz?
- Maqsatymyz – keleshekte qazaq elinen ahalteke tuqymyn ákep, osynda býdandastyrý. Biraz azamattar osylaı keńesip júrmiz. Baıan Ólgeıdegi qazaqtardyń arasynda júırik qulyn týǵyzatyn joba jasasaq degen oı bárimizdiń basymyzdy biriktirdi. Keıbir azamattar qazirdiń ózinde Anglııadan aǵylshyn aıǵyryn ákelip, jylqyǵa qosty. Biz de osy baǵytta eńbektenip kórsek dep otyrmyz. Onyń bári ýaqyttyń enshisinde.
Óz qolymdaǵy júırikterdi ár jerden ákeldim. Mońǵolııada 21 aımaq bar. Sonyń ishinde Súh batyr aımaǵy, Dornod aımaǵy degen jerlerde júırik kóp. Onyń syrtynda Tóv, Ývs, Qobda aımaqtaryndaǵy tanymal degen atbegilerden 3-4 jyl buryn at tańdap aldym. Onda da shyqqan tegin suraımyz. Aǵa-baýyrlary qanshalyqty báıge alǵanyn shejiresinen qarap otyryp, satyp alamyz. Qazir báıge alǵan 7 attyń ishinde osy aımaqtardan kelgen attar bar. Ózimizdiń Baıan Ólgeıdiń tuqymy degen 1-2 at bar. Olar bıyl jaqsy shappaı qaldy.
Sizder 4 birdeı at dep jazyp jatsyzdar ǵoı, bizde aldyńǵy 5 oryndy báıgeli oryn dep ustaıdy. 4 emes, 7 atym báıgeli boldy dep otyrǵanym sodan. Onyń bári eńbektiń arqasy. Qys boıy erinbeı, jalyqpaı, jemshóbin durys berip, dálme-dál mólsherlep, jazǵyturym kók alqapty jerge jaıyltý degen sııaqty óziniń tásilderi bar. Osyǵan erinbeı-jalyqpaı artynan túsip, baptaımyz. Baptyń, bizdiń komandadaǵy azamattardyń arqasy. Bir dúnıege shyn nıetpen kirisseńiz, nátıje shyǵady ǵoı. Sony osy joly kórip otyrmyz.
- Qazaqstanda halyqaralyq deńgeıdegi at jarystary bolyp jatady. Osyndaı baıraqty básekelerdiń birinde baq synap kórý oıyńyzda joq pa?
- Árıne, Qazaqstannyń báıgelerine qatysqymyz keledi. Ol jaqtyń jarys qashyqtyǵy, attardyń dene bitimi muńǵul jylqysynan bólek qoı. Sondyqtan ol jaqta at qosý úshin sol jaqtan at satyp alýymyz kerek. Ony óz ortasynda baptaýymyz kerek. Keleshekte ol da oıymyzda bar. Qazaqstanda at baptap, at qossaq degen arman bar. Óıtkeni eki eldiń at bapkerleriniń tájirıbesin biriktire alsaq, úlken nátıje shyǵady dep oılaımyn.
- Monǵolııadaǵy qazaq jastarynyń atbegilikke, shabandozdyqqa qyzyǵýshylyǵy qandaı? Báıge atyna minetin taqymy tastaı bala tabý qıyn emes pe?
- Mundaǵy qazaq jastarynyń atbegilikke, shabandozdyqqa qyzyǵýshylyǵy óte joǵary. Bular endi bala kezinen taı minip, qozy baǵady. Jaılaýda kókpar tartyp ósedi. Sondyqtan taqymy tastaı bala kóp. Shabandoz izdep sharshamaımyz. Aǵaıyn-týystyń balalary-aq shabandoz bolyp beredi. Olar da óziniń jalaqysyn, ataq-abyroıyn alady. «Jyldyń úzdik shabandozy» degen sııaqty ataqtar bar. Osyndaı yntalandyrý jaǵy qarastyrylǵan. Jalpy atqa minetin bala tabý jaǵynan kóp másele bolmaıdy.
- Jýyqta Abaı oblysynda 140 shaqyrymǵa alman báıge jarııalanyp, sońy daýǵa ulasqanyn estigen shyǵarsyz. Sizderde mundaı keleńsizdikter bolyp tura ma? Jalpy atty 140 shaqyrymǵa jiberý qanshalyqty qısyndy? Monǵolııada ondaı báıgege tótep bere alatyn sáıgúlikter bar ma?
- 140 shaqyrymǵa shabatyn atyńyz tuqymyn arnaıy sapalandyrǵan, turqy úlken at bolsa kerek. Bizdiń mońǵol halqynda arabtan, aǵylshynnan, basqa da tanymal elderden júırik attar, aıǵyrlar ákelip jatyr. Byltyrdan bastap ondaı býdandardyń ózderin jeke jarystyratyn zań shyǵarǵan. Oǵan da ataq-abyroı, dáreje beredi. Degenmen jarystary jeke ótedi. Ázirge biz ondaı attarǵa qyzyǵyp otyrǵan joqpyz. Ózimizdegi jergilikti jylqyna baptap, sonyń qyzyǵyn kórip júrmiz.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
