Bıoalýandylyq: Flora men faýnamyzdy qalaı saqtap qalamyz
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstannyń keń dalasynda bir kezderi mamonttar ómir súrgenin bilesiz be? Buny Qostanaı, Aqmola jáne Soltústik Qazaqstan oblystarynan tabylǵan súıekter dáleldeıdi. Sońǵysyn jaqynda Qyzyljar aýdanynda balyqshy kezdeısoq taýyp aldy. Sonymen qatar XIX ǵasyrda joıylyp ketken jabaıy jylqy, Kaspıı jolbarysy, Turan gepardy sııaqty ańdar da osy jerlerde mekendegen. Ókinishke qaraı ańshylyqtyń saldarynan janýarlardyń kópshiligi joıylyp ketti. Búgin de keıbir jabaıy haıýandardyń tuqymy joıylý qaýpi bar. Osyǵan baılanysty baı flora men faýnany saqtaý mańyzdy. «Jibek Joly» telearnasy mańyzdy máseleni zerttep, arnaıy reportaj daıyndady.
Maraldar álemi: Pantamen qalaı emdeıdi?
Qazaqstan – Ortalyq Azııadaǵy bıoalýandylyǵy baı memleketterdiń biri. Ushqan qustyń qanaty talatyn ulan-ǵaıyr jerinde jazyq dala da, orman da, kól men shól de, taý men baý da bar. Solardyń biri – Kókshetaý.
Býrabaı tabıǵı parkinde floranyń 754 túri, faýnanyń 469 túri tirkelgen. Atap aıtqanda, qustardyń 220, sútqorektilerdiń 48 túri bar, olardyń 16-sy Qyzyl kitapqa engizilgen.
Maral ósirý, dástúrli túrde, elimizdiń Shyǵysynda jaqsy damyǵanmen, qazirgi kezde bul sala basqa aımaqtarǵa da taralyp keledi. Mysaly, Aqmola oblysynda týrısterge arnalǵan agrokeshenderdiń biri ekotýrızmdi damytyp jatyr. Sharýashylyqta 300-ge jýyq maral ósiriledi. Týrıster olardyń múıizinen alynǵan ónimdermen emdelip, panta vannasyn qabyldaıdy.
– Kelýshiler panta protsedýrasyn 5-7 kún alady. Em júrgizý qajettiligin dáriger anyqtaıdy. Taza tabıǵatta demalý da erekshe áser beredi. Ekotýrızmge qatysty sheberlik sabaqtary da ótedi. Jazda otbasylar balalarymen maraldardy kórýge keledi, – deıdi AQMARAL orman fermasynyń jetekshisi Radık Áshimov.
Sharýashylyqty memleket qarjylandyrady, jem-shóp pen mıneraldy qospalar beriledi.
– Qysta maraldar jyly jerde, urǵashylary men erkekteri bólek, jas tólder jeke ornalastyrylady. Múıizderin kóktemde kesemiz, densaýlyǵyn únemi qadaǵalaımyz. Týrısterdiń qaýipsizdigi – basty mindetimiz, – deıdi ferma veterınary Mıhaıl Ilonov.
Jolaqty maral – tabıǵattaǵy erekshe ári ádemi janýarlardyń biri. Kúzde júni qalyńdap, jolaǵy kórinbeı qalady. Ejelde ol Qytaı men Taıvan aralynda ımperatorlar baǵynda ósirilgen, uzaq ómir men baqyttyń sımvoly bolǵan. Qazaqstanda bul janýar Qyzyl kitapqa engizilgen, múıizine suranys Qytaı men Koreıada áli de joǵary. Biraq brakonerlik áreketterden keıin olardyń sany kúrt azaıyp, qazirgi tańda shamamen 10 myńdaı ǵana maral qalǵan. Qazir elimizdegi maral sharýashylyqtary ónim satýdan góri týrısterdi tartý arqyly tıimdi jumys istep jatyr.
– Qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtarǵa kelýshiler sany sońǵy jyldary artty. «Jazda «Altyn dala» rezervatyna baryp keldim. Sol jerdegi ekojúıe erekshe jáne ádemi. Mamandardyń aıtýynsha, mıgratsııalyq kezeńderde kıikterdiń kóshýin kórýge bolady. Tanzanıdegi Serengetı parki sııaqty dala safarılerin uıymdastyrýǵa múmkindik bar, – deıdi ekolog Zúlfııa Súleımenova.
Býrabaı kentinde zýbro bızony – eýropalyq zýbr men amerıkandyq bızonnyń býdandasqan túri ómir súredi. Dene bitimi myǵym, júni qalyń, basy iri, ortasha ómir uzaqtyǵy – 25 jyl. Jetilgen buqalarynyń salmaǵy 900 kelige deıin jetedi. Álemde tek Belarýs pen Kanadada kezdesetin janýar tabıǵı ortada ómir súrmeıdi, tek qoryqtar men zoobaqtarda mekendeıdi.
– Olar sýyqqa tózimdiligimen erekshelenip, keıbir elderdiń Qyzyl kitabyna sırek býdan retinde engizilgen. Bóten adam kelgende aıbat shegedi, – deıdi «Býrabaı Damý» JShS jumysshysy Aıtbaı Ahmetov.
60 qus túriniń joıylyp ketý qaýpi bar
Kelesi aıaldama Qorǵaljyn memlekettik tabıǵı qoryǵy boldy. Onyń aýmaǵy 543 171 gektardy quraıdy, bul – Qazaqstandaǵy eń úlken qoryqtardyń biri. Munda 15 balyq túri, qustardyń 346 túri mekendeıdi, olardyń kóbi Qyzyl kitapqa engizilgen.
Qoryqtaǵy ósimdikterdiń sany – 443, jándikter – shamamen 700, qosmekendiler – 2, baýyrymen jorǵalaýshylar – 4, sútqorektiler – 46 túr. Qustardyń 120-dan astam túri qoryq aýmaǵynda uıa salady. Qoryqty keıde «Qus bazary» dep te ataıdy, sebebi mamyrda ushyp kelgen qustar sany uıa salatyndardyń sanynan birneshe ese kóp. Al qoryqtyń maqtanyshy – dúnıe júzinde sırek kezdesetin qoqıqazdar.
– Qoqıqazdar juptaryn máńgilikke tańdaıdy, 1-2 jumyrtqa basyp, balapan shyǵarady. Jumyrtqany erkegi men urǵashysy kezektesip basady. Balapandary týǵannan keıin 3-4 kúnnen soń eresek qustar «balabaqsha» uıymdastyryp, balapandaryn sol jerge ótkizedi. Olardy 20-30 shaqty eresek qus qorǵaıdy. Balabaqsha bar jerde ata-analary qorektenbeıdi, basqa kólderge ketedi, keshki mezgilde ǵana balapandaryn tamaqtandyrady. Árqaısysy óz balapanyn daýsynan tanyp, bólip alady, – deıdi Qorǵaljyn memlekettik tabıǵı qoryǵy vızıt ortalyǵynyń meńgerýshisi Aqbota Naýryzbaeva.
Erekshe is-áreketimen tańǵaldyratyn taǵy bir qus – tyrna. Kóktemde ushyp kelgende erkekteri urǵashylaryna bı bılep, juptaryn qaýyrsynynyń qalyńdyǵyna qarap tańdaıdy. Bul – «erteń meniń urpaǵymdy qorektendire alady» degen qaǵıda.
– Munda kók týymyzda belgilengen qyrannyń birneshe túri meken etedi. Buryn olar úı qustary men malǵa zııan dep sanalyp, uıasy buzylyp, sany azaıtylǵan. Alaıda qyran – naǵyz dala sanıtarlary, óleksemen qorektenip, tabıǵatty tazartady. «Dala qyrandarynyń 85 paıyzy Qazaqstanda balapan basady. Búrkitterge órt pen toq symdary qaýip tóndiredi, elektr jelileriniń qaýipsizdigi máselesin zańmen sheshý kerek, – deıdi Qazaqstannyń bıoártúrlilikti saqtaý qaýymdastyǵynyń atqarýshy dırektory Vera Voronova.
Jalpy, Qazaqstanda 500-den astam qus túri kezdesedi, olardyń 56-sy Qyzyl kitapqa engizilgen. Mamandardyń aıtýynsha, qazir shamamen 60 qus túri joıylyp ketýdiń aldynda tur.
«Jyrtqyshtardyń popýlıatsııasy durys baqylanbaıdy»
Jolda dala sımvolyna aınalǵan kıikter kezdesedi. Olar – elimizdegi ejelgi relıkter, keń baıtaq jerimizde kóneden beri mekendep kele jatqan ań. Álemdegi aqbókenniń 98%-y Qazaqstan dalasyn jaılaıtyn kórinedi. Qazirgi tańda sany 4 mıllıonǵa jýyq. Túz taǵysy sońǵy jyldary kúrt kóbeıip, 2003 jyly 20 myńnan aspaǵan bolsa, qazir 12 esege artqan.
– Dalamyzdyń barlyǵyn egindikke, sharýashylyqqa jumsap, jol salyp jatyrmyz, temirjol júrgizýdemiz. Bul janýarlardyń tirshilik etý ortasynyń tarylýyna alyp keldi, – deıdi bıologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Jashaıyr Qaraǵoıshın.
Kıikterdiń sanyn retteý máselesi qoǵamda ekiudaı pikir týdyrady. Aqbókenniń sanyn tabıǵı jolmen retteý úshin keıbir mamandar qasqyrlar popýlıatsııasyn arttyrý kerek dep sanaıdy. Óıtkeni jyrtqyshtar sany kúrt azaıǵan.
– Olardyń sanyn popýlıatsııanyń ózin-ózi retteı alatyndaı etip basqarý qajet. Múmkin, qasqyrdyń sanyn arttyrý kerek shyǵar. Bul – keshendi zertteýdi talap etetin másele, – deıdi ekolog Zúlfııa Súleımenova.
Tabıǵı qoryqtardyń mindeti tek janýarlar men qustardy qorǵaýmen shektelmeıdi. Ǵylymı qyzmetkerler biregeı ekojúıelerdi zerttep, saqtaý jáne qalpyna keltirý jumystarymen de aınalysady.
– Qoryqtaǵy tirshilik túrlerine sanaq júrgizemiz, aqparattardy saraptaımyz jáne basqa ǵylymı uıymdarmen áriptestik ornatamyz. Jyl saıyn jańa túrler anyqtalyp otyrady. Qustar ushý joldaryn ózgertedi. Sońǵy jyldary bizde amerıkalyq kúzen, janat tárizdi ıt paıda boldy, – deıdi «Qorǵaljyn» memlekettik tabıǵı qoryǵynyń Ǵylym jáne monıtorıng bóliminiń jetekshisi Artem ıAnýshevskıı.
Al Qorǵaljyn kólderi – balyqshylardyń jumaǵy. Munda altyn jáne bozsha móńkeler, shortan, aqqaıran, alabuǵa jáne torta balyqtary tirshilik etedi. Alaıda balyq aýlaýǵa tek qysta ruqsat.
– Qoryq – erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaq. Eshqandaı bógde adam kire almaıdy. Tek jaz mezgilinde keńsedegi gıd arqyly týrıster keledi. Negizgi maqsat – flora men faýnany saqtaý. Tabıǵatta jumys istegen adamǵa erekshe áser beredi. Keń dalada, tabıǵatta qustar men ańdardy baqylaý jáne olardy qorǵaý – eń basty maqsatymyz, – deıdi «Qorǵaljyn» memlekettik tabıǵı qoryǵynyń ınspektory Erasyl Bekmaǵanbet.
Jalpy, Qazaqstan faýnasy óte baı. Elde omyrtqaly ań-janýarlardyń 835 túri tirshilik etedi, onyń ishinde 227 túri sırek kezdesedi. Alaıda brakonerlik birqatar janýarlardyń sanyn azaıtyp otyr.
– Qazaqstanda arqardyń 2 negizgi túri jáne 6 túrshesi kezdesedi. Olar álemde tek Qazaqstanda tirshilik etedi. Ǵalymdar zerttep, múıizi men terisin alý úshin qyzyǵady. Biraq sany óte az, sebebi tirshilik ortasynda qadaǵalaý durys júrgizilmeıdi, jyrtqyshtar popýlıatsııasy durys baqylanbaıdy, – deıdi bıologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Jashaıyr Qaraǵoıshın.
Kaspıı ıtbalyǵy – ekologııalyq ahýaldyń ındıkatory
Ekologııada bıoalýantúrlilik mańyzdy. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ta máseleni nazardan tys qaldyrǵan emes.
– Adamzattyń búldirgi is-áreketiniń kesirinen Kaspıı ıtbalyǵy, qyzǵylt qoqıqaz jáne basqa da erekshe jan-janýarlarǵa qater tónip tur. Biz tabıǵattyń osy bir syıyna barynsha nazar aýdaryp, ony saqtaı bilýimiz qajet. Sondyqtan Bıologııalyq áralýandylyqty qorǵaý qoryn qurý kerek dep sanaımyn. Men Memleket basshysy retinde osy qoǵamdyq uıymǵa jetekshilik etýge daıynmyn, – dedi Prezıdent.
Ekolog Zúlfııa Súleımenova Prezıdent tapsyrmasymen Kaspıı teńizin zertteıtin ǵylymı ınstıtýt qurylǵanyn jáne Kaspıı ıtbalyqtary úshin memlekettik rezervat jasalǵanyn aıtady.
– Kaspıı ıtbalyǵy – teńizdegi ekologııalyq ahýaldyń ındıkatory. Biz olar arqyly ekologııalyq jaǵdaıdy túsine alamyz. Munda naqty baza, reabılıtatsııalyq ortalyqtar bar, – deıdi ekolog.
Qazaqstandaǵy ekologııalyq saıasat pen ǵylymı qyzmettiń úılesimi flora men faýnany saqtaý, ǵylymı zertteý jáne týrızmdi damytýǵa baǵyttalǵan.
Bıologııalyq ártúrlilikti qorǵaý tujyrymdamasy ne sheshedi?
Qazir elimizde buryn mekendep, keıin joǵalyp ketken jabaıy janýarlardy qaıta engizý – reıntrodýktsııa jumystary belsendi júrgizilýde.
Bıyl Torǵaı dalasyna kerqulandar qaıta oraldy. Bul jylqylar Praga haıýanattar baǵy men Majar ulttyq parkinen jetkizilgen.
Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń magıstri Nazgúl Nurǵojaevanyń aıtýynsha, Qazaqstan kerqulandardyń tarıhı mekeni bolǵandyqtan, olar úshin dala tańsyq emes.
– HH ǵasyrdaǵy, 30-shy jyldardaǵy asharshylyq kezderi ańdarǵa, qustarǵa áser etti. Sol kezde qazaq qulany kózsiz ańshylyq saldarynan joıyldy. 1953 jyly Túrkimenstannan qulan ákelip jersindirdi. Qazir olar bizdiń aýmaqta meken etip jatyr, – deıdi maman.
Kerqulandar kez kelgen klımattyq jaǵdaıǵa beıim. Mysaly, byltyr ákelingen 7 jylqynyń bári birden jersindi. Qostanaıdyń qary men Torǵaıdyń sary aıazyna da tótep berdi. Tabıǵatta olardyń qozǵalysyn baqylaý úshin arnaıy GPS-qarǵybaý taǵylǵan. Biraq, Qazaqstannyń Bıoártúrlilikti saqtaý qaýymdastyǵynyń mamany Qanat Batyrhanulynyń aıtýynsha, olar áli qulyndamaǵan.
Budan bólek Prezıdenttiń tapsyrmasymen Gollandııadan Іle-Balqash rezervatyna 2 Amýr jolbarysy ákelindi. Olar – Turan jolbarysyna jaqyn túr. 80 jyl buryn bul aýmaqta jyrtqyshtar joıylyp ketken. Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń magıstri Nazgúl Nurǵojaeva munyń sebebin túsindirdi.
– Jolbarys 1953 jylǵa deıin mekendedi. Tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý sýyrlarǵa, kıikterdiń sanyna áser etti. Qaǵaz jasaý úshin qamys alý kezinde jolbarystar joıylyp ketti, – deıdi Nazgúl Nurǵojaeva.
Qazaqstanda janýarlar dúnıesin qorǵaý men saqtaý úshin 10 memlekettik qoryq, 14 memlekettik ulttyq park jáne 7 memlekettik rezervat jumys isteıdi. El aýmaǵynda 9 erekshe qorǵalatyn tabıǵı aımaq bar, olardyń biri – qar barysynyń mekeni. Qazaq halqy ejelden barystyń batyldyǵyna tánti bolǵan, tipti dástúrli jyl sanaýymyzda úshinshi jyl Barys jyly dep atalǵan. Іlbis – mysyq tuqymdastardyń erekshe túri, bıik taýlarda mekendeıdi. Ókinishke qaraı ol joıylyp ketý aldynda tur. Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna engizilgen. Sońǵy derekter boıynsha elde shamamen 152-189 dara ilbis mekendeıdi, bul turaqty popýlıatsııany bildiredi.
Bul rette QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıtetiniń bas sarapshysy Baqytjan Isahaev mańyzdy usynys aıtty.
– Bıologııalyq ártúrlilikti qorǵaý jáne qalpyna keltirý boıynsha tujyrymdama qabyldansa, janýarlar dúnıesinde birqatar ózgerister bolady. Bul baǵyt janýarlardy ońaltý ortalyqtaryn salýdy jáne ǵylymı zertteýlerdi qamtıdy, – deıdi sarapshy.
Tuqym bankinde qansha ósimdik bar?
Qazaqstanda ósimdikter dúnıesi de ártúrli. El aýmaǵynda 6300 túri kezdesedi. Onyń ishinde 500 túri endemık bolyp tabylady, ıaǵnı tek Qazaqstanda ósip, dúnıejúzinde basqa jerde kezdespeıdi.
Kóptegen endemık túrler relıkt bolyp sanalady, olar erte geologııalyq zamannan saqtalyp qalǵan. Degenmen, olardyń kóbisi dárilik maqsatta qoldanylatyndyqtan sany azaıyp barady. Qazirgi kezde Qazaqstanda 458 ósimdik Qyzyl kitapqa engizilgen.
Sońǵy úsh jylda 24 qyzǵaldaq túri Tabıǵatty qorǵaýdyń halyqaralyq odaǵynyń qyzyl tizimine qosyldy.
El aýmaǵynda 130-dan astam jabaıy jemis-jıdek túrleri bar, sondaı-aq 3800 gektar jerde álemdegi barlyq alma sorttarynyń atasy sanalatyn jabaıy sıvers almasy ósiriledi. Bul Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy daqyldaryna baı ekenin kórsetedi. Genetıkalyq ártúrlilikti saqtaý maqsatynda Ortalyq Azııadaǵy biregeı jabaıy ósimdikter tuqymdarynyń banki qurylǵan. Qazirgi ýaqytta onda 1 102 ósimdik túriniń 5 740 tuqym úlgisi jınaqtalǵan.
Al elimizdiń 13 mıllıon gektardan astam jerin orman alyp jatyr. Bul respýblıka ekojúıesinde mańyzdy ról atqarady. Alaıda klımat ózgeristeri men adam áreketi olardyń kólemin azaıtyp barady. Sol sebepten Qazaqstan 1 mıllıon gektardan astam ormandy qorǵaýdy erekshe mańyzdy dep anyqtady. Prezıdent aldaǵy 5 jyldyń ishinde orman alqabyn 2 mıllıard aǵashqa jetkizý mindetin qoıdy.
– 2021 jyldan bastap 879,4 myń gektar aýmaqqa 1 391,7 mln aǵash egilgen. 2027 jyldyń sońyna deıin bul kórsetkish 2 mıllıardqa jetedi dep josparlanyp otyr. Sonymen qatar eldi mekenderde 15 mln aǵash otyrǵyzylǵan, – delingen Ekologııa mınıstrliginiń málimetinde.
Baıqaǵanymyzdaı, elde sırek jáne joıylyp bara jatqan janýarlar men ósimdikterdi qorǵaý, qaıta qalpyna keltirý jáne ǵylymı zertteý jumystary júıeli júrgizilýde. Memlekettik rezervattar, ulttyq parkter, reıntrodýktsııa jobalary men orman alqabyn ulǵaıtý sharalary sonyń dáleli. Bul sharalar tek qorshaǵan ortany qorǵaýmen shektelmeıdi, onyń ǵylymı, ekologııalyq jáne áleýmettik mańyzy zor ekeni túsinikti.