Bilgen adamǵa ımandylyq rýhanı baılyqtyń bastaýy - Balaqyz Ámirequlqyzy
Nemerelerine aqyl-keńes berip, ımandylyq jolyna tárbıelep otyrǵan ájelerge degen halyqtyń qurmeti erekshe. Sondaı analardyń biri Balaqyz Ámirequlqyzy qazir Arys qalasynda turady. Ol 1938 jyly Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Arys aýdanynda dúnıege kelgen. Otaǵasy Nasyr Tórehanuly ekeýi baqytty ǵumyr keshti. N.Tórehanuly 1934 jyly týǵan, 1982 jyly dúnıeden ozǵan eken. Ekeýi Aıtbek, Muhıt, Muhtar jáne Baqytjan esimdi tórt uldy tárbıelep, oqý oqytyp, eńbek jolyna salǵan. Qazir balalary bir-bir shańyraq ıesi. Al Raýshan, Záýre, Gúlsim jáne Janar esimdi ınabatty kelinderi jaqsy jar, aıaýly ana retinde óz ortasyna syıly bolyp júr.
Balaqyz apamyz bes ýaqyt namazyn oqıtyn, balalary men nemerelerine ımandylyqtyń nuryn seýip júrgen, aýzynan Allany tastamaıtyn jan. Musylmannyń paryzyn oryndaý maqsatynda Mekkege eki márte baryp kelgendiginiń ózi kóp jaıtty ańǵartsa kerek. Mundaı anamen suhbattasýdyń ózi úlken mártebe, tálimdi tárbıe. Ońtústik óńirge barǵan saparymyzda Balaqyz apamen suhbattasýdyń sáti tústi. Áńgimemiz adaldyq, musylmandyq, tazalyq, ulttyq tálim-tárbıe jóninde órbip júre berdi.
- Alla qoldap, qajylyq saparǵa baryp qaıtqan ekensiz. Bul musylmannyń ómirdegi basty armandarynyń biri ǵoı. Osy saparǵa qansha jyl daıyndaldyńyz?
- Burynnan qajylyqqa barsam ba dep júrgenmin. Jasym 30-dan asa «Qajylyqqa baryp, paryzymdy oryndasam, armanym bolmas edi» degen oı paıda boldy. Ol kezde Keńes Úkimetiniń dáýiri, oıymyzdy eshkimge aıta almaımyz. Elimiz egemendik alyp, erkindikke qoly jetkende meniń armanym jaqyndaı tústi. Halyq musylmandyqqa bet burdy. Men nıet etkennen keıin balalarym tilegimdi qabyl aldy. 1996 jyly ulym Aıtbek kishi qajylyqqa alyp bardy. Barlyq paıǵambarlarymyz jerlengen jerlerine zııarat ettik. Barǵanda kóp áser aldyq. Ol jerlerdegi musylmandyqtyń saqtalýy qandaı ekenin, tazalyqtyń, adaldyqtyń qandaı ekenine kóz jetkizesiń. Buryn bilmeı kelgen jaıttardy bilip, rýhanı kóziń ashyla túsedi. Sol jerde: «Elimizge tynyshtyq bolsyn. Halqymyz aman-esen ósip-óne bersin. Urpaqtarymyz deni saý bolyp, jetilsin!» dep Alladan tilek tiledik. Al 2007 jyly úlken qajylyqqa baryp keldik. Bul joly úshinshi nemerem Bekzatty ertip bardym. Úlken qajylyqtyń shynynda da áseri mol eken. Allanyń bergen qýatynyń arqasynda eshbir jerimiz aýyrmaı-syrqamaı, barlyq boryshymyzdy oryndap shyqtyq.
- Kún ystyq bolǵan shyǵar? Basqa da qıyndyqtar týyndaǵan joq pa?
- Kún óte ystyq boldy. Degenmen Allanyń kómegimen qıyndyq kórmedik. Qasymyzdaǵy meshitke baryp, ýaqytynda namazymyzdy oqyp turdyq. Kún saıyn Qaǵbadaǵy úlken meshitke baryp namaz oqydyq. Álemniń kóptegen elderinen kelgen adamdardy kórdik. Óte úlken qarııalar da bar. Keıbir jerlerge densaýlyǵy shydamaı bara almaǵan qarııalar da boldy. Qaǵbany jeti ret aınalý kerek. Sonda bolǵan kezimizde Qaǵbaǵa úsh ret baryp, jeti ret aınaldyq. Qajylyqtyń basqa da joralaryn atqardyq.
- Nemereńiz qandaı áser aldy?
- Ol da mol áser aldy. Men ózimdi jaqsy sezingennen keıin ol óz aldyna aqsaqaldarmen birge júrdi. Kóptegen qarııa adamdardyń aqyl-keńesin tyńdap, kóp tálim-tárbıe aldy. Ónegeli ósıetter tyńdady. Musylmanshylyqtyń tereńine boılaı tústi. Qazir Almatyda oqyp júr. Meshitke baryp, namaz oqyp turady. Jaınamazyn alyp júredi. Úlken nemerem Baǵdáýletti de kishkentaı kezinde oqysyn dep meshitke berdim. Eki aı oqyǵannan keıin ımam: «Nemereńiz az ýaqyttyń ishinde jaqsy qabyldap, ıslam negizderin bilip aldy», - dep Quran kitabyn berdi. Nemerem musylmandyqtyń tártibin saqtap keledi. Namazyn oqyp, meshitke baryp turady. Almatyǵa barǵanymda nemerem sol qaladaǵy meshitke alyp bardy.
«Balalarym men kelinderime, týma-týystyń ul-qyzdaryna meshitke baryńdar, musylmandyq ilimnen sýsyndańdar», - dep otyramyn. Balalarym Qurban aıtta qurbandyqtaryn shalyp, sadaqalaryn turmysy tómenderge úlestirip, meshitke baryp turady.
- Aýyldyq jerde ıslam dininiń óris alýy qalaı?
- Birinshi joly qajylyqqa baryp kelgennen keıin osy aýylda birneshe áıelder bolyp, juma namazyna meshitke baryp júrdik. Bizden úlken ájeler de bar. Aýylymyzda balalardyń kooperatıvi salǵan «Sharapat» degen meshit bar.
Bilgen adamǵa ımandylyq rýhanı baılyqtyń bastaýy ǵoı. Biz Keńes úkimeti tusynda 70 jyl boıy dinnen qol úze jazdap, kóp jaıtty bilmeı qaldyq qoı. Endi táýelsiz el bolyp, ıslam dinine bet burǵaly túzý zamanǵa kez bolǵanymyz úshin Allaǵa myń da bir shúkirshilik qylamyz. Osyndaı jaǵdaıǵa qaıta kelgenimizge táýbe deımiz.
Ata-analarymyz dindi ustana almady. Ol kezde partııa qatal boldy. Degenmen jasyryn túrde: «Uıyqtar aldynda kálımaǵa tilderińdi keltirip jatyńdar»,- dep aıtatyn. Sonyń bári sanamyzda jattalyp qaldy.
- Imandylyq jolyna bet burǵan jastardyń qatary ósip kele jatyr. Sonymen qatar ózge elderdiń yqpaly ma, burynnan qalyp qoıǵan jaman ádet pe, araq-sharapqa qumar jastar da bar, qyzdar da kezdesedi. Shylym shegetinderi de az emes. Sondaı jastarǵa ne aıtar edińiz?
- Jastardyń sondaı ádepsiz qylyǵyn kórgende meniń júregim aýyrady. Almatyǵa baryp, balkonnan qaraǵanymda, qazaqtyń qyzdary ekeý-úsheýden jınalyp alyp, temeki tartyp turady. Nemerelerime bunyń úlken ábestik ekenin aıtsam, olar qalalarda ondaı jaǵymsyz áreketter jıi kezdesetinin aıtady. Jat qylyqty boıyna sińirgen adamǵa eskertý aıtý túgili, qaraı almaı otyrasyń.
Ósip kele jatqan nemerelerime «Ibaly bol, shyraǵym. Adal bolsań, bar jaqsylyq Alladan keledi. Qajylyqqa barǵanda Allanyń jaqsylyǵyn kórip keldik. Bireýdiń aqysyn jeme. Saýapty bil. Qolyńnan kelse, kishkentaı bolsa da, taryqqan adamdarǵa qol ushyn sozyp, qamqorlyq jasa»,- dep ósıet aıtyp otyramyn.
Іshimdikke qumartý, shylym shegý - ımandylyq, adamgershilik jaǵynan da jat qylyq. Olardyń da ata-anasy bar shyǵar. Aqyl-keńesin aıtpaıdy ma, bilmeımin. Álde áke-sheshesinen jasyryp júrip shylym shegip, keıin qoıa almaıtyn jaǵdaıǵa jetetin bolar. Jalpy, adam balasy ár nársege shekteý qoıa bilýi qajet. Táttini de kóp jeseń, zııan ǵoı. Sol sekildi musylman balasyna din jolymen shekteý qoıylǵan ádetterden aýlaq bolýy kerek.
- Bizdiń elimiz zaıyrly memleket. Degenmen mektepterde balany tazalyqqa, óz dinin bilýge jol ashyp beretin ımandylyq sabaǵyn oqytý kerek shyǵar?
- Aýyldyń aqsaqaldary men aq jaýlyqty analary bas qosqan kezde mektepterde sondaı bir sabaqtardyń ótkizilýi qajet ekenin jıi aıtyp júr. Ashyq sabaq túrinde ótkizýge bolady. Qalaı desek te, balalardy jaqsylyqqa tartyp, durys jolǵa baǵyttaý qajet qoı. Imandylyq jolynda júrgen adamdarmen kezdesýler ótkizý kerek shyǵar. Mektepke ımamdardy shaqyryp, oqýshylar ıslam dininiń negizderi jaıly estip bilse, ádepti, tártipti, taza bolý qaǵıdalary sanalarynda jattalyp qalary sózsiz. Bul da jaqsy tárbıeniń bir joly emes pe? Qajylyqqa barmasam, men de kóp jaıtty túsinbes edim.
- Mekkege barǵanda qandaı erekshe oqıǵalar kózińizge tústi?
- Meni sońǵy jyldary qandastarymyzdyń ıslam dinine bet burýy qatty qýantty. Kóp adam bardyq. Zeınetkerlikke shyqqan, buryn muǵalim bolǵan almatylyq áıelder boldy. Olardyń yqylas-nıetteri túzý, biraq ara-arasynda qalyptasyp qalǵan ádetterine basyp, emin-erkin sóılep ketedi. Ózara oryssha da sóılesip jatady. Men: «Qyzdar, qaı jerde otyrsyńdar? Oramaldaryńdy tastamańdar»,- dep olarǵa shekteý qoıyp otyramyn. «Oıpyrym-aı, apa, sizdiń esimizge salǵanyńyz durys boldy ǵoı. Biz burynǵy júıemen erkin júrip-turýǵa úırenip qalǵan ekenbiz»,- dep jatady. Men olarǵa aqyl-keńesimdi aıtyp júrdim.
Mekkege alýan elden ár túrli adamdar keledi eken. Olardyń jylap-eńirep, Allaǵa qulshylyq jasap jatqanyn kózben kórdim.
- Kelinderdiń otbasyndaǵy róli, balalar tárbıesi jóninde qandaı keńes beresiz?
- Kelinderimizge «balalardy múldem betimen jiberme nemese úıden shyǵarmaı bir jaqty tárbıe berme», - dep bilgenimizdi aıtyp otyramyz. Kishkentaı nemere qyzym Aızerege «seni ájeniń qyzy deıdi. Ádepti, tárbıeli bolyp ós»,- dep únemi onyń oı-sanasyna quıyp otyramyn. Ózim tórt bala ósirip tárbıeledim, Allaǵa shúkir. El-jurt olardy jaman demeıdi. Adamgershilikteri jaqsy. Nemerelerimizdi de durys tárbıeleýge yqpal ettim. Baǵdáýletim oqýyn jaqsy oqydy. Ustazdary maqtap júrdi. Ortanshy nemerem Kerim grantqa túsip edi, jaqsy oqyp jatyr. Endi kishkentaı nemerem Bekzat bıyl kolledjdi bitiredi. Telefonmen sóıleskende sabaǵyn, jaǵdaıyn suraımyz. Jaqsy oqyp jatqanyn aıtady.
- Otbasynda ákeniń, ananyń róli qalaı bolýy kerek?
- Bizdiń zamanymyzda otbasynyń, aǵaıyn-týystyń syılastyǵy mol boldy. Qazir de jaman emes. Árbir shańyraq ártúrli ǵoı. Bizdiń oıǵa jıǵan tárbıemiz boıynsha er adamdy otbasynda joǵary ustaý qajet. Áıel adam tómendeý, er azamatynyń yntymaǵynda júrýi kerek. Ne istese de er adammen aqyldasyp alýy tıis. Tórt kelinim bar, bári de ınabatty, ıbaly. Nemerelerim ósip-ónip keledi, Allaǵa shúkir. Keıbireýler «kelinderińdi qalaı biriktiresiń?» dep suraıdy. Bárin yntymaqqa shaqyryp, aqyl-keńesimdi aıtyp otyramyn. Olar da úlkendi syılaı biletindikten sózime qulaq asady. Qaı jerge barsam da el-jurt jasymdy úlken dep syılap jatyr. Qadirimiz jaman emes. Ol úshin bárine raqmet. Balalarymyzdyń tártiptiligi shyǵar. Elge istegen adal qyzmetiniń baǵalanýy bolar. Biz qansha qadirli bolsaq, osy balalarymyzben jaqsy bolamyz ǵoı. Qazaq «Áke kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher» deıdi. Nemerelerim de ákeleriniń jolyn qýyp, iltıpatty bolyp, elge jaǵymdy, halyqqa súıkimdi adam bolatyn shyǵar dep senim artyp otyrmyn.
- Basyńyzdan ótken qyzyqty bir oqıǵany aıtyp berseńiz?
- Mektepte oqyp júrgenimde sheshem aýyryp qaldy. Toǵyzynshy synyptan keıin oqı almaı qaldym. Sol kezde oqýdy armandap júrdim. Sóıtip júrgende ujymsharda eńbek ettik. Anam da kezinde stahanovshy bolǵan. Men de jaqsy jumys istep, gazetke shyǵyp, aýyldyq keńeske depýtat boldym. Maqta terýge shyǵyp, bir ózim kúnine 500 kılá maqta terdim. Sol kezde maqta terýshi qyz-kelinshekterdiń ishinde eshkimge júlde bermeıtin brıgadırdiń áıeli bar eken. Ol qyryqtar shamasyndaǵy áıel. Meniń mol ónim jınaıtynymdy estip, «sol qyzben jarysqa jeke shyǵamyn»,- depti. Sodan ujymshar arnaıy ekeýmizge jarys uıymdastyrdy. Bastapqyda onyń jeke shyǵamyn degenine qoryqtym. Kári ájem bar edi, ol Alladan tilek tiledi. Ne kerek, ekeýmiz maqta jınaýǵa kirisip kettik. Onyń tájirıbesi mol, túske deıin men odan qalyńqyrap qoıdym. Jasy 40-tan asqan adamnyń qýaty qaıta ma, tústen keıin men oza bastadym. Sóıtip, márege birinshi bolyp jettim. Ol kezde 16 jastamyn. Ujymshar márege jalaý tigip qoıypty, osy jarysqa arnap mal soıypty. Jarys jeńimpazy retinde maǵan is tigetin mashına syılady. Mashınada «1956 jyl» degen jazý bar. Ol áli kúnge deıin jumys istep tur. Balalarǵa sol mashınamen kóılekterin tigip edim, keıin nemerelerime kıim tigip berdim.
- Mekkege baryp, qajylyq paryzyn ótep qaıtqan musylmannyń armany joq shyǵar. Degenmen adamnyń armany taýsylǵan ba?! Qandaı maqsattaryńyz bar?
- Balalarymyz ben nemerelerimiz aman júrse, isteri alǵa bassa, qyzmet oryndarynda qadirli bolsa, eshkim «Oı, mynanyń istegeni qalaı?!» demese, jaman ádetterden aýlaq bolyp, ımandylyq jolynda adal júrse degen armanym bar. Ózimde qyz bolǵan joq. Nemere qyzdarym ósip jatyr kózderi jaltyrap. Osylardyń aldynda jamandyq kórmeı, abyroımen ótsek degen armanym bar, aınalaıyn.
Allaǵa shúkir, ózimiz de ýaǵynda jaqsy otbasy qurǵanbyz. Otaǵasy meımandos, oqyǵan, ózi bir aqjarqyn, túsinigi mol adam edi. Sol kezde de bir-birin renjitip júretin otbasylar boldy ǵoı. Biraq biz urys-keristiń ne ekenin bilgen joqpyz. Otaǵasy eki jerde jumys istedi. Abyroıly boldy. Úlken qarakól keńsharynda bas mal dárigeri boldy. Ol kezde aýylda qonaq úı degen bolmaıtyn. Bizdiń úıimiz kelgen meımandar toqtaıtyn ortalyq boldy. Qonaqtardy ashyq qabaǵymyzben, ystyq tamaǵymyzben kúte bildik. Ol kezde áıelder kóbine bala baqty, úıge qarady. Otaǵasynyń jumysy irkilissiz bolsyn dep, úıin jaınatyp otyrýǵa tyrysty. Sol kezde is-tájirıbeden ótýge Almatydan bir jas qyz kelgen edi. Ol: «Apaı, qalaı bárine úlgeresiz? Sizdiń mynadaı qonaq kútip, kúni-túni júrgen qyzmetińiz úshin arnaıy eńbek kitapshasyn ashyp qoıý kerek qoı», degen edi. «Oı, qaıdam» deıtinmin. Eń bastysy, árdaıym adamdy abyroıdan ajyratpasyn.
- Ámın! Aıtqanyńyz kelsin. Nemerelerińiz óz qatarynyń aldy bolyp, halqyna adal qyzmet eteýine tilektespin!
