Bıylǵy tóldeý naýqany qalaı ótip jatyr - fotoreportaj
ASTANA. KAZINFORM - Tóldeý maýsymy - malshylar úshin qyzyǵy men qıyndyǵy mol kezeń. Agenttik tilshisi Aqmola oblysy Arshaly aýdany Eltoq aýylyna arnaıy baryp, malshylarmen júzdesip, bıylǵy tóldeý naýqany qalaı ótip jatqanyn kórip qaıtty.
«Mal ósirseń qoı ósir, onyń ónimi kól-kósir» deıdi halqymyz. Al qoı sharýashylyǵyndaǵy eń kúrdeli, kóp eńbekti talap etetin protsess – qoı tóldetý mezgili bolyp sanalady.
Sátti uryqtanǵan saýlyq shamamen 147-150 kúnniń ishinde tóldeıdi.
- Bıyl Arqanyń qysy jaıly bolyp, kóktem erte shyqty. Tóldeý maýsymy jyldaǵydan jeńil ótip jatyr. Jalpy maldyń kúıi jaqsy. Qazirge deıin qoıdyń 50 paıyzy tóldedi. Endi 20 kúnniń ishinde barlyǵy tóldep bolady dep otyrmyz. Jańa týǵan tólderdiń jaǵdaıy jaqsy. Jer erte kóktegendikten, eneleri sútke toıǵyzyp tur, - deıdi «Qaraqat» sharýa qojalyǵynyń baqtashysy Múbarak Ámalıat bıylǵy tóldeý naýqany jaıly.
Qojalyqta qoımen birge sıyr, jylqy maly da ósiriledi. Sıyrladyń kóbi týyp úlgergen. Jylqylar endi qulyndaıdy dep kútip otyr.
- Osynda, jylqy men sıyrdy qoımen birge baǵamyz. Sıyrlar negizinen týyp boldy. Buzaýlardyń kúıi óte jaqsy. Jylqylar mamyr aıynan bastap qulyndaıdy. Bıyl bıelerdiń bári ishti boldy. Qysta 1 aıdan astam jem-shóp berdik, qalǵan ýaqtta syrtqy jaıylymmen shyqty, - deıdi baqtashy.
Aıta keterligi, óriste júrgen qoılar da, sıyrlar da mańyna jaqyndatpaı alystan qashady. Fotoǵa túsirýdiń ózi qıyn. Osydan-aq bul aýyldaǵy maldardyń jaı-kúıi keremet ekenin bilýge bolady.
Búgingi tańda soltústik óńirleriniń sharýalary kóktemgi, tipti jazǵy tóldeýdi engizýge kóshken. Alaıda kóptegen óńirde kóktemde de aýa raıy turaqsyz, kún kúrt sýyp ketýi múmkin. Erte kóktemdegi qoı tólderi sýyqtan jáne eneleri sútke toıǵyza almaǵandyqtan shyǵynǵa ushyraýy múmkin. Sol úshin ár óńir kún raıyna baılanysty kúıek maýsymyn josparlaıdy.
Kúıek degenimiz ne?
Qoı sany tym kóp bolsa, qoshqar men tekeni bólip baǵý kerektigi belgili. Kúıek baılaý – qoshqar men tekeniń beline kúıek kıizin baılaý sharasy. Óte kóneden qalyptasqan dástúr boıynsha, saýlyq maldan qoshqar men tekeni bólip alý sharasy - shartty túrde kúıek baılaý nemese qoshqar bólý dep atalady.
Kúıek baılaý belgilengen tártip boıynsha, júrgiziledi. Ol esepshiler tilimen aıtqanda Úrker juldyzy kóterilgen ýaqytta jınalady. Qazaq jerinde kúıek baılaý maýsym aıynyń aıaǵynda bastalyp, shildeniń basyna sheıin sozylady.
- Bul ár jerdiń tabıǵı erekshelikterine baılanysty. Kúıek baılaý qoshqar men tekeniń bas kóterýi bastalar aldynda, ıaǵnı saýlyqtyń kúıleýi kúsheıgen kezde júrgiziledi. Soltústik pen taýly óńirlerde, shildeniń aıaǵynda bolady.
Foto: Rızabek Núsipbek/Kazinform Qoıshy óriste qoshqar nemese tekeni qadaǵalap otyrady. Qoshqar-tekeniń basyn kóterip, kegjıtip saýlyqtyń artynan ere bastaýyn malshylar tilinde kúıi keldi, kúıti keldi, qoshqar-teke júgirdi deıdi. Osy kezde kúıek baılaý sharasy júriledi, - dep túsindiredi baqtashy.
Tólderdiń qandaı ataýlary bar?
Kúıek baılaý jáne kúıek alý tártibi boıynsha, kóktemniń mólsherlengen ýaqytynda jappaı tóldegen kezde týǵan tóldi shopandar tilinde kúıek tól deıdi. Al, mezgilsiz ýaqytta, ıaǵnı urǵashy mal kúıekten buryn qashyp ketip, qysta týǵan tólderdi «aramza» dep ataǵan. Sebebi, ondaı tólderdiń qysta qatarǵa qosylýy qıyn.
Sonymen birge, barlyǵy tóldep bolǵannan keıin de biren-saran mal tóldeıdi. Ony «kenje týdy» dep ataıdy.
Múbarak Ámalıattyń aıtýynsha, tólderdiń erte týǵanynan góri, kesh týsa da jerge kók shyqqanda, ýyz ben sútke toıyp óskeni tez aıaqtanady.
- Jalpy tóldiń kúıek ýaqytynda týǵany jaqsy. Kúıekti qar ketip, jer kóktegen mezgilge josparlaǵan durys. Aýa raıyna, maldyń kóp-azdyǵyna baılanysty tóldeý ýaqytyn belgileıdi. Maly az adamdar, qorada tóldetip alýǵa múmkindigi barlar erte tóldetedi. Erte týǵan mal erte jetiledi dep oılaýyńyz múmkin. Alaıda maldyń kúıi tómen qys mezgilinde týǵan tól ýyzǵa, sútke toımaıdy. Sol sebepti, durys óspeı qalady. Kersinshe, kók shyqqanda, ýyz ben sútke toıyp óskeni tez aıaqtanady, - deıdi baqtashy.
Jyl on eki aı boıy tynymsyz tirlikti qajet etetin mal sharýashylyǵy mol eńbek pen jaýapkershilikti talap etedi. Qara jerdiń kóbesi sógilip, kók shyǵa bastaǵanda keletin tóldeý kezeńi - malshylar qaýymynyń eń bir jaýapty kezeńi. Ata kásipti násip etken aǵaıyn shyǵynsyz tól alý úshin erte daıyndalady.
- Bul – eń bir jaýapty kezeń. Basty maqsat - tólderdi aman qatarǵa qosý. Qora-jaı, jem-shópti erte daıyndap saqadaı-saı etip otyramyz. Maldardyń jaı-kúıine qaraı bólip, baǵamyz. Tólderdiń jańa týǵandaryn bólek jaıyp, olar aıaqtanyp qoıǵa ilese alatyn kezde qosyp otyramyz, - deıdi Múbarak Ámalıat.
Tólge baılanysty halqymyzdyń yrymdary
Halqymyzdyń turmys-tirshiligimen, salt-dástúri bite qaınasyp jatqany bárimizge aıan. «Qutty qonaq kelse, qoı egiz tabady» deıtin halqymyzdyń tóldeý mezgilinde de ózindik ustanymdary men yrym-tyıymdary bolǵan. Keıbir derekterde alǵashqy týǵan malǵa tól basy dep zor qurmetpen qarap, ony eshkimge satpaıtyn, syıǵa bermeıtin bolǵan. Mundaı maldy kóbinese óz qyzyǵyna, toıyna, qurban aıt kúnderinde soıyp, yrym etedi.
«Qaraqat» sharýa qojalyǵynyń baqtashysy Múbarak Ámalıat ózi biletin yrymdar týraly aıtyp berdi.
- Býaz maldy tólder aldynda, óristen qaıtqanda, óriske aıdarda qýalap qatty aıdamaıdy. Mundaı jaǵdaıda óz merziminen buryn tóldeýi múmkin. Muny «ish tastaý» deıdi. Mal týyp jatqan ýaqytta qoraǵa bóten adamdardy kirgizbeıdi. Til-kóz bolady dep yrymdaıdy. Alǵashqy tól týǵanda toq ishek asady. Oǵan sıyrdyń ýyzyn da qosatyn. Bul – bir jaǵynan maldyń aman tóldeı bastaǵany úshin jasalǵan mereke bolsa, endi bir jaǵynan mal tóldi, jer maıly bolsyn degen yrym. Sondaı-aq, iri qara mal egiz týsa – jaman yrymǵa balaǵan. Bireýin ózi alyp, ekinshisin kórshiniń balalaryn jarystyryp, kim ozsa sol balaǵa beretin bolǵan, - deıdi baqtashy.
«Qoı jaıyp, kóten jeý» – qazaq ómirinde áli kúnge deıin bar dástúr. Buǵan az-kem toqtala ketelik. Qazaq otbasy soǵym soıǵan kezde qoıdyń toq ishegine quıryq maıdy aınaldyra molynan jiberedi. Qys boıy arsada kepken maıly ishekti ózge qospa múshelermen birge qoradaǵy malynyń qutyna balaǵan saýlyǵy nemese bıesi, ózge de analyǵy tóldegende, sol kúni mal baqqan qoıshyǵa arnap asady.
Bul – adal eńbek ıesi malshyǵa jasalǵan qurmet, yntalandyrý, ári tirshiliktiń kózi bolǵan mal dáýletiniń quty arylmaýyn tilegen ǵuryptyq josyn. Mal tóldegende onyń alǵashqy súti qoıý ári maıly da nárli bolady. Ýyz degen - osy. Maldyń kúıi jaqsy bolsa jańa týǵan tóli taýysa almaıdy. Ony saýyp búıenge salyp, asqan etpen birge qaınatyp qatyrady. Osy ýyz qosyp asylǵan etti «kóten asý» dep ataıdy.
Qoıshyǵa asylatyn bul kádeli asty keı óńirlerde jylqynyń kóten ishegine maı tyǵyp ta jasaıdy. Elimizdiń soltústik ólkesinde «kóten asý» – kórshi-kólemdi shaqyryp, kezekpen beriletin arnaıy tileý shaı retinde kórinis tapqan.
