Beıbit atom, «Aqyldy qala», jahandyq saýda standarty: qazaq-japon kelissózi qaı baǵytta órbıdi
ASTANA. KAZINFORM – 18-20 jeltoqsanda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev resmı saparmen Japonııaǵa barady. Sapar aıasynda ımperator Narýhıtomen, Premer-mınıstr Sanae Takaıchımen kezdesý josparlanǵan. «Ortalyq Azııa – Japonııa» sammıtine qatysyp, iskerlik orta ókilderimen júzdespek. Kazinform tilshisi Qazaqstan men Japonııa arasyndaǵy baılanystyń mańyzdy tustaryna toqtalyp kórdi.
Strategııalyq áriptestik
Árıne, eki halyqtyń tarıhı hám mádenı baılanysy burynnan joǵary. Degenmen resmı dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jyly 26 qańtarda ornady. 1993 jyly Japonııanyń Qazaqstandaǵy Elshiligi ashylyp, 1996 jyly Tokıoda ókildigimiz jumysyn bastady. Búginge deıin Qazaqstan Prezıdenti Japonııaǵa 5 márte sapar jasasa, Japonııa Premer-Mınıstrleri Qazaqstanǵa 2 márte qadam basqan.
Negizinen, Qazaqstan-Japonııa qarym-qatynastary senimdi dıalog pen ózara dostyq baılanystary arqyly órbip keledi. Dıplomatııalyq qarym-qatynas ornaǵaly ózara yntymaqtastyqty nyǵaıtýdyń mańyzdy kezeńi qalyptasty. Mysaly, 1994 jyldan beri Japonııada Qazaqstanmen Parlamenttik dostyq lıgasy jumys isteıdi. 2004 jyly Senatta, 2005 jyly Májiliste Japonııamen yntymaqtastyqty damytý jónindegi top qurylǵanyn bilemiz. Al 2016 jyly ekijaqty qarym-qatynas jańa deńgeıge – keńeıtilgen strategııalyq seriktestikke deıin kóterilgen bolatyn. Qazir qos tarap ekonomıka, ekologııa, qaýipsizdik máselelerinde baılanys ornatyp keledi.
QSZI Azııalyq zertteýler bóliminiń aǵa sarapshysy Jadyra Ásetqyzynyń pikirinshe, Tokıo Ortalyq Azııanyń turaqtylyǵyna áser ete alatyn kúshke ıe.
– Tokıo Ortalyq Azııa elderiniń ishki óńirlik kooperatsııasyn, olardyń ónerkásiptik áleýetin jáne kólik baılanystaryn damytýǵa múddeli. Japonııa úshin Ortalyq Azııanyń Eýrazııa keńistiginde derbes jáne tolyqqandy oıynshy retinde qalyptasýy mańyzdy. Osy maqsatta joǵary deńgeıdegi baılanystar kóbeıdi, OA+ formaty ilgeriledi. Japonııanyń Ortalyq Azııadaǵy strategııalyq róli óńirlik turaqtylyq, ónerkásiptik damý jáne kólik-logıstıka salalarynda baıqalady, – dedi sarapshy.
Ekonomıkalyq aıyrbas: shıkizattan tehnologııaǵa
Búginde ekijaqty baılanys strategııalyq jáne uzaqmerzimdi sıpatta. Japonııa Qazaqstannyń eń iri ınvestorlarynyń ondyǵyna kiredi. Qazaqstannyń syrtqy saýda palatasynyń derekterine sáıkes, japon ınvestıtsııalarynyń jıyntyq kólemi shamamen 8 mıllıard dollar bolǵan. Bul kórsetkish jyl saıyn ósip keledi. 2024 jyly taýar aınalymy 2 mıllıard dollar shamasyna shyqty. Al bıyl qańtar-qyrkúıek aralyǵynda saýda-sattyq 1,3 mlrd dollarǵa jetti: eksport – 331,9 mln dollar, ımport – 944,2 mln dollar.
Qazaqstan Japonııaǵa ne tasymaldaıdy? Bıyl alǵashqy 9 aıdyń esebin sholyp qarasaq, elimiz negizinen shıkizat jóneltip otyr. Eksporttyń 94,8% úlesi ferroqorytpaǵa tıesili, 2,3%-y – tantal, 2,1%-y – alıýmınıı, 0,37%-y – ınertti gazdar.
Japonııa 20 taýar pozıtsııasy boıynsha saýda jasap otyr. Basym bóligi avtokólik salasyna qatysty: ımporttyń 55,8%-y – jeńil avtokólikter, 5,2%-y – jol jáne qurylys tehnıkasy, 5,1%-y – shınalar, 2,3%-y – júk avtokólikteri, 1,8%-y – avtokólik pen traktorǵa arnalǵan bólshekter men kerek-jaraqtar. Qalǵan 3,6%-y – elektr generatorlyq qondyrǵylar, 1,4%-y – medıtsınalyq aspaptar men qurylǵylar, 1,3%-y – fızıkalyq nemese hımııalyq taldaýǵa arnalǵan taýarlar, 1%-y – munaı ónimderi.
Qazir Qazaqstanda 60-tan astam japon kompanııasy tabysty jumys isteıdi. «Sumitomo», «Marubeni», «Toshiba», «Mitsui» sekildi alyptar otandyq naryqta ornyǵyp úlgergenin aıtýymyz kerek. Endigi kezekte ınvestorlar eldegi shaǵyn jáne orta bıznes kásiporyndarymen yntymaqtastyqty keńeıtýge qyzyǵýshylyq tanytyp otyr.
Tokıo úshin Qazaqstan – jaı ǵana naryq emes, Eýrazııadaǵy strategııany ártaraptandyrý elementi. Bul rette elimiz energetıka men shıkizat tasymaly arqyly Eýrazııada sheshýshi ról atqara alady. Biz álemdik ýran naryǵynyń edáýir bóligin ıemdenip otyrmyz jáne japondyq atom energetıkasyn damytý úshin negizgi áriptes atanýymyz múmkin. Onyń ústine, elektronıka, elektrli kólik, joǵary dáldiktegi mashına jasaý sekildi salalarda Qytaı ımportyn azaıtý úshin Japonııa áleýetin eskerýimiz mańyzdy.
«Eýrazııalyq monıtorıng» analıtıkalyq zertteý ortalyǵynyń dırektory Álibek Tájibaevtyń aıtýyna qaraǵanda, Japonııa Qazaqstanda shıkizat óndirýdi ǵana emes, ony jergilikti kásiporyndar arqyly óńdeýge nıettenip otyr.
– Yntymaqtastyq «shıkizatqa tehnologııany aıyrbastaý» modeli boıynsha órbıtini anyq. Mysaly, sırek kezdesetin metall óndirisinde JOGMEC sekildi kompanııalar kendi baıytý jáne qaıta óńdeý tehnologııalaryn qalyptastyrýy yqtmal. Bul Qazaqstan úshin shıkizat jetkizýshi rólinen anaǵurlym joǵary tehnologııalyq deńgeıge kóshýge múmkindik beredi, al Japonııaǵa asa mańyzdy resýrstardy alýdyń uzaqmerzimdi joly bolmaq, – dep boljady saıasattanýshy.
Sarapshy Jadyra Ásetqyzy Qazaqstan-Japonııa arasyndaǵy ekonomıkalyq kelisimniń ózge tarmaqtaryna toqtaldy. Onyń ishinde sýtegi energetıkasy men «jasyl» ınfraqurylym jobalary bar. Qazir japondyq qarjy ınstıtýttary «jasyl» sýtegi men ammıaktyń óndiristik qýatyn qurý, eksportaýdy qoldaýǵa daıyn. Oǵan qosa, ónerkásipti tsıfrlandyrý salasynda birlesken bastama kóp. Máselen, JICA jobasy arqyly otandyq kásiporyndardy avtomattandyrý, energııa tıimdiliginiń arttyrý iske asyp jatyr. Demek, japon tájirıbesi óndiristik bazanyń tehnologııalyq jáne ekologııalyq deńgeıin kúsheıtedi degen sóz.
– Qazaqstan Japonııaǵa dástúrli shıkizat sektorynan bólek jańa eksporttyq pozıtsııalardy usyna alady. Kómir (jyldyq kólemi shamamen 115 mıllıon tonna), metallýrgııa, munaı-hımııa jáne azyq-túlik ónimderi eksporty mańyzdy. Sonymen qatar japon kompanııalarynyń taý-ken metallýrgııasy, energetıka, ınfraqurylymdyq jobalar men tsıfrlyq tehnologııalardy engizý salalaryna atsalysýy óte ózekti. Bul baǵyttar eldiń eksporttyq qurylymyn ártaraptandyrýǵa ákeledi, – dedi spıker.
QSZI Eýropalyq jáne amerıkalyq zertteýler bóliminiń bas sarapshysy Eskendir Aqylbaev Prezıdenttiń sapary barysynda agroónimder men qaıta óńdelgen taýarlar máselesi qaralady degen pikirde. Bul jerde mańyzdy detal bar. Japon naryǵy kez kelgen ónimge joǵary talap qoıady. Eger otandyq ónim Kúnshyǵys eline ense, avtomatty túrde halyqaralyq sapaǵa ıe bolar edi. Bul otandyq ónimniń eksportyn edáýir jeńildetedi.
– Japonııa naryǵyna ený neǵurlym joǵary standarttarǵa beıimdelýge jáne úlken qosylǵan qunǵa daıyn bolýdy talap etedi. Olaı deıtinimiz, japondar ónimniń qaýipsizdigine, ekologııalyq tazalyǵyna, talaptardy qatań saqtaýǵa daǵdylanǵan. Mundaı standart fermadan eksporttyq qoımaǵa deıingi barlyq tizbekti qaıtý qurýǵa ıtermeleıdi. Basty artyqshylyq, óńirlerde jumys oryndary ashylady, qaıta óńdeý jáne saqtaýǵa arnalǵan tehnologııalarǵa qol jetedi, – dedi Eskendir Aqylbaev.
Ekinshi jaǵynan, kelissózder kezinde elektronıka men akkýmýlıatorǵa qajetti sırek metaldar jaıy talqylanbaq, sebebi Japonııada mundaı taýarlarǵa suranys turaqty ári uzaq jyl tapsyrys berýge áleýeti jetedi.
Jasandy ıntellekt pen jasyl ekonomıka
Japonııa Qazaqstandy Ortalyq Azııadan bóle qaramaıtyny anyq, alaıda basymdyqty bizdiń elge beretinin joqqa shyǵara almaımyz. Oǵan ekonomıkalyq múmkindikter emes, aldymen eki eldiń taǵdyrlas tarıhy sebep bolǵandaı. Óıtkeni qazaq-japon qoǵamy – ıadrolyq jarylystyń zardabyn tartqan halyqtar.
Táýelsizdik alǵaly Kúnshyǵys eli qamqorlyǵyn aıaǵan emes. Aldymen Semeı óńiri boıynsha BUU Bas Assambleıasy qararynyń teń avtory atanyp, 1999 jyly Tokıo qalasynda burynǵy Semeı polıgonynyń problemalary jónindegi iri halyqaralyq konferentsııany ótkizýge bastamashy boldy. 1998 jyldan beri el aýmaǵyndaǵy ıadrolyq synaqtardyń zardabyn zertteýge qatysty birlesken jumystar júrgizilip jatyr. Qazirgi tańda Semeı, Hırosıma jáne Nagasakı qalalarynyń medıtsınalyq jáne qoǵamdyq mekemeleri arasynda tyǵyz qarym-qatynas bar.
Búginde Qazaqstan men Japonııa tómen kómirtekti ekonomıkaǵa kóshýde bir ustanymda. Atom polıgonyn jabýǵa járdemdesken el AES jumysyna da keńes beretini túsinikti. Sebebi Japonııa – sýtegi otynyn saqtaý, tasymaldaý jáne qoldaný tehnologııasy boıynsha álemdik kóshbasshy.
– Japonııamen birlesip sýtegi otynyn saqtaý, tasymaldaý jáne qoldaný baǵytynda jobalar uıymdastyrýǵa bolady dep oılaımyn. Tipti elimiz Azııa men Eýropada suranysqa ıe bastamalardy júzege asyra alady.
Aıta keterligi, Japonııanyń energııalyq turǵyda tıimdi, ekologııalyq taza ónerkásipke kóshýde tájirıbesi mol. Ondaǵy kompanııalar ondaǵan jyldar buryn-aq lean sekildi tómen kómirtekti protsesterdi qolǵa aldy. Atalǵan tehnologııa óndiristi ınvestıtsııalaý ǵana emes, sonymen qatar óndiris ádis-tásilin, mádenıetin túbegeıli ózgertedi. Mundaı tájirıbe aýadaı qajet, – dedi QSZI Eýropalyq jáne amerıkalyq zertteýler bóliminiń bas sarapshysy Eskendir Aqylbaev.
Sarapshylar qazaq-japon arasyndaǵy tsıfrlyq tehnologııalar salasyndaǵy baılanys keńesýden naqty praktıkalyq kezeńge oıysady dep topshylaıdy. «Eýrazııalyq monıtorıng» analıtıkalyq zertteý ortalyǵynyń dırektory Álibek Tájıev qazirdiń ózinde otandyq naryqta sátti jumys istep jatqan japon kompanııalaryn mysalǵa keltirdi.
– Kıberqaýipsizdik baǵytynda Japonııa kompanııalary mańyzdy ınfraqurylymdarymyzdy sátti qorǵap otyr. Demek, derekterdi óńdeý men qorǵaýda japondyq tehnologııalarǵa degen senim joǵary degendi bildiredi. Sondaı-aq «Aqyldy qala» jobalaryn ázirleý kezinde Society 5.0 japondyq tsıfrlandyrý tujyrymdamasy nazarǵa alynatynyn aıta ketýimiz kerek, – dedi ol.
Sarapshy Tokıonyń qalalardy damytý strategııasyna qyzyǵa qaraıdy. Qazaqstan turǵyndarǵa jaıly orta qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan japon ýrbanızatsııasyn paıdalana alsa, Astana, Almaty sekildi shaharlardy josparlaýǵa tıimdi bolmaq.
Batys pen shyǵys arasy
Saýda-sattyqtyń turaqty ósimi úshin eki aradaǵy barys-keliste kedergi bolmaýy shart, júk tasymaly baǵyty zamanaýı talaptarǵa saı kelýi mańyzdy. Mine, osy eki faktordy qalypqa keltirý úshin kelisimder júıeli júrip jatyr.
Mańyzdylaryna toqtalaıyq. 2026 jyly naýryz aıynda Almaty-Tokıo tikeleı reısiniń ashylýy Qazaqstan men Japonııa arasyndaǵy baılanysty damytýdyń mańyzdy kezeńi bolmaq. El arasyndaǵy sapar jeńildep, týrısterdiń saıahattaýyna tyń serpin alady. Aldyn ala boljam boıynsha áýe reısi iske qosylǵan alǵashqy jyly Japonııadan 5-7 myńǵa deıin týrıst kelýi múmkin.
«Eýrazııalyq monıtorıng» analıtıkalyq zertteý ortalyǵynyń dırektory Álibek Tájibaev tikeleı reısterdiń ashylýy iskerlik ortaǵa paıda ákeletinin aıtady.
– Tikeleı áýe qatynasy, eń aldymen iskerlik baılanysty jedeldetý quralyna aınalady. Endi ushý ýaqyty qysqaryp, ózge qala arqyly jetý degen másele bolmaıdy. Mundaı múmkindik ınvestorlardyń issaparlaryn jıiletedi. Tikeleı reıs ashylsa, top-menedjerler jıyndarǵa jeke qatysatynyn aıtýymyz kerek. Sebebi japon bıznes-modelinde ınvestıtsııalyq sheshimderdi qabyldaý úshin mindetti túrde tikeleı baılanys mańyzdy sanalady. Demek, aldaǵy ýaqytta shıkizat, ınfraqurylym, tehnologııa jáne qarjy salalaryndaǵy jobalarǵa japon ınvestorlarynyń qyzyǵýshylyǵy artatynyna senimdimin, – degen oıda sarapshy.
Qazaqstandaǵy saýda joly, ıaǵnı tranzıttik dálizderdiń damýy Japonııa úshin tartymdy ınvestıtsııalyq alańǵa aınalady degen boljam basym. Elimiz aldaǵy kelissózder nátıjesinde Azııa men Eýropany baılanystyratyn balama kólik jáne logıstıkalyq baǵyt retinde yqpalyn kúsheıtýi múmkin. Osyǵan baılanysty Orta dálizdi tsıfrlandyrý men avtomattandyrý jobalary japon tarapynan qoldaý tabatyndaı.
– Tokıo Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytyn balama soltústik dáliz retinde qabyldaıdy. Sonymen birge Astananyń saıası salmaǵy, onyń óńirlik kóshbasshy mártebesi, Ortalyq Azııa elderiniń pozıtsııasyn G7 ortasynda qorǵaı bilýi de sheshýshi faktor bolyp otyr. Osyny eskergen Japonııa Qazaqstandy Qytaı, Reseı memleketterimen qarym-qatynasty jandandyrý úshin paıdalanary anyq, – dep túıindedi Álibek Tájibaev.
Qazaqstan qazirdiń ózinde «jasyl transformatsııanyń» (GX) óńirlik haby retinde qalyptasty. Alda jel jáne kún generatsııasy, ekonomıkany dekarbonızatsııalaý boıynsha Japonynyń Ortalyq Azııadaǵy senimdi seriktesi bolatyndaı.
Ekinshiden, Qazaqstan – logıstıkalyq kúsh. Aımaqtaǵy tarıftik saıasatynan bastap Kaspıı jáne Qara teńiz porttaryna, Orta dálizdi paıdalaný áleýetine aıtarlyqtaı yqpal ete alady. Osy eseppen alsaq, Qazaqstan japon kásipkerleri úshin ónimin Eýropaǵa jetkizýdiń tóte joly bolady desek, qatelespeımiz.
«Ortalyq Azııa–Japonııa» sammıti: Qazaqstan qandaı usynys aıtady?
Keıingi jyldary Ortalyq Azııanyń bútin blok retinde álemdik derjavalarmen kelissózi kóbeıdi. Buǵan «S5+» formaty degen ataý berip, birlese áreket etýge kóshken. QSZI Eýropalyq jáne amerıkalyq zertteýler bóliminiń bas sarapshysy Eskendir Aqylbaevtyń sózinshe, Ortalyq Azııa memleket basshylary men Japonııa bıliginiń kelissózi bul formatty jandandyra túspek.
– Japonııa Ortalyq Azııamen baılanystyń «S5+1» formatyn alǵash usynǵan elderdiń qatarynda. Tipti 2004 jyly birinshi bolyp «Central Asia + Japan» dıalogin ótkizgenin bilemiz. Keıin ǵana AQSh, EO, Ońtústik Koreıa, Parsy shyǵanaǵy elderimen onnan asa «S5+1» formatynda júzdesý ótti. Osynyń ishinde Japonııa men Ortalyq Azııa elderiniń kelissózi eń alǵashqy jáne turaqty ótip kele jatqan kezdesý edi, – dep tolyqtyrdy Eskendir Aqylbaev.
Shyndyǵyna kelsek, Japonııanyń «C5+1» formatyn alǵash usynǵany ras. Alaıda atalǵan dıalogke qatysqan ár el «C5+1» formatyn jetildire túskenin umytpaýymyz kerek. AQSh formatqa aýqym syılady: ınfraqurylymdyq jobalar, ınvestıtsııa, logıstıka men qaýipsizdik máselelerin qosty. Al Japonııanyń dıalogke engizgen jańalyǵy erek: ınjenerlik sheshimder, óńdeý tehnologııalary, sýtegi, energııa tıimdiligi, mańyzdysy – adam kapıtalyn damytý máselesin kóterdi. Mundaı jan-jaqty qurylym Qazaqstan úshin myzǵymas dıplomatııalyq ustanym qalyptastyrdy deýge bolady.
QSZI Azııalyq zertteýler bóliminiń aǵa sarapshysy Jadyra Ásetqyzy «Ortalyq Azııa – Japonııa» sammıti óńirdiń, onyń ishinde Qazaqstannyń álemdik ekonomıkalyq úrdiske ilesýin jeńildetedi dep sanaıdy.
– «Ortalyq Azııa – Japonııa» sammıtiniń negizgi taqyryptarynyń biri Jasyl ekonomıkalyq damý (Green Resilience) jáne Ortalyq Azııanyń kólik baılanysy bolýy múmkin. Kezdesý barysynda saýda-ekonomıkalyq baılanystardy keńeıtý, energetıka, kólik ınfraqurylymy, shıkizattyq emes ónerkásipti damytý, turaqty damý salalary talqylanady. Shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýǵa baǵyttalǵan kelisimder ornaýy da yqtımal.
Sonymen qatar, BUU sheńberindegi ózara is-qımyl, Qaýipsizdik Keńesin reformalaý, orta derjavalardyń róli jáne BUU Jarǵysynyń jekelegen elementterin qaıta qaraý máseleleri kóteriletini belgili, – dedi sarapshy.
Sarapshylar pikirinshe, «Ortalyq Azııa – Japonııa» sammıtinde sý qaýipsizdigi, ınfraqurylym taqyryptary talqylanady. Eskendir Aqylbaev bul qatarǵa bilim berý isin qosyp otyr.
– Qazaqstanǵa Shyǵys Azııadan tehnologııa men bilim alý keregin de kópten aıtyp júrmiz. Elimizde japondyq ýnıversıtetter – Tokıo, Kıoto, Nagoı nemese Tokyo Tech ýnıversıtetteri kampýsynyń ashylýy strategııalyq serpilis bolar edi. Osylaısha, sýtegi energetıkasynan bastap robototehnıka men bıomedıtsınaǵa deıin barlyq salada maman daıyndaýǵa múmkindik alatynymyz anyq, – dep túıindedi spıker.
Qoryta aıtsaq, Prezıdenttiń Kúnshyǵys eline sapary beıbit atom, jańa tehnologııa, saýda-sattyq, tsıfrlyq damý baǵyttaryna serpilis beredi deýge bolady. Jahandyq kún tártibindegi ózekti máselelerge baılanysty ortaq mámilelerge kýá bolýymyz da ǵajap emes.