Bes jyldaǵy betburystar: Ǵylymǵa bólgen qarajat ózin aqtap jatyr ma
ASTANA. KAZINFORM – Ǵylym men bilim salasynda jaǵymdy deýge turarlyq ózgeristerdiń bastalǵan kezeńi 2019 jylǵa dóp keledi. Sol jyly qazaq mektebine «Álippe» qaıta oralyp, «Úsh tuǵyrly til» tujyrymdamasy balanyń jas ereksheligine saı ózgertildi. Pedagogtiń mártebesi zańmen belgilenip, muǵalimderdiń aılyǵy is júzinde óse bastady. Qazir joǵary bilim men ǵylym bólek mınıstrlikke, mektep pen balabaqshalar basqa mınıstrlikke qaraıdy. Osyndaı eleýli tendentsııalarmen bastalǵan reformalar keıingi bes jylda eldegi ǵylym salasynyń damýyna qalaı serpin bergenin sholyp shyqtyq.
Ǵylymǵa bóletin qarajat qanshalyqty kóbeıdi?
Byltyr ǵylymı-zertteý jáne tájirıbelik-konstrýktorlyq jumystarǵa bıýdjetten 172,6 mlrd teńge bólingen eken. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimeti boıynsha, 2023 jyly eldiń jalpy ishki óniminiń kólemi 120 trln 561,1 mlrd teńge bolǵan, ıaǵnı memleket ǵylymı jobalarǵa jalpy ishki ónimniń 0,14%-yn bólgen bolyp otyr. Jalpy bul kórsetkish keıingi 5 jylda aıtarlyqtaı jaqsardy deýge kelmeıdi. 2019, 2022 jyldary ǵylymı jobalarǵa bólingen qarajat kólemi JІÓ-niń 0,12%-yna teń bolsa, 2020, 2021, 2023 jyldary 0,14%-yna teń bolǵan. Biraq bul jerde ǵylymǵa bólingen qarajat somasynyń udaıy artyp kele jatqanyn da aıtýymyz kerek:
- 2019 jyly 82,3 mlrd teńge
- 2020 jyly 89 mlrd teńge
- 2021 jyly 109,3 mlrd teńge
- 2022 jyly 122 mlrd teńge
- 2023 jyly 172,6 mlrd teńge jumsalǵan.
Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligindegiler 7 jyldyq tujyrymdama boıynsha, 2029 jylǵa qaraı ǵylymǵa jumsalǵan qarjynyń kólemin jalpy ishki ónimniń 1 paıyzyna kezeń-kezeńmen jetkizý kózdelgenin aıtady. Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev eldiń jalpy ishki ónimin 2029 jyly 450 mlrd dollarǵa jetkizýdi tapsyrǵan bolatyn. Qazirgi valıýta baǵamymen eseptesek, 2029 jylǵa qaraı ǵylymǵa bıýdjetten bólinetin qarjy kólemi 2,1 trln teńgeniń kóleminde bolýǵa tıis.
Ǵylymı ataqqa qansha ústemeaqy tólenedi?
2024 jyldyń 6 mamyrynda «Ǵylym týraly», «Bilim týraly» Zańdarǵa túzetýler engizilip, joǵary oqý oryndary men ǵylymı uıymdarda jumys isteıtin ǵalymdardyń ǵylymı ataqtaryna tólenetin qosymsha tólemderdiń mólsheri 25, 42 jáne 50 aılyq eseptik kórsetkishke deıin arttyryldy. Bul, naqtyraq aıtqanda, bylaı:
- Ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysatyn PhD dárejesi men beıini boıynsha doktor ataǵy bar ǵalymǵa aılyǵyna qosymsha ústemeaqy retinde 17 AEK (2024 jylǵy kórsetkish boıynsha 62 764 teńge degen sóz) tólenedi.
- Al PhD dárejesi jáne qaýymdastyrylǵan professor (dotsent) ǵylymı ataǵy bar; beıini boıynsha doktor dárejesi men qaýymdastyrylǵan professor (dotsent) ǵylymı ataǵy bar ǵalymǵa 25 AEK (92 300 teńge) ústemeaqy beriledi.
- Ǵylym doktory dárejesi men dotsent ataǵy bar ǵalymǵa 42 AEK (155 064 teńge) ústemeaqy tólenedi.
- Sondaı-aq, PhD dárejesi men professor ataǵy bar, beıini boıynsha doktor dárejesi men professor ataǵy bar, ǵylym kandıdaty dárejesi men professor ataǵy bar, ǵylym doktory dárejesi men professor ataǵy bar ǵalymdarǵa úshin aılyq eseptik kórsetkishtiń 50 AEK (184 600 teńge) ústemeaqy belgilenedi.
Neshe ónertabys halyqaralyq patent aldy?
«Statıstıkada eldiń ónertapqyshtyq belsendilik koeffıtsıenti patentteý vedomstvosyna berilgen ótinimderdiń 1 mln adamǵa shaqqandaǵy sany arqyly aıqyndalady», - dep jazylǵan mınıstrliktiń túsindirmesinde.
Ulttyq zııatkerlik menshik ınstıtýtynyń málimeti boıynsha, bul koeffıtsıent 2021 jyly – 41,28, 2022 jyly – 42,39, 2023 jyly – 45,77 bolǵan.
«Ulttyq zııatkerlik menshik ınstıtýtynyń jyldyq esebine sáıkes, Patent Cooperation Treaty tártibi boıynsha halyqaralyq patentke 2021 jyly 31 ótinim, 2022 jyly – 24 ótinim, 2023 jyly – 26 ótinim berildi. Eýrazııalyq patenttik konventsııa tártibi boıynsha 2021 jyly – 81 ótinim, 2022 jyly – 78 ótinim, 2023 jyly – 103 ótinim berildi. Patent Cooperation Treaty rásimi boıynsha bir halyqaralyq ótinim berý arqyly ótinim berýshi dúnıe júziniń kóptegen elderinde óz ónertabystaryn qorǵaýdy qamtamasyz ete alady. Eýrazııalyq patenttik konventsııa óz kezeginde jeke jáne zańdy tulǵalarǵa birtutas eýrazııalyq patent negizinde ózderiniń ónertabystary men ónerkásiptik úlgilerine quqyqtaryn qorǵaýǵa múmkindik beredi», - dep jazylǵan mınıstrlik jaýabynda.
Jalpy Qazaqstannyń ónerkásiptik menshik obektilerine 2021 jyly 12 761 qorǵaý qujaty, 2022 jyly 12 099 qujat, 2023 jyly 13 270 qujat berilgen.
Ǵylym kommertsııalanyp jatyr ma?
Ǵylym qory ótkizgen kommertsııalandyrý jobalaryn granttyq konkýrstarynan ótken 5 jobanyń satylymy 1 mlrd teńgeden asqan. Sonyń ishindegi 4 jobanyń ǵylymı-tehnıkalyq damýǵa qosqan jalpy úlesi 72,5 mlrd teńge bolǵan. Bul qarajattyń ishine satylym kórsetkishteri, qosa qarjylandyrý, salyq tólemderi, satyp alynǵan jabdyqtar men roıaltı kiredi.
«Joǵary tehnologııalyq ónimdi satýdan túsken jalpy túsim 33,7 mlrd teńge bolyp, 1763 jumys orny quryldy, bıýdjetke 7,8 mlrd teńgeden astam salyq tústi jáne 9,7 mlrd teńge qosa qarjylandyrý tartyldy. 534 mln teńgeniń roıaltıi (avtorlyq qalamaqy - red.) tólense, 20,8 mlrd teńgege negizgi kapıtal satyp alyndy», - delingen mınıstrlik aqparatynda.
Memleket 2023-2025 jyldarǵa arnalǵan kommertsııalandyrý jobalaryn qoldaý úshin 62,1 mlrd teńge bólip otyr.
Qazaqstan ǵalymdarynyń eńbegine ózgeler júginip júr me?
Ǵylymı belsendilikti halyqaralyq aýqymda baǵalaıtyn Web of Science negizindegi InCites analıtıkalyq júıesi bar. Bul júıe jekelegen ǵylymı uıymdardyń da, elderdiń de jarııalanym belsendiligi men ǵylymı tıimdiligin salystyrmaly taldaýǵa múmkindik beredi. Osy InCites (Clarivate Analytics) derekteri boıynsha, 2019-2023 jyldar aralyǵynda qazaqstandyq ǵalymdar halyqaralyq basylymdarda 21 506 eńbek jarııalaǵan. Onyń 63,83%-yna ózgeler silteme jasaǵan.
2019-2023 jyldardaǵy qazaqstandyq jarııalanymdar jáne olardyń dáıeksóz kórsetkishteri:
Endi ǵalymdarymyzdyń ishinde ózgeler eń kóp silteme jasaıtyndary kimder degen suraqqa jaýap izdep kóreıik. Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi bul máselede álemdegi eń tanymal jáne ataqty ǵylymı metrıkalyq kórsetkish Hırsh ındeksi dep baǵalaıdy. Óıtken bul ındeks jarııalanymdar sanyn da, olarǵa jasalǵan siltemelerdi de eskeredi.
2019-2023 jyldary Web of Science jýrnalynda eń kóp jarııalanǵan jáne Hırsh ındeksiniń joǵary kórsetkishin alǵan 9 qazaqstandyq ǵalym:
- Isahov Álibek – jarııalanym sany 227 / H-Index - 37
- Zdorovets Maksım - 245 37
- Bákenov Jumabaı - 102/26
- Kozlovskıı Artem - 150/23
- Davletov Qaırat - 47/23
- Semenova ıÝlııa - 59/17
- Sapparov Arman - 26/15
- Kolesnıkov Aleksandr - 36/15
- Sársenbekuly Baýyrjan - 33/15.
Web of Science halyqaralyq derekter bazasy boıynsha, jalpy sońǵy bes jylda Qazaqstan ǵalymdarynyń ǵylymı eńbekterine 107 690 silteme jasalǵan. Al Scopus halyqaralyq derekter bazasy boıynsha sońǵy bes jyl ishinde Qazaqstan ǵalymdarynyń ǵylymı eńbekterine 305 837 silteme jasalypty.
Scopus bazasynda eń kóp h-index alǵan 10 qazaqstandyq ǵalym:
Dıplom satqysh ýnıversıtetterden tolyq qutyldyq pa?
Mınıstrlik málimeti boıynsha, sońǵy 5 jylda sapasyz bilim beretin joǵary oqý oryndarynyń sany 16-ǵa qysqarǵan. Sondaı-aq 66 joǵary oqý orny daıyndyqtyń beıindi emes baǵyttary boıynsha 547 qosymsha lıtsenzııany qaıtaryp bergen.
Bıyldan bastap baqylaý sýbektileriniń tizbesi avtomatty rejımde táýekelderdi baǵalaý men basqarýdyń aqparattyq júıesimen aıqyndaldy. Baqylaýǵa jatatyn JOO-lar tizimi adamı faktordyń qatysýynsyz, avtomatty túrde anyqtaldy. Bul óz kezeginde baqylaý organdaryna tekserý men jaza qoldanýdyń ornyna endi quqyq buzýshylyqtardyń aldyn alý múmkindigin beredi.
2024 jyly baqylaý sharalaryn júrgizý grafıgine 34 JOO engizildi.
«Ǵylym jáne joǵary bilim salasyndaǵy baqylaý jumysy júıeli negizde júrgiziledi jáne belgilengen tártippen jalǵasady», - dep jazady mınıstrlik mamandary.
Jataqhana tapshylyǵy qashan joıylady?
Joǵary bilimdi jáne ǵylymdy damytýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasynda jyl saıyn 10 myń oryndyq jataqhanalardy paıdalanýǵa berý kózdelgen. Bul jumys 2018 jyldan bastap júrgizilip, osy jyldar ishinde 50 966 tósek-oryndyq 211 jataqhana paıdalanýǵa berilyp otyr. Onyń ishinde 34 296 oryndyq 128 jataqhana – joǵary oqý oryndarynyń stýdentterine, 16 670 oryndyq 83 jataqhana – kolledj stýdentterine arnalǵan.
Óńirler boıynsha kórinis mynandaı:
- Almaty qalasynda 9 239 oryndyq 37 jataqhana,
- Astana qalasynda 9 030 oryndyq 37 jataqhana,
- Shymkent qalasynda 6 003 oryndyq 20 jataqhana,
- Túrkistan oblysynda 2963 oryndyq 14 jataqhana,
- Jambyl oblysynda 2 388 oryndyq 12 jataqhana,
- Atyraý oblysynda 2 162 oryndyq 12 jataqhana,
- Abaı oblysynda 2 834 oryndyq 11 jataqhana,
- Qaraǵandy oblysynda 1 662 oryndyq 10 jataqhana
- Shyǵys Qazaqstan oblysynda 2 478 oryndyq 8 jataqhana,
- Qyzylorda oblysynda 1882 oryndyq 7 jataqhana,
- Mańǵystaý oblysynda 1650 oryndyq 6 jataqhana,
- Pavlodar oblysynda 1825 oryndyq 6 jataqhana,
- Jetisý oblysynda 948 oryndyq 6 jataqhana,
- Aqmola oblysynda 1404 oryndyq 5 jataqhana,
- Aqtóbe oblysynda 1330 oryndyq 5 jataqhana,
- Qostanaı oblysynda 1196 oryndyq 5 jataqhana,
- Almaty oblysynda 454 oryndyq 4 jataqhana,
- Batys Qazaqstan oblysynda 994 oryndyq 4 jataqhana,
- Soltústik Qazaqstan oblysynda 524 oryndyq 2 jataqhana.
2024 jylǵa 10 576 oryndyq 27 jataqhanany iske qosý josparlanǵan (onyń ishinde joǵary oqý oryndary stýdentteri úshin 8 543 oryndyq 20 jataqhana, kolledj stýdentteri úshin – 2 003 oryndyq 7 jataqhana).
2024 jyly 1 tamyzdaǵy jaǵdaı boıynsha 4 650 oryndyq 17 jataqhana:
- Túrkistan oblysynda – 370 oryndyq 3 jataqhana
- Jambyl oblysynda – 100 oryndyq 1 jataqhana
- Atyraý oblysynda – 490 oryndyq 1 jataqhana
- Pavlodar oblysynda – 189 oryndyq 1 jataqhana
- Almaty qalasynda – 1040 oryndyq 4 jataqhana
- Shymkent qalasynda – 930 oryndyq 3 jataqhana
- Astana qalasynda - 1207 oryndyq 3 jataqhana
- Qostanaı oblysynda – 324 oryndyq 1 jataqhana iske qosyldy.
Jas ǵalymdar ıpotekasy
2023 jyly Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi men «Otbasy bank» AQ arasynda jas ǵalymdarǵa kredıt berýdiń 2023-2027 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamasy boıynsha yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıyldy. Osy kelisimniń aıasynda jas ǵalymdarǵa 5,6 mlrd teńgeniń 290 kredıti berilgen. Naqty aıtsaq, 2023 jyly – 104 ıpoteka, 2024 jyly – 186 ıpoteka berilgen. Endigi transh 2025 jyly bólinýi kerek.
Bul baǵdarlamaǵa qatysýshylarǵa mynandaı talaptar qoıylady:
- eń kóp soma – 20 mıllıon teńgege deıin;
- merzimi – 8 jyldan aspaıdy, 11 jyldan aspaıtyn merzimge keıinnen turǵyn úı qaryzyna ótý júzege asyrylady;
- syıaqy mólsherlemesi – jyldyq 5 %;
- bastapqy jarna – sharttyq somanyń 10%-ynan 50%-yna deıin.
Qazaqstanda berilgen dıplomdar neshe elde jaramdy?
Qazaqstan Lıssabon Konventsııasyn ratıfıkatsııalady. Bul Konventsııaǵa qol qoıǵan 55 el (45 eýropalyq el men Eýropa Odaǵyna kirmeıtin 10 eldiń, onyń ishinde AQSh) bir-birinin oqý nátıjelerin tanýǵa kelisti. Atalǵan qujat Qazaqstanda akkredıttelgen joǵary oqý oryndarynda bilim alǵan azamattarǵa dıplomdy nostrıfıkatsııalaýǵa múmkindik beredi jáne nátıjesinde olardy oqýyn jalǵastyrýǵa nemese jumysqa ornalasýǵa paıdalanýǵa múmkindik beredi.
«Keleshek» jobasy - bala bilimine ınvestıtsııa
Mınıstrlik Qazaqstan zańdaryna «Keleshek» biryńǵaı erikti jınaqtaý júıesiniń máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizetin zań jobasyn ázirledi.
«Keleshek» júıesiniń aldynda úsh negizgi mindet tur, olar:
- bilimge qoljetimdilikti keńeıtý;
- memlekettik qoldaýdyń barlyq sharalaryn bir biryńǵaı júıege shoǵyrlandyrý;
- árbir ata-ana balasynyń kishkentaı kezinen bastap oqý traektorııasyn qura alatyn júıeni qurý.
«Keleshek» júıesinde jınalǵan somany paıdalanýdyń birneshe mehanızmy qarastyrylǵan:
- jınaqtaýdy jalǵastyrý;
- óz jınaqtaryn úshinshi tulǵanyń paıdasyna aýdarý;
- bilim berýdiń basqa deńgeılerin alýǵa jiberý;
- turǵyn úıge jiberý.
Qazir bul zań jobasy Májiliste jatyr.
Ǵylym akademııasy
2022 jyly Ulttyq ǵylym akademııasyna memlekettik mártebesi qaıtaryldy. Naqtyraq aıtsaq, akademııa Úkimet qaýlysymen jarǵylyq kapıtalyna memleket júz paıyz qatysatyn kommertsııalyq emes aktsıonerlik qoǵam bolyp quryldy.
Al 2023 jyldyń 27 naýryzynan bastap akademııanyń resmı ataýy qujattarda Prezıdent janyndaǵy «Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ǵylym akademııasy» kommertsııalyq emes aktsıonerlik qoǵamy bolyp jazylyp keledi.
Bilim kredıti
Bıyl memlekettik bilim kredıtin berý tártibi bekitildi. Nesıeniń bul túri mynandaı ólshemsharttar boıynsha beriledi:
- joǵary bilimniń bilim berý baǵdarlamasy boıynsha JJOKBU-da Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda joǵary bilimge ishinara aqy tóleý úshin bilim berý granttary ıegerlerine;
- turaqty tabys kózi bar Qazaqstan Respýblıkasynyń keminde bir eńbekke qabiletti azamatyna kepildik bergen úmitkerge beriledi. Bul ólshemshart jetim balalar men ata-anasynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalar sanatyna jatatyn qaryz alýshylarǵa qoldanylmaıdy;
- bilim berý jınaqtaý salymy týraly tirkelgen sharty nemese JJOKBU-da oqýdyń búkil kezeńi úshin bilim berý qyzmetteriniń jalpy qunynyń keminde on paıyzy mólsherinde jıyntyq jınaqtary bar bilim berý jınaqtaý saqtandyrý sharty bar úmitkerlerge beriledi.
Osylaısha, bıyl pedagogıkalyq, áleýmettik ǵylymdar, jýrnalıstıka jáne aqparat salasyndaǵy bilim berý baǵdarlamalary toptary boıynsha beriledi.
