Bekmuhambetov Muhamedjan Sholtyruly

Qyzyl ımperııa men kommýnıster zamanynda patshaǵa qyzmet etkenderdiń bári «satqyn», «eki júzdi» degen uǵym qalyptasqan. Jáne osyndaı qaǵıdamen ótken ǵasyrlardaǵy birsypyra qazaqtyń oqyǵandary men zııalylarynyń esimderi atalmaı, eńbekteri múlde eleýsiz qaldy. Biz áńgimelegeli otyrǵan Maqash Bekmuhambetov te patsha ákimi.

Әkim bolғanda anaý-mynaý emes, birneshe okrýgterdi ondaғan jyldar boıy basқarғan, orys patshasymen jүzdesip, shen alyp, shekpen kıgen belgili de bedeldi әkim. Biraқ ol halyққa adal қyzmet etýdiң қaı zamanda da týra joly bar ekenin jәne el basқarғan қazaқtardyң kim ekenin dәleldegen, artyna өlmeıtұғyn sөz қaldyrғan әdil әkim bolғan. Mұhamedjan Sholtyrұly Bekmұhambetov 1830 jyly қazirgi Atyraý oblysynyң Teңiz aýdanynda өmirge kelip, 1904 jyly týғan jerinde қaıtys bolғan. Keıbir құjattarda Maқash Sholtyrұly dep te jazylady. Өz zamanynda halyқ «Maқash әkim», «Makash pravıtel» dep, ұlyқtap atap ketken. Әkesi Sholtyr Kishi jүzdiң Sherkesh atasynan, әkesi de, atasy Bekmұhambet (jұrt ony Bekpembet dep atap ketken) te Jәңgir hannyң zamandasy. Anasy Қamқa - Bekpembettiң bı kelini atanғan өte syıly, el anasy bolғan. Dәýletti әri bedeldi otbasynda өsken jәne jasynan jaқsy tәrbıe alғan, әr iske yntaly bala Maқash 1841 jyly Jәңgir han ashқan mekteptiң alғashқy 25 shәkirtteriniң biri bolady. Jәne belgili etnograf Mұhambetsalyқ Babajanovpen қol ұstasyp baryp, mektep esigin ashady. Mektepten keıin Orynbor қalasyndaғy Neplıýev kadet korpýsynda M.Babajanovpen birge oқýғa tүsip, ony 1852 jyly bitirip shyғady. Mұnda ol shyғystanýshy ғalym V.Grıgorevten dәris alady jәne rýhanı қamқorlyғynda bolady. Kadet korpýsyn bitirisimen M. Bekmұhambetov Orda қalasyndaғy Bөkeı Ýaқytsha keңesine tilmashtyқ қyzmet atқarady da, onda kөp otyrmaı Kaspıı jaғalaýyndaғy birneshe okrýgterde kezek-kezek 40 jyl boıy үzdiksiz basқarýshy әkim bolyp қyzmet isteıdi. 1892-1897 jyldarda sol Ordadaғy Ýaқytsha keңestiң keңesshisi bolyp istep, zeınetke shyғady. Adal eңbegi jәne halyқ aldyndaғy zor bedelin eskere otyryp, patsha өkimeti oғan jasaýyl shenin, «Әýletti Dvorıanın» құrmetti ataғyn, Reseıdiң joғary nagradasy dәrejeli қasıetti Vladımır, ekinshi ımperatorlyқ tәjdi қasıetti Stanıslav, үshinshi dәrejeli қasıetti Anna ordenderimen marapattaғan (Ө.Әlimgereev, «Jas alash», 15.03.2001 j.) Endi Maқash әkimniң el құrmetine bөlengen jaқsy isteri men қyzmetterine toқtalaıyқ. M.Sholtyrұlynyң ұzaқ jyl әkimdik қyzmet atқarғanyn joғaryda aıttyқ. Sol jyldar ishinde әkim halyқtyң talap-tilegine, өtinish, aryzdaryna үnemi nazar salyp, zaң jolymen de, қazaқtyң dәstүrli ata jolymen de әdiletti tүrde қarap, sheshim shyғaryp otyrғan. Әsirese, kedeı-kepshikterge, қarapaıym jұmysshylarғa, malshylarғa iltıpatpen қarap, қolynan kelgenshe үkimet tarapynan da, өzi de қarjylaı kөmek kөrsetip otyrýdan taımaғan. Maқash өmirin kөp zerttegen ғalym Ө.Әlimgereev onyң Shyman degen kedeıge mal, kıim, қant, shәı әperip, jұmysқa ornalastyrғanyn jazady. Sol sııaқty V.Lenınniң әkesi aғasyna, Astrahan қalasynda aıdaýda jүrgen orys jazýshysy N.Chernyshevskııge jasaғan қaıyrymdylyқ isterin de kөrsetken (atalғan gazette). M.Bekmұhambetov oқý-aғartý, bilim men өner salasyna barynsha nazar aýdaryp, oғan қol ұshyn da bergen zııaly adam ekenin atyraýlyқtar kүni bүginge deıin ұmytpaı aıtyp otyrady. Әsirese, 1893 jyly қazaқ jastary үshin өz қaramaғyndaғy Ganıýshkın selosynda eki klastyқ orys-қazaқ mektebin ashty, oғan үnemi kөmektesip, қol ұshyn, tıisti jәrdemin berip otyrdy. XIX ғasyrdyң 70-shi jyldarynda Reseı otarshyldary Kaspıı tөңiregindegi halyқtardy hrıstıan dinine өtkizý týraly әreket jasaı bastaıdy. Mұsylman halyқtarynyң өz dinin saқtaý үshin patshaғa Өteshқalı Atanııazov ekeýi baryp, oғan syı-sııapat ұsynyp, ara tүsken de osy Maқash әkim edi. Alaıda өktemshil orys bıligi oғan құlaқ asқan joқ. M.Bekmұhambetov orys, kazak sııaқty jat pıғyldy keıbireýlerdiң қazaқ halқynyң salt-dәstүr, әdet-ғұrpyn teris kөrsetýdegi jat әreketterine tosқaýyl қoıyp, өz pikirin «Astrahanskıı vestnık» gazetine (3.05.1898) maқala etip jazyp, el namysyn қorғady. Maқash әkimniң zor jұmysy қazirgi Astrahan oblysyndaғy қazaқ jerlerin daýlap, patsha өkimetine 8 ret hat jazyp, arnaıy komıssııa shyғartyp, ony derekti faktilermen dәleldep bergeni jәne ony қaıtaryp alғandyғy týraly mәlimetter Peterbor mұraғattarynda saқtaýly tүr. Amal ne, 1919 jyly aқ patsha ornyna kelgen қyzyl patshalyқ ol jerlerdi Reseıge қaıtadan қosyp jiberdi. El қamyn erte oılap, aldaғyny boljaı bilgen Maқash әkim қolynda bılik tұrғan kezde қorshaғan ortany қorғaý jөninde de kөp is jasaғan. Ol Kaspıı teңiziniң tartylyp bara jatқanyn jәne osylaı bola berse tabıғat apatyna ұshyraý mүmkin ekenin tolyқ dәleldedi. Teңizdi saқtaý үshin patsha үkimetine birneshe ret hat jazyp, memleket қazynasynan 10 myң som қarjy bөlgizgen. Bұl kezde ol өte mol қarjy bolatyn. Bұғan әkim қýaңshylyққa қarsy mamandar daıyndap jәne ol jerlerdi kartaғa tүsirtken, aғashtar otyrғyzғan. Reseı astanasynan mamandar shaқyryp aldyrғan. M.Bekmұhambetov өz ýaқytynda belgili orys, қazaқ ғalymdarymen talaı jүzdesken belgili қaıratkerlerdiң biri ekenin әli kөpshilik bile bermeıdi. Ol Peterbýrg ýnıversıtetiniң professory I.Berezınmen, Bөkeı ordasy Ýaқytsha keңesiniң bastyғy, belgili orys әkimi V.Lazarevskıımen, ғalymdar V.Grıgorevpen, G.Karelınmen, қazaқ zııalylary D.Қosýaқov, M.Babajanovpen, Vengrdiң kөrnekti ғalymy A.Vamberımen tyғyz baılanysta bolyp, қarym-қatynas jasap tұrғan. Zııaly әri zerdeli әkim өz halқynyң mәdenıeti men tұrmys-salty, aýyz әdebıeti men tarıhyna nazar aýdaryp, ony nasıhattap jazyp otyrýdy da ұmytқan emes. Ol joғaryda aıtylғandaı «Astrahanskıı vestnık» gazetine maқalalar jazyp tұrdy. Ol Asan Қaıғy, Dospambet, Jıembet jyraýlardyң өleңderin alғash ret bastyrýshylardyң biri. Қazaқtyң aýyz әdebıetiniң nұsқalaryn da jınaқtap қaғazғa tүsirdi. Onyң bұl eңbekteri өzi қaıtys bolғannan keıin 1908 jyly Қazan қalasynda «Jaқsy үgit» degen atpen basylyp shyқty. Maқash әkimniң eңbekteri men қoljazbalary Peterbordyң Saltykov-Şedrın atyndaғy kitaphanasy men Reseı Ғylym akademııasynyң Shyғystaný ınstıtýty sırek қoljazbalar қorynda saқtaýly tұrғanyn қazaқ ғalymdary anyқtaғan. M.Sholtyrұly jaқsy ұrpaқtar da tәrbıelep өsirdi. Onyң ұly Shafhat Mұhamedjanұly Bekmұhambetov 1916 jyly Қazan ýnıversıtetiniң zaң fakýltetin bitirgen. Týғan eli men jerine қyzmetin aıamaı tөkken M.Bekmұhambetov syndy үlken jүrekti azamattyң өmiri men қyzmetin kөrsetýde jәne ony zer salyp zertteýde akademık A.Jұbanov pen S.Zımanov, M.Ysmaғұlov, R.Otarbaev, Ө.Әlimgereev, A.Әtishev sııaқty ғalym zertteýshiler, қalamgerler kөp eңbek siңirdi. Onyң esimi Қazaқ sovet entsıklopedııasyna da kirdi. ( «ҚSE», 7 tom, 403-404 bet, 1975j).Seıit Kenjeahmetұly jazýshy, etnograf