Baıan atty batyr qyz: Soǵysta er adamǵa bergisiz erlik jasaǵan Baıan Baıǵojına jaıly ne bilemiz
Jaraqat alsa da, jaýǵa qarsy turǵan Baıan Baıǵojına 1923 jyly Abaı aýdany Arhat aýylynda dúnıege kelgen. Gıtler bastaǵan fashıster Keńes Odaǵyna basyp kirgende Baıan 18 jasqa tolǵan boıjetken edi.
1943 jyly erligi kúlli álemge tanylǵan Mánshúk Mámetovanyń soǵysta qaza tapqandyǵy jaıly qaraly habardy Shyńǵystaý aýyldary da esitken.
Sol kúnderde Mánshúktiń kegin alǵysy kelgen jas jigitter men qyzdar tis qaırap, maıdan shebine ózderi suranypty.
Mine solardyń ishinde Baıan da bolǵan. Ákesi Baıǵoja qyzynyń tilegine qarsy turmaǵan.
Sóıtip, Baıan Qazaqstanda qurylǵan bólimderdiń birine qabyldanyp, surapyl soǵysqa attanady.
«Pravda» gazetiniń áskerı tilshisi Pavel Kýznetsov 1945 jyldyń 8 naýryzynda jaryq kórgen maqalasynda qazaqtyń batyr qyzy Baıan Baıǵojına jaıly qalam terbegen eken.
«Devýshka ız Chıngıstaý» atty maqala jazylǵan gazettiń №57 nómiri Almatydaǵy Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq kitaphanasynyń muraǵatynda saqtaýly tur.
«Tógilgen qolań shashyn jelkesine túıip, soldat bórkin basa kıgen qaraqat kózdi Baıannyń júzi Qazaqstannyń kún sáýletti keń jaılaýynan jańa ǵana kelgendeı qoshqyl tartqan, – dep jazady Pavel Kýznetsov, – Biz onymen Gındenbýrgte Valınshtrassede qashyp úlgermegen nemis bıýrgeriniń saltanatty keń úıinde kezdestik. Shyn peıilmen áńgimelese otyryp N. atqyshtar polkiniń efreıtory Baıan Baıǵojınanyń ómir tarıhyn bildim. «Alǵashqy kezde jolym bolmady» – dedi ol, – «Kózdegen jerimizge jetpeı-aq eshelonymyzǵa nemis samoletteri tóbemizden soqqy berdi. Olar vagondarǵa pýlemetterden oq jaýdyrdy. Sol sátte maǵan da jaý oǵy kelip tıdi».
Jaraqat alǵan Baıan gospıtalge jetkizilgen eken. Kóp uzamaı saýyǵyp, symdaı tartylǵan boıjetken jol batalonyna jiberiledi.
«Úsh qurby: Baıan Baıǵojına, Vera Korotkova, Ksenııa Bojko kópir basqan blındajda turdy, – dep qalam terbeıdi áskerı tilshi, – Keskilesken urystarda erekshe kózge túsken baıypty da erjúrek Baıan alǵash ret Qyzyl Juldyz ordenimen marapattalǵan. Baıannyń dańqy kóp uzamaı muqym dıvızııaǵa tarady. Qandy shaıqastardyń birinde tosqaýylda turǵan ol 9 nemisti jer jastandyrǵan. Sóıtip, urys maıdanyndaǵy eren erligi úshin ekinshi ret Dańq ordenin taqty. Shyńǵystaýdyń Baıany arpalysqan urystarda Belorýssııanyń, Lıtva men Polshanyń jerinen ótken. Gındenbýrgtyń irgesindegi qystaqtarda adam qany sýdaı aqqan surapyl shaıqas boldy. Gıtlershilder úı shatyrynyń astynan, jertólelerden oq jaýdyrdy. Sol kezde snarıadtyń jaryqshaǵy qapııada Baıannyń betine tıedi. Komandır oǵan dárigerlik batalonǵa barýǵa buıyrǵanymen, jarasyn óz qolymen baılap alǵan Baıan qaıtadan maıdan shebine kirip ketedi. Osy jerde 15 fashısti joıǵany úshin Otan soǵysy ordenimen nagradtalady. Sóıtip Baıan Baıǵojına bizge: «Berlınde kóriskenge deıin saý bolyńyzdar!» dep, qoshtasyp alǵa jyljydy. «Berlınde jeńispen kóriskenge deıin qosh bol, Baıanjan» dedik biz.
Qıylǵan qasty qaratory qyz
Qazaqtyń qaharman qyzy jaıly saqtalǵan tarıhı qujat bul ǵana emes.
Tórt ordendi gvardııa aǵa leıtenaty Murat Qabyshevtyń 1945 jyly 29 naýryzda jazǵan haty Semeı oblystyq memlekettik arhıvinde tabylǵan.
Osy rette sol hatty túgel berýdi jón kórip otyrmyz (pýnktýatsııasy men orfografııasy saqtalǵan):
«Mart aıynyń (1945) bas kezinde Germanııadaǵy G. qalasynan 7 shaqyrym jerde bekinip otyrǵan sovettiń úsh soldat qyzdaryna keziktim. Qıylǵan qas, qara kóz, qaratory, basyna soldat malaqaıyn kıgen qyz maǵan: «Aǵaı, qaı jerdikisiz?» dedi. «Semeı oblysy, Abyraly aýdanynanmyn» degen sóz meniń aýzymnan shyǵýy muń eken, kópten jerlesterine kezdespegen qazaqtyń batyr qyzy «Týǵan aǵam boldyńyz ǵoı. Men Shyńǵystaýdanmyn. Baıan Baıǵojına» dep shap berip qolymdy aldy... Baıan Baıǵojına eki ret ranenyı bolǵan. Tórt ordeni – «Krasnaıa Zvezda», «Slava», «Otechestvennaıa voına» jáne «Jaýyngerlik erligi úshin» medali bar. Mundaı Otanǵa eńbegi singen Baıan sııaqty qazaq qyzdary sanamaly. Baıan qazir gospıtalda. Ol menen týǵan eldiń gazetine hat jazýdy surady. Qazaq qyzdary, Baıan sııaqty eńbek sińirińder» (Polevaıa pochta 48924).
Aýylda klýb ashqan ardager ustaz
S eksenniń seńgirinen asqan ardager ustaz Túgeljan Ázimhanova Baıan Baıǵojınanyń esimin óshpesteı etip qaldyrý úshin 90-shy jyldardan beri talmaı eńbektenip keledi.
1998 jyly batyr qyzdyń kindik qany tamǵan Arhat aýylynda bos turǵan burynǵy saýda dúkeniniń ǵımaratyn satyp alyp «Baıan» klýbyn ashqan.
Sodan keıin Túgeljan apa 15 jyl sol klýbtyń basy-qasynda bolypty.
– Uly Otan soǵysynda eren erlik kórsetken Baıan Baıǵojınaǵa Abaı aýdanynyń ortalyǵy Qaraýylda bir kóshe men balabaqsha aty berilgen. Sondaı-aq Semeı qalasyndaǵy burynǵy Krasnoznamennaıa kóshesi onyń esimimen atalǵan. Endi 22 jasynda sheıit bolǵan qaharman qyzdy ulyqtaý úshin Óskemende kóshe nemese nysan ataýy berilse nur ústine nur bolar edi, - deıdi Túgeljan Ázimhanova.
