«Baýyryna salý» dástúri adam quqyǵyn buza ma — Qazaqstan zorlyq-zombylyqqa qarsy BUU naýqanyna qosyldy
ASTANA. KAZINFORM — Qazaqstannyń iri qalalarynda tórt kún boıy zorlyq-zombylyqqa qarsy kınofestıval ótedi. Bul shara Qazaqstandaǵy BUU-nyń «Genderlik zorlyq-zombylyqqa qarsy 16 kún belsendi is-qımyl» jahandyq naýqanynyń resmı bastamasy boldy.
Tsıfrlyq zorlyq-zombylyqty joıýǵa kóńil bólinedi
«Genderlik zorlyq-zombylyqqa qarsy 16 kún belsendi is-qımyl» naýqany jyl saıyn álemniń 180-nen astam elinde ótkiziledi. 2025 jyly bul kampanııa álemdik áıelder quqyǵy salasyndaǵy kún tártibin aıqyndaǵan qujat — Beıjiń deklaratsııasy men Áreket platformasynyń 30 jyldyǵymen tuspa-tus keldi.
Bıyl BUU áıelder men qyzdarǵa qatysty tsıfrlyq zorlyq-zombylyqty joıý qajettiligine erekshe nazar aýdarady. Negizgi fokýs — onlaın-qorqytý, qýdalaý, ruqsatsyz ıntımdik materıaldardy taratý, dıpfeıkter jáne genderlik jalǵan habar sııaqty qaýipterge baǵyttalady.
— Bıylǵy jahandyq naýqannyń basty taqyryby — tsıfrlyq zorlyq-zombylyqty joıý. Sondyqtan biz ony bastan ótkergen jandarǵa búkilálemdik qoldaý kórsetýge shaqyramyz. Ókinishke qaraı, tsıfrlyq keńistik áıelder men qyzdar úshin qaýipsiz orta emes, — dedi Qazaqstandaǵy «BUU-Áıelder» qurylymynyń baǵdarlama jetekshisi Dına Amrısheva.
ıÝNISEF qorynyń «Kazakhstan Kids Online» (2023) zertteýine súıensek, qazaqstandyq balalardyń 10% ózderi eshqashan kórmegen adamdardy dostary nemese tanystary retinde tizimge qosqan. Jetkinshekterdiń 11% jeke tanymaıtyn adamdarǵa sýretterin nemese beınetaspalaryn jibergen.
9-10 jastaǵy balalardyń 60% jáne 11-12 jastaǵy balalardyń 66% platformalardyń shekteýlerine qaramastan áleýmettik jeliler men oıyn alańdarynda óz akkaýnttaryn tirkegen.
Al BUU málimetinshe, álemde 1,3 mıllıardtan astam adam túrli zorlyq-zombylyq túrlerinen zardap shegedi. Tsıfrlyq keńistikte onlaın-qorlaý men qýdalaý jaǵdaılary kúrt ósýde, ásirese bul eń belsendi ári eń osal top sanalatyn jastar arasynda jaıylyp barady. Osyǵan baılanysty Qazaqstan onlaın-qaýipsizdikti qamtamasyz etý boıynsha zańnamany jańartyp, tsıfrlyq saýatty arttyrýǵa, qoldaý qyzmetterin keńeıtýge baǵyttalǵan sharalardy qolǵa alyp jatyr.
«Baýyryna salý» dástúri — zorlyqtyń bir túri
Festıval baǵdarlamasyna Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Nepaldan tórt tolyqmetrajdy fılm — úsh kórkem jáne bir derekti kartına endi. Kórsetilimder Astana men Shymkent qalalarynda 25 qarasha — 1 jeltoqsan kúnderi ótedi jáne aldyn ala tirkelgen kórermender úshin tegin bolady.
Festıvaldi rejısser Ashat Kýchınchırekovtyń «Baýyryna salý» fılmi ashty. Fılm jańa týǵan sábıdiń kóne dástúr boıynsha ájesine berý oqıǵasy arqyly bala men ana arasyndaǵy baılanystyń úzilýi, áleýmettik normalar qysymy, emotsıonaldyq zorlyq jáne dástúrli ustanymdarǵa baǵynýǵa májbúr bolǵan áıelderdiń osaldyǵy sııaqty taqyryptardy kóteredi. Kartına kóbine kózge kórinbeı qalatyn — otbasy men qoǵamdaǵy ishki jan jarasy týraly tereń áńgime qozǵaıdy.
Kórsetilimnen keıin fılm akterleri, genderlik zorlyq-zombylyq jónindegi sarapshylar jáne BUU ókilderiniń qatysýymen talqylaý ótti.
Zańger, áıel quqyǵyn qorǵaý salasyndaǵy sarapshy Áıgerim Qusaıynqyzy elimizde balaǵa jasalatyn qysymdy dástúrmen nemese tárbıe dep aqtap alatyn jaıttar jıi bolady. «Balany bes jasqa deıin handaı syıla, on beske deıin quldaı usta, on besten keıin dosyńdaı syrlas» degen naqyl sózder osyǵan dálel.
— Qazaqstan 1998 jyly «Áıelderge qarsy zorlyq-zombylyqtyń barlyq nysanyn joıý» qujatyna qosylǵan. Ol qujatta mynadaı bap bar: «Eger qandaı da bir dástúr, salt adamnyń quqyǵyna qaıshy kelse, ol dástúrden memleket bas tartýy kerek». Sondaı bas tartqan dástúrlerdiń biri — qyz alyp qashý jáne qalyń mal. Bıyl QR Qylmystyq kodesiniń 125-1 babyna «qyz alyp qashý — qylmys» bolyp engizildi. Qalyń mal resmı 1920 jyly joıylǵan, biraq byltyr ǵana QMDB qalyń maldy máhirmen teńestirdi. Búgingi fılmdegi «baýyryna salý» dástúri — áli de tabý taqyryp, kóp aıtylmaıdy. Shekesi torsyqtaı uldy abysynyna berýge ájelerdiń májbúrleýi — reprodýktıvti zorlyq dep aıtylmaıdy. Muny zorlyq desek, dástúrge tas atqan, lıberal kózqarastaǵy, ótkeninen jırenetin adam bop kórinýimiz múmkin. Biraq munda áıelge reprodýktıvti zorlyq jasalsa, balaǵa — fızıkalyq, emotsıonaldy zorlyq jasalyp tur, — dedi Áıgerim Qusaıynqyzy.
Sarapshynyń aıtýynsha, qazirgi qoǵamdaǵy áıelderdiń ul týǵansha toqtamastan bala týýdy jalǵastyrýy, besinshi qyzdyń atyn Uljalǵas dep ataýy, keıin olardyń esimi úshin namystanýy áli de zorlyq bop sanalmaı otyr.
— Mundaı jaǵdaı jalǵasa bere me degen suraqqa optımıst retinde jaýap bergim keledi, buryn bir áıel orta eseppen 6-7 bala tabatyn, 1930-1980 jyldary Qazaqstanda beıbı-bým boldy. Al qazir Qazaqstanda bir áıelge 2,7 baladan keledi jáne bul dınamıka jyldar boıy tómendeı beredi. Bala sany azaıǵandyqtan, «baýyryna salý» dástúrine kózqaras ózgerýi múmkin.
Bul taqyrypty Áleýmettik antropologııa ǵylymy zertteıdi. Adamdardyń júris-turysy nege olaı, nelikten qazaqstandyq jigitter jylaı almaıdy nemese nelikten ata-ájesi tárbıelegen bala óz anasyn «ana» dep ataı almaıdy — osyny zertteıtin áleýmettik antropologtar kóbeıip jatyr. Al «baýyryna basý» dástúrin Shveıtsarııada, Germanııada zerttep júrgen ǵalymdarymyz bar. Munyń problema ekenin moıyndadyq, ári qaraı zań turǵysynan áıelder kúresýi kerek, — dedi Áıgerim Qusaıynqyzy.
400-den astam áıeldiń turmystyq zorlyq-zombylyqtan kóz jumatyny ras pa?
Sarapshylar Qazaqstannyń aqparat keńistigindegi 400-den astam áıeldiń kúıeýiniń qolynan qaza tabatyny ras pa degen suraqqa jaýap berdi.
— Bul statıstıkaǵa fakchtek jasaldy, ańyzǵa aınalyp ketken san deýge bolady. O basta 400-den astam áıel kóz jumady dep boljammen ǵana aıtyldy. Al 2024 jyly ІІM jáne Adam quqyǵy boıynsha ombýdsmen derekterine sáıkes, Qazaqstanda 200-250 áıel jaı ǵana áıel bolǵany úshin jaqyndarynyń qolynan qaza tabady. Bul úshin «femıtsıd» degen bólek qylmys sanaty ba r. Bizdegi Qylmystyq kodekstiń 99-babynda adam óltirý úshin jaza bar. Biraq, adam óltirý bólek, áıeldi áıel bolǵany úshin óltirý bólek. Sol úshin qazir qazaqstandyq advokattar «femıtsıd» uǵymyn Qylmystyq kodekske bólek qylmys retinde qosýdy usynyp otyr, — dedi Áıgerim Qusaıynqyzy.
«Femıtsıd» baby bolsa, eldegi prokýratýra jyl saıyn áıel bolǵany úshin qansha adam qaza bolǵanyn naqty aıta alady.
— Budan basqa, jarııalanbaǵan, aıtylmaǵan jaıttar qanshama, áıel sýıtsıd jasasa, bul tanylmaǵan zorlyq-zombylyq, densaýlyǵyna zaqym kelip, sozylmaly aýrýdan qaıtys bolý sekildi búrkemeli keıster óte kóp. Degenmen Qazaqstandaǵy turmystyq zorlyq-zombylyq bir jylda sál azaıdy. Bul boıynsha qarasha aıynda EQYU deńgeıinde sandar aıtyldy, Qazaqstan qoǵamy turmystyq zorlyq-zombylyqqa tózbeıtin dárejege kele jatyr, — dedi Áıgerim Qusaıynqyzy.
Aıta keteıik, zorlyq-zombylyqqa qarsy fılmder kórsetilimi Shymkent qalasynda 29 qarasha («Devı»), 30 qarasha («Baýyryna salý») jáne 1 jeltoqsan («Gorgona») jalǵasady.