Batyrxan Qurmanseıit: Japonııa - elimizben dıplomatııalyq qatynas ornatýǵa asyqqan alǵashqy elderdiń biri
- Batyrhan Qurmanseıituly, búgin 26 qańtar Qazaqstan men Japonııa arasynda dıplomatııalyq qatynastardyń ornatylǵanyna 25 jyl tolyp otyr. Tarıhqa kóz júgirtsek, 1991 jyldyń 28 jeltoqsanynda Japonııa Qazaqstannyń təýelsizdigin moıyndady. 1992 jyldyń 26 qantarynda Qazaqstan men Japonııa arasynda dıplomatııalyq qatynastar ornatylyp, 1993 jyly Almatyda Japonııanyń elshiligi, 1997 Tokıoda Qazaqstannyń elshiligi ashyldy. Japonııada kóp jyl qyzmet etken maman retinde, eki el arasyndaǵy qarym-qatynas qalaı bastaldy áńgimemizdi sodan bastasaq.
- Iá, búgin Qazaqstan men Japonııa arasynda dıplomatııalyq qatynastar ornatylǵan kún. Osydan týra jıyrma bes jyl buryn eki el arasynda resmı túrde saıası-dıplomatııalyq baılanystardyń negizi qalanyp, saýda-ekonomıkalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq qarym-qatynastarǵa jol ashylǵan edi.
Japonııa elimizdiń táýelsizdigin moıyndaýǵa jáne bizben dıplomatııalyq qatynastar ornatýǵa asyqqan memleketterdiń biri ekenin aıta ketýimiz kerek. Mysaly, kórshi memleket Qytaı men bizdiń eldiń arasynda dıplomatııalyq qatynastar sol jyldyń ekinshi jartysynda, ıaǵnı tamyz aıynda ornatylsa, Reseımen odan da keshirek qazan aıynda ornatylǵany belgili. Árıne, onyń ózindik sebepteri bar, degenmen, Japonııa Qazaqstannyń táýelsizdigin alǵashqylardyń biri bolyp moıyndaǵany tarıhı fakt.
Tarıh demekshi, reti kelip turǵanda Qazaqstan men Japonııa arasyndaǵy qarym-qatynastardyń neden bastalǵany, qalaı bastalǵany jaıynda qysqasha aıta keteıik.
Táýelsizdigimizdiń on ekinshi kúni, ıaǵnı 1991 jyldyń 28 jeltoqsanynda Japonııanyń Máskeýdegi elshiligi Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókiletti ókildigine Japonııa úkimetiniń bizdiń táýelsizdigimizdi moıyndaǵanyna qatysty Japonııa Syrtqy ister mınıstriniń hatyn tapsyrady. QR Prezıdenti arhıvinde saqtalǵan sol hatta bylaı dep jazylǵan (hat birinshi ret japon tilinen qazaq tiline tikeleı aýdarylyp otyr):
«Osy hat arqyly Japon úkimetiniń 1991 jyldyń 28 jeltoqsanynda Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigin moıyndaǵany jaıly habarlaýdy ózime mártebe tutamyn.
Japon úkimeti men halqy Qazaqstan Respýblıkasynyń úkimeti men halqyn Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigimen tereń sezimmen quttyqtaıdy.
Osyndaı qýanyshty sátte Japon úkimeti men halqy Qazaqstan Respýblıkasynyń órkendeýin shyn júrekten tileıtinin jáne eki el arasynda dostyq qatynastardy damytýǵa nıetti ekenin málimdeımin.
Joǵaryda baıandalǵandy jetkize otyryp, Joǵary Mártebeli, Sizge degen shynaıy qurmetimdi bildiremin.
1991 jyl 28 jeltoqsan,
Japonııa Syrtqy ister mınıstri Vatanabe Mıtıo
Qazaqstan Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstri Aqmaral Arystanbekovaǵa».
Baıqasańyz, Japonııa Syrtqy ister mınıstri osy tarıhı hatty Qazaq SSR-niń sońǵy syrtqy ister mınıstri bolǵan A.Arystanbekovanyń atyna joldap, ol kisini hatta «Qazaqstan Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstri» dep kórsetken. Árıne, jańa memleket Qazaqstan Respýblıkasyn táýelsizdigimen quttyqtap otyrǵan hat bolǵannan keıin Japonııa Syrtqy ister mınıstriniń solaı jazǵany oryndy, basqasha bolýy da múmkin emes edi. Nedegenmen, ol kúnderi Japonııa úkimeti 1991 jyldyń 20 jeltoqsanynda prezıdent Nursultan Nazarbaev dıplomat Tóleýtaı Súleımenovty táýelsiz Qazaqstannyń alǵashqy Syrtqy syrtqy ister mınıstri qylyp taǵaıyndaǵanyn áli bilmegen bolar. Aıtpaqshy, japondyq dıplomattar A.Arystanbekovanyń ákesiniń atyn (Haıdar) tolyq bilmedi me eken, álde qalaı, áıteýir, aty men teginiń ortasyndaǵy «otchestvasynyń» ornyna (jazbaı-aq qoıýǵa bolatynyn da bilmegen bolar dep uqtym) japon tiliniń býyn álippesindegi «ha» belgisiniń uzartylǵan túrin tirkep qoıǵan eken. Buny nege sóz qylyp otyr deısiz ǵoı, joǵaryda atalǵandaı, dúnıe astań-kesteń bop jatqan sol kúnderi Japonııa úkimeti elimizdiń táýelsizdigin moıyndaýǵa asyǵyp jatqanynyń bir kórinisi bolsa kerek dep oılaımyn.
Táýelsizdigimizdi quttyqtap hat jazǵan sol M.Vatabe myrza 1992 jyldyń mamyr aıynda Japonııa premer-mınıstriniń orynbasary - syrtqy ister mınıstri retinde elimizge sapar jasap, eki el arasynda saıası dıalogtyń bastalýyna alǵashqy qadam jasady. Táýelsizdigimizdiń birinshi jyldary damyǵan memleketter tarapynan joǵary deńgeıde Qazaqstanǵa sapar uıymdastyrǵan elderdiń kóp bolmaǵanyn eskersek, bastapqy kezeńde-aq úkimet basshysynyń orynbasary deńgeıinde sapar uıymdastyrǵan Japonııa úkimeti Qazaqstanmen jáne jalpy Ortalyq Azııa aımaǵymen tezirek tyǵyz qatynastar ornatýǵa qatty qyzyǵýshylyq tanytqandaryn ańǵarýǵa bolady.
Árıne, ol kezde ondaı qyzyǵýshylyqtyń artynda Japonııanyń áskerı-saıası odaqtasy bolyp tabylatyn Amerıka qurama shtattarynyń turǵany da jasyryn emes edi. AQSh-tyń ol kezdegi syrtqy saıasaty jańadan táýelsizdigin alǵan memleketterdiń Reseıge degen saıası-ekonomıkalyq táýeldiligin azaıtýǵa, aralaryn barynsha alshaqtatýǵa baǵyttaldy jáne sol úshin óz odaqtastarynan, ásirese Tokıodan osy elderge qarjylaı kómek kórsetip, kóńilderin aýlaýǵa shaqyrǵan edi. 1992 jyldyń qazanynda Japonııa úkimeti Tokıoda burynǵy Sovet Odaǵynan shyqqan memleketterge kómek kórsetý joldaryn talqylaýǵa arnalǵan halyqaralyq konferentsııa uıymdastyryp, oǵan AQSh bastaǵan batys elderi jan-jaqty atsalysqany sonyń aıǵaq dáleli. Ol konferentsııaǵa bizdiń elden joǵaryda atalǵan birinshi syrty ister mınıstrimiz T.Súleımenov qatysyp, táýelsiz Qazaqstannyń resmı ókili retinde Japonııaǵa barǵan alǵashqy saıasatker boldy.
Sol kezdesýde Tokıo basqa eldermen qatar, Qazaqstanǵa da qarjylaı jáne tehnıkalyq kómek pen naryqtyq ekonomıka qurýǵa baǵyttalǵan reformalardy júrgizýge qajetti mamandar daıyndaýǵa kómek kórsetýge ýáde bergen edi. Japon úkimeti sol sózinde turyp, aıtqanyn oryndady. Búginge deıin kómek kórsetip keledi.
Ol jyldary álemniń eń damyǵan batystyń basty elderi qataryna kiretin birden bir azııalyq memleket bolyp tabylatyn Japonııamen jan-jaqty qatynastar ornatýǵa bizdiń úkimet tarapynan da, halqymyz tarapynan da qyzyǵýshylyqtyń óte joǵary bolǵanyn atap ótýimiz kerek.
Sondaı qyzyǵýshylyqtyń bir kórinisi retinde aıtar bolsaq, 1992 jyly Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń shyǵystaný fakýltetinde japon tili bólimi ashylyp, elimizdiń jastary japon tilin úırene bastaǵandary sonyń dáleli. Keıinirek Qazaqstannyń Japonııadaǵy tótenshe jáne ókiletti elshisi, búginde QR syrtqy ister mınıstriniń orynbasary Aqylbek Kamaldınov qazaqtan shyqqan alǵashqy japon tiliniń muǵalimi bolsa, men ózim sol kisiden sabaq alǵan alǵashqy stýdentterdiń biri edim. Elimizde birinshi bop japon tilin oqytyp, dıplomat bop kóp jyldar Japonııada qyzmet atqarǵan A.Kamaldınov eki el arasyndaǵy qarym-qatynastardy damytýǵa óz eńbegin sińirip kele jatyr.
Sondaı-aq, japon úkimetiniń qarjylandyrýy esebinen túrli baǵdarlamalar arqyly (Japonııa halyqaralyq yntymaqtsatyq agenttigi - JICA, «Japon qory» t.b.) Amantaı Torǵaev sııaqty shyǵystanýshy mamandar Japonııada birinshi bolyp bilimin arttyryp kele bastaǵan edi jáne joǵaryda japon úkimeti sózinde turdy degenim, búginge deıin japon tarapynyń qarjylandyrýymen bir jarym myńǵa jýyq qazaqstandyq maman osy elde bilim alyp, biliktiligin arttyryp kelgen. Olardyń kóbisi eki el arasyn jaqyndastyrýǵa kópten beri kóp úles qosyp kele jatqan Nurlan Sársenbaı tóraǵalyq etetin JICA baǵdarlamasy arqyly Japonııada oqyp kelgen azamattardyń basyn qosý maqsatynda qurylǵan arnaıy Assotsııatsııanyń músheleri bolyp tabylady. Ol mamandardyń Japonııada alǵan bilimi memleketimizdi damytý jolynda bir kádege jarap jatsa, japon tilin biletin mamandar eki eldi jalǵap jatqan kópir deýge ábden bolady.
Jalpy japon tilin oqytý japon úkimetiniń múddesine saı saıasat ekeni sózsiz. Jaqynda Ońtústik-Shyǵys Azııaǵa sapar jasaǵan Japonııanyń premer-mınıstri Sındzo Abe sol elderdiń birinde japon tilin meńgergen mamandarmen arnaıy kezdesip, olarǵa «osy eldegi bizdiń baılyǵymyz dál myna sizdersizder» dep sóılegeni kópti ańǵartsa kerek. Al onyń aldynda ǵana, osy aıdyń onynda Japonııanyń úkimet basshysy Tokıoda japon tilinde sóıleıtin shet memleketterdiń elshilerin óziniń rezıdentsııasyna arnaıy shaqyryp, elshilermen óz tilinde sóılesip otyryp túski as ishý sharasyn uıymdastyrǵanyn aıtar bolsaq, japon úkimetiniń shet elderde japon tilin oqytýǵa qatysty saıasatynyń astaryn ańǵarýǵa bolady.
Negizi japondarmen jumys jasaý úshin japon tilin bilý shart desek artyq aıtpaǵan bolar edik. Olarmen aǵylshyn tilinde de, orys tilinde de sóılesip, áńgime qurýǵa bolady, degenmen, japondy tolyq tek japon tilinde ǵana túsinýge bolady dep oılaımyn. Sondyqtan jańaǵy aıtqan japon tilin biletin elshilerdiń arasynda Qazaqstannyń Japonııadaǵy qazirgi tótenshe jáne ókiletti elshisi, japon tiliniń mamany Erlan Baýdarbek-Qojataevtyń da bolǵany qýantarlyq jaǵdaı.
Sonymen qatar, eki el arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq qatynastar júıesinde ózindik orny bar «Qazaqstan-Japonııa ekonomıkalyq yntymaqtastyq jónindegi komıtettiń» tóraǵasy, elimizdiń Japonııadaǵy eń birinshi dıplomaty bolǵan, japon tilin jetik biletin Sabyr Esimbekovty arnaıy atap ótkim keledi.
Qazaqstandyq joǵary oqý oryndarynda japon tilinen sabaq berip júrgen ustazdar men japondyq ýnıversıtetterde bilimin arttyryp júrgen olardyń shákirtteri óz aldyna bólek áńgime, olardyń arasynan áli naǵyz bilikti mamandar shyǵady dep úmit artamyz.
- Olaı bolsa osy artta qalǵan jıyrma bes jylda Qazaqstan men Japonııanyń qarym-qatynastary qalaı damyp, búgingi tańda qandaı deńgeıge jetip otyr, sol jaıynda ne der edińiz?
- Jalpy Qazaqstan men Japonııanyń osy jıyrma bes jyldaǵy qarym-qatynastarynyń búginge deıingi tarıhyn eki memlekettiń basshylary deńgeıindegi ózara resmı saparlar men bıik deńgeıde ótken kelissózderdiń nátıjelerine sáıkes damý kezeńderine jikteýge bolady dep oılaımyn. Ol saparlar jaıly eki eldiń syrtqy ister mınıstrlikteri tarapynan resmı túrde aqparat berilip júr, degenmen biz de hronologııalyq kezekpen qysqasha sholyp óteıik.
Egemen el retinde irgemiz qalana bastaǵan 1994 jyldyń sáýirinde prezıdent N.Nazarbaev Japonııaǵa alǵash ret resmı sapar jasap, eki el arasyndaǵy saıası-ekonomıkalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq salalardaǵy qarym-qatynastardyń negizin qalady. Eki el arasynda shartty-quqyqtyq negiz bolmaǵandyqtan taraptar Japonııa men buryńǵy Sovet Odaǵy arasynda qol qoıylǵan kelisimsharttardy moıyndaýǵa qatysty notalarmen almasqan kezeń edi. Sondyqtan, prezıdentimizdiń Japonııaǵa alǵashqy sapary táýelsiz Qazaqstandy japon eline tanystyryp, japon úkimeti tarapynan elimizdiń táýelsizdigin nyǵaıtýǵa qajet qarjylaı jáne tehnıkalyq kómek kórsetilýin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan edi. Japonııa úkimeti prezıdenttiń bastaýymen bizdiń eldiń ıadrolyq qarýdan bas tartqanyn joǵary baǵalap, Damýǵa arnalǵan resmı kómek baǵdarlamasy boıynsha qarjylaı jáne tehnıkalyq kómek kórsetýge ýáde berdi. Qazaqstanǵa japondyq kompanııalar kele bastady.
Prezıdentimizdiń 1999 jyldyń jeltoqsanynda ótken Japonııaǵa ekinshi sapary barysynda japon tarapy memleketimizde júrgizilip jatqan naryqtyq reformalar jaıynda aqparat alyp, olardyń ary qaraı nátıjeli júrgizilýine, Eýrazııa qurlyǵynyń ortalyǵyna aýysqan elimizdiń jańa astanasyna Damýǵa arnalǵan resmı kómek baǵdarlamasy aıasyndaǵy kómekti jalǵastyrýǵa ýáde etip, elimizge Ortalyq Azııadaǵy mańyzdy memleket retinde qaraıtyndaryn jetkizdi. Qazaqstanda Damýǵa arnalǵan kómek baǵdarlamasy aıasyndaǵy jobalar jalǵasyn taýyp, japondyq kompanııalar munaı-gaz salasy men energetıka salasyndaǵy elimizdegi iri jobalarǵa qyzyǵýshylyq tanyta bastady.
2006 jyldyń tamyzynda Japonııa premer-mınıstri Dzıýnıtıro Koıdzýmı alǵash ret Qazaqstanǵa resmı sapar jasap, eki eldiń energetıka salasyndaǵy, ásirese ýran óńdeý salasyndaǵy yntymaqtastyǵyn damytý eki eldiń múddesine saı ekeni ataldy. Japon tarapynan Damýǵa arnalǵan resmı kómek baǵadarlamasymen qatar japon kompanııalarynyń elimizge ınvestıtsııa salýǵa qyzyqshylyq tanytyp otyrǵany ashyq aıtyldy. Eline oralǵan bette D.Koýıdzýmı otstavkaǵa ketkenimen, kelesi jyldyń sáýir aıynda onyń bastap ketken isin naqtylap ketý maqsatynda uıymdastyrylǵan Japonııanyń ekonomıka, ındýstrııa jáne saýda mınıstri Akıra Amarıdiń Qazaqstanǵa sapary barysynda eki el kompanııalary arasynda ýran salasyndaǵy mańyzdy jobalarǵa qatysty jıyrmadan astam kelisimshartqa qol qoıylyp, eki eldiń energetıka salasyndaǵy yntymaqtastyq deńgeıi halyqaralyq qaýymnyń nazaryn aýdartty.
Sondyqtan, bizdiń prezıdenttiń 2008 jylǵy maýsymdaǵy Japonııaǵa kezekti resmı sapary saýda-ekonomıkalyq turǵydan aldyńǵy saparlarmen salystyrǵanda edáýir ózgeshe boldy. Japon úkimeti Qazaqstandy Ortalyq Azııadaǵy ekonomıkalyq alyp el atap, elimizge degen kózqarasyn Damýǵa arnalǵan resmı kómek baǵdarlamasy turǵysynan saýda-ekonomıkalyq áriptestik turǵysyna ózgertkeni kózge túsip, sózge aınaldy.
Odan jeti jyl ótkende 2015 jyldyń qazanynda Japonııanyń premer-mınıstri S.Abe Qazaqstanǵa resmı sapar jasady.
Japonııanyń álemniń damýshy memlektterimen qarym-qatynastaryndaǵy basty quraly bolyp sanalatyn Damýǵa arnalǵan resmı kómek baǵdarlamasy Qazaqstanǵa qatysty qoldanylmaıtyn qazirgi kezeńde taraptar bir-birin strategııalyq áriptes atap, elimizde ınfraqurylymdyq jobalardy, ásirese atom salasyndaǵy iri jobalardy birlesip júzege asyrýǵa daıyn ekenin jetkizdi.
Al endi prezıdentimizdiń ótken jyldyń qarashasyndaǵy Japonııaǵa resmı sapary máni jaǵynan da, sapasy jaǵynan da basqa saparlarmen salystyrǵanda basqa dárejede boldy dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Burynǵy Sovet odaǵy elderi arasynda alǵash ret bizdiń prezıdentke Japonııa Parlamentinde sóz sóıletip, qurmet kórsetken japon tarapy Qazaqstannyń ekijaqty qarym-qatynastarda ǵana emes, halyqaralyq sahnada da mańyzdy el ekenin atap, Hırosıma qalasyna shaqyryp, ıadrolyq qarýdy joıý men qarýsyzdaný, atom qýatyn tek beıbit maqsatta paıdalaný degen sııaqty salalardaǵy yntymaqtastyqty eskerip, strategııalyq áriptes retinde joǵary baǵalaıtynyn bildirdi.
Bul tek qýantatyn jaǵdaı dep oılaımyn. Jıyrma bes jylda Japonııa sııaqty álemdegi ekonomıkalyq jáne ǵylymı-tehnologııalyq alyp memleketterdiń birimen strategııalyq áriptestik deńgeıinde qarym-qatynastar ornatyp jatsaq, elimizdiń sondaı dárejege jetkeniniń belgisi dep bilemin. Tek endi eki el de sol strategııalyq áriptestik sóz júzinde emes, is júzinde iske asar dep úmit artamyz.
Osy turǵydan Qazaqstan men Japonııa arasyndaǵy qarym-qatynastardyń qazirgi ahýaly men yntymaqtastyq deńgeıi jaıly ózimniń jeke pikirimdi aıtar bolsam, eldermiz arasynda eshqandaı iri saıası problemalardyń joqtyǵy (eki el arasynda eshqandaı tarıhı daý joq, japon úkimeti eshqashan Qazaqstannyń ishki isterine aralasqan emes, eki el eshqashan halyqaralyq quqyq organdarynda birin-biri sotqa bergen emes), eki memlekettiń halyqaralyq sahnadaǵy pozıtsııalarynyń uqsastyǵy (BUU-ny reformalaý qajettigi, ıadrolyq qarýdy taratpaý jáne qarýsyzdaný jáne t.b.), ózara saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqqa degen qyzyǵýshylyqtyń joǵary ekenin (Qazaqstan tabıǵı resýrsqa baı, al Japonııada tehnıka, tehnologııa damyǵan) eskerilip, eki eldiń qarym-qatynastar deńgeıi «strategııalyq áriptestik» dep atalyp júr.
Árıne, prezıdent N.Nazarbaevtyń ótken jylǵy 6-9 qarashadaǵy Japonııaǵa resmı saparynyń nátıjesi boıynsha eki memlekettiń basshylary qol qoıǵan «Azııanyń órkendeý ǵasyryndaǵy keńeıtilgen strategııalyq áriptestik» dep atalatyn birlesken málimdeme de, onyń aldynda 2015 jyldyń qazanynda ótken Japonııa premer-mınıstri S.Abeniń Qazaqstanǵa resmı sapary barysynda qabyldanǵan «Qazaqstan Respýbıkasy men Japonııa arasyndaǵy strategııalyq áriptestikti tereńdetý jáne keńeıtýge qatysty» birlesken málimdeme de eki eldiń qatynastar tarıhynda sózsiz mańyzdy qujattar bolyp qalady dep esepteımin.
Degenmen, atalǵan málimdemelerdiń maǵynasyna, ásirese eki eldiń óńirlik jáne halyqaralyq sahnadaǵy yntymaqtastyǵyna qatysty tustaryna qarasaq, taraptardyń kimdi nemese neni meńzep otyrǵany aıqyn baıqalady. Osy turǵydan bundaı «strategııalyq áriptestik» eki el arasyndaǵy jan-jaqty jáne túrli mańyzdy salalardaǵy yntymaqtastyq dárejesiniń shynaıy bolmysynan emes, taraptardyń eń aldymen saıası-dıplomatııalyq múddelerine ǵana negizdelip otyrǵanyn statýs dep oılaımyn. «Qazaqstan men Japonııanyń áriptestigi ana dárejege jetti, myna dárejegi jetti» degen «asyra silteýdiń» azdap bolǵany eki eldiń dıplomatııasy úshin artyq emes, ol túsinikti, degenmen, tek asyra silteýge ǵana áýestenip ketpegen abzal.
Jalpy halyqaralyq qatynastar júıesinde «strategııalyq áriptestik» uǵymynyń belgili bir ámbebap anyqtamasy joq, sondyqtan eki memleket ózara baılanystar men qarym-qatynastar deńgeıin «strategııalyq» dep atap jatsa árkimniń óz erki. Olaı bolsa eki el arasynda aldaǵy ýaqytta saýda-ekonomıkalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq salalarda da atyna zaty saı shynaıy strategııalyq áriptestiktiń tereńdeýin tileıtin bolamyz jáne osy baǵyttaǵy jumystardy jandandyrýdyń mańyzdylyǵy zor dep bilemin.
- Saýda-ekonomıkalyq áriptestik demekshi, Japonııany elimizdegi tabıǵı resýrstardyń bolýy qyzyqtyrary sózsiz. Japon kompanııalary Qazaqstannyń munaı ıgerý salasyndaǵy iri halyqaralyq jobalaryna jəne sırek metaldardy óńdeý salasyndaǵy jobalarǵa qatysyp otyrǵany belgili. Jalpy japon kásipkerleri Qazaqstandy senimdi seriktes dep qabyldaı aldy ma?
- Iá, ekonomıkalyq turǵydan Japonııa bizdiń eldi eń aldymen tabıǵı resýrstarǵa baı el retinde qabyldaıdy. Mysaly, japondyq «Inpex North Caspian Sea Ltd.» kompanııasy elimizdiń munaı-gaz salasyndaǵy eń iri joba bolyp tabylatyn «Qashaǵan» ken ornyn óńdeý jobasyna qatysyp, «NCOC» halyqaralyq konsortsıýmynyń 7,56%-yn ıemdenip otyr. Atalǵan halyqaralyq konsortsıýmnyń aktsıonerleri arasynda amerıkandyq «ConocoPhilips » kompanııasynyń ornyna qytaılyq CNPC kelgenge deıin batys elderi kompanııalary ishinde Azııadan tek osy japondyq kompanııa ǵana bolǵan edi jáne onyń bizdiń el úshin ózindik máni tereń edi.
Sondaı-aq, joǵaryda aıtylǵandaı, japon kompanııalary bizdiń elde ýran óńdeý salasynda belsendilik tanytyp, «Qazatomónerkásip» ulttyq atom kompanııasymen birneshe birlesken kásiporyndar quryp («APPAK», «Qyzylqum»), birneshe iri birlesken jobalarǵa (Ońtústiń Qazaqstan oblysyndaǵy «Myńqudyq» ýran kenin óńdeý, Qyzylorda oblysyndaǵy «Qarasan-1» ýran kenin óńdeý) qatysyp otyr.
Sonymen qatar, japondyq kompanııalar sırek metaldardy óńdeý men balama qýat kózderin óńdeý salalarynda taǵy sol «Qazatomónerkásip» ulttyq atom kompanııasymen birneshe birlesken kásiporyndar quryp («Summit Atom Rare Earth Company», «QT Sırek metall kompanııasy»), birneshe jobalardy bastaǵan bolatyn.
Mundaı joǵary tehnologııalar men kóp qarjyny qajet etetin strategııalyq salalardaǵy birlesken jobalarǵa japondyq «Sumitomo», «Marubeni» sııaqty iri saýda kompanııalary bastaǵan japondyq basty energetıkalyq kompanııalar men «Toshiba» sııaqty alyp kompanııalar qatysyp otyrsa, olardyń Qazaqstandaǵy belsendiligine japon úkimeti tarapynan qoldaý kórsetilip keledi.
Elimizde bulardan bólek salalarda da, mysaly, kólik-logıstıkalyq salasynda («Senco-Lancaster», «NYK Auto Logistics»), aýylsharýashylyq salasynda («Toyota Tsusho Corporation», «Cokey Systems Co.Ltd»), metallýrgııa salasynda («Tokyo Rope MFG.Co.,Ltd») sııaqty taǵy basqa jobalar da bastalyp otyr jáne bul jobalar elimizge tartylǵan ınvestıtsııalar kólemi jaǵynan iri jobalarǵa jatpaǵanymen, tıimdi júzege asyrylyp jatsa osy kompanııalardyń elimizdegi jobalarynyń odan ary qaraı damı berýine jáne elimizge basqa da japon kompanııalarynyń kelýine septigin tıgizer mańyzdy jobalar dep esepteımin.
Biraq, atalǵan jobalardyń barlyǵy jospar boıynsha iske asyrylyp otyr ma degenge keletin bolsaq, ókinishke oraı biraz joba túrli sebeptermen júzege aspaı otyrǵany ras. Japon tarapynan ǵana emes, Qazaqstan tarapynan da salynǵan ınvestıtsııa men qarjylar áli aqtamalmaı otyrǵan birlesken jobalar bolsa, basynda jaqsy-aq bastalǵanymen, degenine jetpeı, jarty jolda toqtap qap jatqan jobalar da joq emes. Eki el arasynda saýda júrip, taýar aınalymy shamamen bir jarym mlrd. dollardy qurap otyrǵanymen, áli de bolsa eki el kompanııalary arasynda senimdi ári berik seriktestik ornap otyr dep aıtýǵa kelmeıdi dep oılaımyn. Ókinishke oraı, eki el arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq áleýettiń durys paıdalanylmaı otyrǵany anyq.
- Al eki el arasyndaǵy mádenı-gýmanıtarlyq saladaǵy qarym-qatynastar jaıynda ne aıtar edińiz?
Mádenı-gýmanıtarlyq saladaǵy qarym-qatynastarǵa keler bolsaq, Qazaqstan men Japonııa arasyndaǵy yntymaqtastyq qana emes, jalpy halyqaralyq qatynastar júıesinde mádenıet, bilim jáne ǵylym, sondaı-aq sport salalaryndaǵy qatynastardyń jóni tipti bólek bolýy kerek dep oılaımyn. Bul salalardaǵy qatynastar úkimet tarapynan qarjylandyrýdy qajet etkenimen, memlekettiń, eldiń shetelderdegi ımıdjin qalyptastyratyn birden bir qural ekeni belgili. Sondyqtan bul saladaǵy qatynastarǵa kóp kóńil bólý kerek.
Mysaly, 2008 jyldyń jeltoqsan aıynda sol kezdegi bizdiń mádenıet mınıstrimiz Muhtar Qul-Muhammed bastap barǵan elimizdiń «Otyrar» jáne «Kamerata Kazahstana» orkestrleriniń Tokıoda ótken kontsertine japon jurtshylyǵy qatty tánti bop, tolyq zal aıaǵynan tik turyp qol shapalaqtap qana qoımaı, «ósken eldiń isi, odan ary damı beretin memlekettiń tirligi» dep elimiz jaıly óte jaqsy sóılep jatqandaryn óz kózimmen kórip, óz qulaǵymmen estidim. Odan beri qanshama joǵary laýazymdylarymyz japon elinde qanshama bıik minbeden saıası nemese ekonomıkalyq jetistikterimizdi aıtyp, qanshama ádemi sóz sóılegenimen, sol bir mádenı sharanyń jasap ketkenin jasaı almaı kele jatyr desek artyq aıtpaǵan bolar edik.
Al endi sportqa keletin bolsaq, bul jerde de tarıhqa kóz jiberip kórsek deımin. Táýelsizdigimizdiń alǵashqy jyldary, sonaý 1994 jyldyń qazanynda, áli Japonııada tipti bizdiń eldiń áli elshiligi de ashylmaǵan kezeńde Japonııanyń Hırosıma qalasynda ótken Ortalyq Azııa elderi alǵash ret qatysqan 12-shi jazǵy Azııa oıyndarynda bizdiń eldiń komandasy 25 altyn, 26 kúmis, 26 qola medal utyp alyp, 77 medalmen Qytaı, Japonııa, Ońtústik Koreıadan keıingi tórtinshi oryndy ıelenip japon jurty men sportsúıer qaýymyn tańǵaldyrǵan edi. Al endi 1996 jyldyń aqpanynda Qytaıdyń Harbın qalasynda ótken taǵy da sol Ortalyq Azııa elderi alǵash ret qatysqan 3-shi qysqy Azııa oıyndarynda bizdiń eldiń komandasy jalpy esep boıynsha Qytaı men Japonııadan keıin úshinshi oryndy ıemdenip (14 altyn, 9 kúmis, 8 qola), al altyn medaldiń sany boıynsha japon komandasyn eki esedeı artta qaldyryp, týra maǵynada japon qaýymynyń aýzyn ashtyrtyp edi. Al endi 2011 jyly Almaty men Astanada ótken qysqy Azııadada bizdiń komanda bárin artta qaldyryp, birinshi oryndy ıelenip Azııanyń sport alyby atanǵany esimizden shyǵa qoımas. Sol oıyndarǵa qatysqan japondyq sportshylardyń birinen «biz sizderdi jeńe almadyq, biz sizderdi moıyndadyq» degendi estigenimde «bundaıdy estý qandaı baqyt» dep qýanyshym qoınyma syımaı turǵany esimde. Sońǵy jyldary japon jurty bizdiń jas sportshymyz, mánerlep syrǵanaýdyń álemge tanymal sheberi Denıs Tendi jaqsy tanyp, ónerine tánti bop júr. Qazaqstanǵa sapary barysynda Nazarbaev Ýnıversıtetinde baıandama jasaǵan Japonııanyń premer-mınıstri S.Abe óz sóziniń basynda Denısti japon halqy jaqsy biletini jaıynda aıtyp edi. Sport - eldi moıyndatatyn úlken kúsh, sondyqtan, Qazaqstan men Japonııa arasynda da sport salasyndaǵy qatynastardy damytýǵa kúsh salýdy aıamaý kerek dep bilem.
Sondaı-aq bilim jáne ǵylym salasyndaǵy yntymaqtastyqtyń mańyzdylyǵy aıtpaı-aq belgili bolý kerek dep oılaımyn. Japon halqy áli de bolsa bizdiń el jaıynda kóp bile bermeıdi, sondyqtan Japonııada oqyp júrgen nemese qyzmet jasap júrgen bizdiń árbir azamatymyz japon jurtyna elimizdi barynsha jaǵymdy jaǵynan tanystyra júrse eken dep tileımiz. Túrli mádenı sharalar ótkizý arqyly japon eline Qazaqstandy keńinen tanystyryp júrgen jastarymyz da joq emes. Olar jaıly bilip júrmiz, olarǵa tıisti mekemeler tarapynan barynsha qoldaý kórsetý kerek dep oılaımyn.
- Qazaq-japon qarym-qatynastarynyń ótkeni men qazirgi ahýaly týraly aıtyp otyrsyz, al endi ekijaqty yntymaqtastyqtyń keleshegi jaıynda ne aıtar edińiz?
Joǵaryda aıtylǵandaı, 2015 jyldyń qazanyndaǵy Japonııa premer-mınıstriniń Qazaqstanǵa sapary jáne bizdiń prezıdenttiń 2016 jyldyń qarashasyndaǵy Japonııaǵa sapary eki el arasyndaǵy saıası-dıplomatııalyq yntymaqtastyqtyń jańa kezeńge qadam basyp otyrǵanyn kórsetti. Japon úkimetiniń basshylyǵy bizdiń elge Azııadaǵy kóp elderden bólek tek kómek kórsetý turǵysynan emes, ózara tıimdi saýda-ekonomıkalyq áriptestikti damytýǵa bolatyn memleket retinde qaraı bastaǵany anyq baıqalyp otyr. Eki eldiń basshylary arasynda osyndaı jıi baılanystardyń ornatylyp otyrǵany da ekijaqty qarym-qatynastar tarıhynda birinshi ret bolyp otyrǵan qubylys. Prezıdent N.Nazarbaev qazirgi premer-mınıstr S.Abege deıin japon úkimet basshysymen eshqashan bir retten artyq kezdespegen bolatyn. Al N.Nazarbaev pen S.Abe ózara resmı saparlarmen almasýǵa deıin halyqaralyq sharalar aıasynda bir ret emes birneshe ret kezdesý ótkizip, bir-birimen jaqyn tanysyp úlgergen edi. Beıresmı kezdesýler bolǵanymen olar eki memleket basshylary arasynda tyǵyz jáne senimdi baılanystar ornatylýy turǵysynda mańyzdy kezdesýler boldy. Ásirese, 2014 jyldyń naýryzynda Gaaga qalasynda ótken ıAdrolyq qaýipsizdikke qatysty halyqaralyq sammıt aıasynda uıymdastyrylǵan eki el basshylarynyń elý mınýttan astamǵa sozylǵan (resmı saparlar barysyndaǵy kelissózderdegi ýaqytpen teń) kezdesýi erekshe kezdesý bolǵany sózsiz. Bizdiń prezıdent toqtaǵan qonaqúıge japon úkimetiniń basshysy arnaıy atbasyn burǵan (dıplomatııalyq turǵydan qaraǵanda bunyń máni tereń edi) osy kezdesýde eki el basshylary ekijaqty yntymaqtastyq jaıynda ǵana emes, álemniń ıadrolyq qaýipsizdigi men eki eldiń osy saladaǵy tyǵyz áriptestigi, atom qýatyn beıbit maqsatta qoldaný salasyndaǵy yntymaqtastyq, sondaı-aq sol kúnderi álemdi dúrliktirip turǵan Qyrym máselesi, Reseı men Ýkraına arasyndaǵy ýshyqqan jaǵdaı sııaqty ózekti máseleler jaıynda ashyq sóılesken edi. Sol kezdesý premer-mınıstr S.Abeniń bizdiń prezıdentti halyqaralyq dárejedegi saıasatker retinde jaqynyraq tanyǵan kezdesý ǵana emes, onyń Reseı prezıdenti V.Pýtınge degen kózqarasyna da áser etken kezdesý boldy dep oılaımyn.
Aıtpaqshy, osy mańyzdy kezdesý týraly aqparat nelikten ekeni belgisiz QR SІM-niń resmı saıtyndaǵy ekijaqty joǵary deńgeıdegi kezdesýler tizimine kirmeı qalypty. «Dıplomatııada kezdeısoqtyń bolmaıdy» dep qaıtalaýdy jaqsy kóretin dıplomattar mekemesiniń resmı saıtynda memleket basshylarynyń mańyzdy kezdesýi týraly aqparattyń bolmaýyn qalaı túsinýge bolady? Jalpy QR SІM-niń saıtyndaǵy Qazaqstan men Japonııa arasyndaǵy yntymaqtastyq týraly aqparattyń ótken jyldyń basynan beri jańartylmaı turǵany óte ókinishti. Buny biz beker aıtyp otyrǵan joqpyz, sóz Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrliginiń resmı saıty týraly bolyp otyr, bundaıǵa usaq-túıek tehnıkalyq másele dep qaraýǵa áste bolmas. Memleket basshylarynyń kezdesýi jaıyndaǵy aqparatty umytyp keter bolsa, basqasyn aıtyp jatýdyń ózi artyq bolar. Bizdiń mınıstrlik qana emes, Japonııa SІM-niń resmı saıtyndaǵy aqparattarda da aqaý bolyp jatady. Mysaly, Qazaqstannan Japonııaǵa jasalǵan joǵary deńgeıdegi resmı saparlardyń tizimine 2010 jyldyń qarashasynda ótken QR Parlamenti Májilisiniń tóraǵasy O.Muhamedjanovtyń sapary jaıly aqparat tirkelmeı qalǵan. Eki jaq ta aldaǵy ýaqytta osyndaı máselelerge kóbirek kóńil bóletin bolar dep oılaımyz.
Qaıtken kúnde de, jańa kezeńge qadam basqan ekijaqty saıası-dıplomatııalyq qatynastardyń ary qaraı qalaı damý kerek ekenin jáne saıası áriptestikti qandaı jolmen saýda-ekonomıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq salalardaǵy qatynastardy tereńdetý maqsatynda tıimdi paıdalaný kerek ekenin jańa kózqaraspen oılanatyn kez kelgen sııaqty.
Jalpy halyqaralyq qatynastar júıesindegi jańa úrdisterdi eskere otyryp, elder arasyndaǵy jan-jaqty qarym-qatynastardy damytý jumystaryn tek dıplomattardyń ıyǵyna ǵana júktep qoımaı, olardyń jumysyna qoldan kelgenshe basqa da mekemeler men uıymdar tarapynan qolǵabys kórsetip otyrý júıesin qalyptastyrýdy qolǵa alý kerek dep oılaımyn. Reti kelgende aıtyp keteıin, meniń japon tilinde jazǵan doktorlyq dıssertatsııam da osy taqyrypqa baılanysty edi.
Jasyrmaı aıtar bolsaq, mysaly, Japonııada oqyp kelgen nemese oqyp júrgen azamattarymyz arasynda japon tilin de, sol eldiń mádenıeti, saıasaty men saýda-sattyq júıesin de bizdiń sol eldegi keıbir dıplomattarymyzdan áldeqaıda artyq biletinderi bar. Sondyqtan eki eldiń túrli salalardaǵy yntymaqtastyǵyn damýytý maqsatynda olardyń áleýetin barynsha paıdalaný kerek dep oılaımyn. Jalpy, Japonııany jan-jaqty biletin, japon tilin jaqsy meńgergen jas mamandardyń sanyn kóbeıtip, bizdiń osy elde qyzmet atqaryp júrgen dıplomattar men basqa da mamandardyń arasynda básekelesik týdyratyn nemese olardyń jumysyn obektıvti túrde synap otyrý jumysyn júıelendirý kerek dep oılaımyn. Kópke soza bermeı, áleýeti myqty mamandardyń basyn qosyp, olarmen eki el arasyndaǵy jan-jaqty yntymaqtastyqty odan ári damytý maqsatynda júıeli túrde jumys jasaýdy bastaý kerek.
Japonııamen qoldan kelgenshe jáne barynsha mádenı-gýmanıtarlyq jáne sport salalaryndaǵy qatynastarymyzǵa kúsh salýymyz qajet dep oılaımyn. Elimizge japondyq iskerler men ınvestıtsııalardy kóbirek tartyp nemese olarǵa shaǵaratyn eksport kólemin ulǵaıtaıyq degen nıetimiz bar ekeni ras bolsa, onda búginge deıin eki eldiń arasynda júrgen birneshe kompanııalarmen ǵana kezdesip, qol qysysyp qoıý jetkiliksiz.
Jalpy ekonomıkasy tabıǵı shıkizat pen mıneraldy resýrstarǵa negizdelgen kóp eldermen salystyrǵanda Japonııanyń ekonomıkasy aktsıonerlik kapıtalǵa negizdelgenin eskersek, sol bıznesmender nápaqa taýyp, kúnin kórip júrgen kompanııalardyń aktsıonerleri negizinen jalpaq japon jurty ekenin esten shyǵarmaı, elimizdi eń aldymen sol aktsıonerler qaýymyna, ıaǵnı jalpy japon jurtyna durys tanystyra bilýimiz mańyzdy dep oılaımyn. Japon jurtyna ekijaqty qarym-qatynastardyń jańa kezeńinde ózimizdi tyń múmkinshilikter turǵysynan tanystyrý arqyly eki el arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq qatynastar júıesine jańa «oıynshylardy» qosýymyz qajet. Áıtpese, shıkizatqa baı Qazaqstan men damyǵan tehnologııaǵa baı Japonııa sııaqty eki memlekettiń arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq qatynastardy bes-alty kompanııanyń ǵana qolyna ustatyp qoıǵanymyzǵa mine týra jıyrma bes jyl boldy. Jekeshelep attaryn atamaı-aq qoıaıyn, degenmen, eki el arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastar dese, kóbinese Qazaqstan men Japonııanyń úkimettik jáne jeke sektorlar arasyndaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyqqa qatysty birlesken komıssııasy aıasyndaǵy ekonomıkalyq komıtetke kiretin sol bes-alty japondyq kompanııadan ary asa almaı júrgenimiz ras.
Bul aıtqanym durys qabyldansa eken deımin. Sol bes-alty kompanııaǵa eshkimniń aıtar ókpesi joq. Álemge aty áıgili alyp kompanııalar bolyp tabylatyn olar táýelsizdik ala sala elimizge kelip, óz ókildikterin ashyp, halyqaralyq qaýymdastyq arasynda «Qazaqstanǵa japondar kelip jatyr» degen jaǵymdy ımıdj qalyptastyrýǵa zor yqpal etti. Jasap jatqandary óz aldyna, túk jasamaı-aq qoısa da japondyq iri korporatsııalardyń dál sol jyldary elimizge kelip jatqanynyń ózi biz úshin paıdaly boldy dep oılaımyn. Reseı men Qytaıdyń keıbir BAQ-tary sol kezde «Qazaqstandy japondar basyp alatyn boldy» degenge saıatyn, keıde bolmaǵandy boldyryp jazǵandary bizdiń elge sheteldik ınvestorlardyń nazaryn aýdartýǵa oń áserin tıgizgeni jasyryn emes.
Táýelsizdik alǵannan keıingi jyldarda japon úkimetiniń Damýǵa resmı kómek baǵdarlamasy aıasynda elimizde iske asyrylǵan ınfraqurylymdyq jobalarǵa qatysqan da, ol jobalardan paıda tapqan da, joǵaryda aıtylǵan energetıka salasyndaǵy jobalarǵa qatysyp otyrǵan da sol kompanııalar. Degenmen, ondaı jobalardyń barlyǵy derlik memleket qarjysyna nemese memleket tarapynan kepildendirilgen qarjylarǵa júrgizilip otyrǵan jobalar edi. Sondyqtan, Qazaqstan Damýǵa arnalǵan resmı kómek baǵdarlamasynyń nysany bolmaı qalǵan osydan shamamen onshaqty jyldan beri, ıaǵnı úkimet tarapynan qarjylandyrylatyn jobalar bolmaı qalǵan kezden bastap eki el arasynda birde-bir ınfraqurylymdy joba júzege aspaı otyr, al tek sol úkimetten bólinetin qarjyǵa ǵana jumys jasap úırengen jańaǵy kompanııalar arasynda óz tarapynan ınvestıtsııa salyp, naqty bıznes jobalardy júrgizýge qulshynyp otyrǵandary az. Olar alyp kompanııalar, biraq, dál sol alyp kompanııa bolǵandyqtan jumys jasaý men basqarý júıeleri tym qatty bıýrokratııalanyp ketken, sheshimder tez qabyldana qoımaıdy, kompanııalardyń qatardaǵy menedjerleri ǵana emes, basshylyǵyna deıin tek aılyqqa jumys isteıtin qyzmetkerler («salary man») bolyp tabylady. Sondyqtan, aktsıonerlerdiń kelisimimen ǵana birneshe jylǵa kompanııa basshysylyǵyna taǵaıyndalatyn bas menedjerler arasynda bastyq bop otyrǵan sol birneshe jylda naqty jobalar jasaýǵa táýekel jasaýdan kóri, «birdeńe búldirip almaıyn» dep tynysh otyratyndary kóp ekeni ótirik emes. Alyp kompanııalardyń kúshti jaǵy da, álsiz jaǵy da olardyń osy alyptylyǵynda. Onyń ústine sheshim qabyldaý júıesi joǵarydan tómenge (top dawn) emes, tómennen joǵaryǵa (bottom up) negizdelgen japondyq iri kompanııalardyń basshylary tek ókildik fýnktsııalardy oryndaıtyn bolǵandyqtan olarmen bolatyn baılanystardyń tegisi derlik ádette protokoldy kezdesýler men komplementarly sózdermen shektelip, naqty eshqandaı kelisimsiz aıaqtalyp jatady. Ol kompanııalardyń bizdiń elmen jumys jasaýǵa mindetti ókilderi de dál solaı jumys isteıdi. Olar úshin naqty bir bıznesmenmen kezdesip, naqty jobalarǵa baılanysty kelissózder ótkizýden qaraǵanda, bizdegi joǵary laýazymdy bastyqtyń qabyldaýynda bolyp, sol kisiniń vızıtkasynyń kopııasyn bastyǵyna jiberý arqyly óziniń «belsendi jumysy» jaıly esep berý ol úshin mańyzdy jumys bolyp sanalady. Sondyqtan olardy tolyqqandy bıznesmender dep ataýǵa onsha kelmeıdi. Men ol kompanııalardaǵy bizdiń elmen jumys jasaýǵa arnaıy bólingen ókilderiniń barlyǵymen jeke tanyspyn, aralasym bar, olardyń ózderine de osylaryn aıtyp júrmin. Al endi bir jaǵynan olarmen kezdesken bizdiń laýazym ıeleri de japondyq iri kompanııalarmen júrgizilip otyrǵan «belsendi jumys» jaıynda tıisti mekemelerge esep berip jatady. Jazylyp jatqan esepter kóptigi, al jasalyp jatqan jumystyń azdyǵy sondyqtan. Joǵaryda atalǵandaı, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda naqty jobalar júrgizip jatpasa da japon kompanııalarynyń bizdiń elge kelip jatqardary ımıdjdik turǵydan elimiz úshin paıdasy bolǵan bolsa, qazirgi jaǵdaı basqasha. Qazaqstandyqtar japon halqyn jaqsy kóredi, syılaıdy. Jalpy Ortalyq Azııa elderi álemde japon elin eń qatty jaqsy kóretin óńir dep oılaımyn. Bir-birimizben jyly qatynastarda bolmaýǵa eshqandaı sebep joq. Biraq, iskerlik salada japondyq kompanııa bolǵan úshin ǵana nemese japon bolǵan úshin ǵana esigimiz aıqara ashyq deıtin ýaqyt artta qalyp, básekelestiktiń artqan kezi qazir. Árıne, Japonııamen yntymaqtastyq ornatqysy keletin qazaqstandyq kompanııalarǵa qatysty dál osyny aıtýymyz kerek. Qazaqstan bolǵanymyz úshin ǵana nemese qazaqstandyq kompanııa bolǵanymyz úshin ǵana kómek kórsetip, qolǵabys beretin zaman emes, búkil álem (búkil álem) talasyp otyrǵan japondyq ınvestıtsııalar men tehnologııalarǵa qol jetkizý úshin talaı ter tógý kerek. Sondyqtan, sońǵy jıyrma bes jyldyǵy ekijaqty saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastar júıesine ózgerister engizip, eki el arasynda naqty jobalar jasaı alatyn jańa kompanııalar taýyp, ózara tıimdi yntymaqtastyqty jańartatyn ýaqyt keldi dep oılaımyn jáne ol jumysty tek dıplomattar men basqa da memlekettik qyzmetkerlerge tapsyryp qoıyp, «belsendi jumys» jaıynda esep jınap otyrýmen aınalysatyn ýaqyt ta artta qalý kerek dep oılaımyn.
Eki el arasynda dıplomattar nemese memlekettik qyzmetkerler ǵana emes, naǵyz iskerler men kásipkerler, ǵalymdar men mamandar, ónershiler men sportshylar jáne týrıster qatynaıtyn ýaqyt keldi dep bilem. Aıtpaqshy, jaqynda taraptar arasynda qol qoıylǵan qujattardyń biri «Qazaqstan Respýblıkasy men Japonııanyӊ dıplomatııalyq jáne qyzmettik pasport ıelerin 2017 jylǵy 1 qaӊtardan bastap, vızalyq talaptardan bosatý týraly notalarmen almasýy» dep atalady. Eshqandaı synsyz aıtar bolsam, qanshama jyl eki el arasyndaǵy qarym-qatynastardyń qaq ortasynda júrip, bir de bir ret eki eldiń dıplomatııalyq jáne qyzmettik pasport ıeleri sııaqty joǵary laýazymdy memlekettik qyzmetkerlerdiń vıza alý úshin qınalyp qalǵanyn kórmeppin.
Qazaqstan basqa da damyǵan memlekettermen qatar Japonııanyń barlyq azamattyryna osy jyldyń basynan bastap Qazaqstanǵa bir aıǵa deıin vızasyz kelýge ruqsat berip otyrǵany belgili. Al japon tarapy «qazaqstandyq azamattar úshin birden ondaı qadamǵa bara almaımyz, aldymen dıplomattar men joǵary laýazymdy memlekettik qyzmetkerlerden bastaıyq» degenge keltirip otyr. «Sizder japondyq azamattardy vızadan bosatqandaryńyz sııaqty biz de Japonııaǵa kelem degen barlyq qazaqstandyq azamattardy vızadan bosatqymyz keledi, biraq, ondaıǵa bizdiń Ádilet mınıstrligi ázirshe ruqsat bermeı otyr» dep túsindiredi bul jaǵdaıdy keıbir japondyq dıplomattar. Olaı bolsa Azııa aımaǵyndaǵy jaqyn jatqan elderdi aıtpaǵanda, Shyǵys Eýropadaǵy Rýmynııa nemese Ortalyq Amerıkadaǵy Gondýras sııaqty elderdiń azamattaryn vızadan bosatýǵa ruqsat berip otyrǵan Japonııa Ádilet mınıstrligi Japonııanyń «strategııalyq áriptesi» bolyp tabylatyn Qazaqstan azamattaryn da uzaqqa sozbaı vızadan bosatýǵa ruqsat berer degen oıdamyz. Aıtpaqshy, qazirgi kezde Japonııada turyp jatqan qazaqstandyq azamattardyń sany (Japonııanyń sol Ádilet mınıstrliginiń málimeti boıynsha 323 adam) Qazaqstanda turyp jatqan japondardyń sanynan (165 adam) eki esedeı kóp ekenin jáne bizdiń azamattardy vızadan bosatýǵa eń aldymen japon tarapy múddeli bolý kerek ekenin atap ótý kerek. Sonymen qatar, Qazaqstan tarapynan da japondardyń elimizge kóbirek kelýine vızadan bólek basqa da turǵydan, ásirese ınvestıtsııa salyp, bıznes jasaýǵa qolaıly jaǵdaı jasaýǵa baǵyttalǵan jumystardy jalǵastyrýdy mańyzdy dep sanaımyn. Áıtpese, Japonııamen teńiz arqyly jalǵasyp jatqan azııalyq basqa elderdi aıtpaǵanda, bir ǵana mysal, biz sııaqty qurlyqtaǵy memleket, biraq halyq sany, ekonomıkasy men naryǵy bizden áldeqaıda tómen Mońǵolııada turyp jatqan japon azamattarynyń sany bizdiń elmen salystyrǵanda tórt ese kóp ekeni eskerýge turatyn nárse dep oılaımyn.
Sondyqtan, eki el arasyndaǵy qarym-qatynastardyń ótkeni men qazirgi ahýalyn nazardan tys qaldyrmaıtyn, ekijaqty yntymaqtastyqtyń keleshegine qatysty óz oı-pikirin bildire alatyn ekspert mamandar eki elde de bolýy tıis dep oılaımyn. Eki eldiń qarym-qatynastar deńgeıi rasynda strategııalyq dárejege jetkeni ras bolsa, ótken jıyrma bes jylda eki elde bir-birimizdi zerttep, bir-birimizdi bilip júrgen tym bolmasa jıyrma bes mamannyń bolmaǵany ókinishten basqa eshteńe týdyrmaıdy.
Qorytyndaı kele, Qazaqstan men Japonııa arasyndaǵy qarym-qatynastarǵa qatysy bar eki eldiń barlyq memlekettik mekemeleri, úkimettik uıymdary jáne kompanııalarymen búginge deıin júrgizilip kele jatqan jumystardy jalǵastyra otyryp, olardyń jumystaryna turaqty túrde monıtorıng jasap, kerek kezde jumystaryn úılestirip, qajet jerde synmen qarap, obektıvti baǵa beretin, jıyrma bes jyl boıy evolıýtsııalyq jolmen damyp kele jatqan eki el arasyndaǵy strategııalyq áriptestiktiń jańa kezeńinde tyń ıdelar men jańa jobalar usynýǵa baǵytalǵan jumystardy osy búgin bastap ketý - eki memlekettiń saıasatyna da, ekonomıkalyq múddesine de saı keletin dúnıe dep senemin.
- Maǵynaly ári aýqymdy suhbatqa ýaqyt bólgenińiz úshin rahmet.
