Batys Qazaqstanda sharýalar jem-shópten taryqpaýy úshin ne istelýi kerek
ORAL. KAZINFORM — Batys Qazaqstan oblysynda kezekti mal qystaǵy qyr astynda tur. Osy oraıda tórt túlik mal baqqan aǵaıyn jem-shóppen qamtyldy ma, túıtkildi máseleler qandaı? degen saýalǵa BQO aýyl sharýashylyǵy basqarmasy basshysynyń orynbasary Rústem Zulqashev jaýap berdi.
- Rústem Múlkáıuly, oblys kóleminde maldy aldaǵy qystan aman alyp shyǵý úshin qam jasaldy ma?
- Bul jyl saıyn atqarylatyn jumystar ǵoı. Degenmen Batys Qazaqstan oblysynda sońǵy jyldary qýańshylyq jıilep, tabıǵı jaıylym men shabyndyqtardyń ónimdiligi azaıyp otyrǵanyn ańǵarýǵa bolady. Kıik máselesi de bar. Tipti ótken jyly birneshe ońtústik aýdanda tótenshe jaǵdaı jarııalanyp, sharýalar men mal ustaǵan turǵyndarǵa memleket tarapynan qoldaý kórsetilgeni belgili. Áıtse de jyl saıyn bıýdjetke salmaq túsirýge bolmaıtyny túsinikti.
Mundaı jaǵdaıda mal basyn saqtap qalý jáne sharýashylyqtyń turaqty damýyn qamtamasyz etý úshin jem-shóp qoryn aldyn ala josparlaý, jer resýrstaryn tıimdi paıdalaný, oǵan qosa ǵylymı tásilderdi engizý asa mańyzdy.
- Sonda ne isteı alamyz, negizgi baǵyttarǵa toqtalsańyz?
- Eń aldymen jaıylymdardy tıimdi paıdalaný kerek dep esepteımin. Ol úshin aýyspaly jaıylym júıesin engizý qajet. Jaıylymdy birneshe ýchaskege bólip, kezekpen paıdalaný ósimdiktiń qaıta kókteýine múmkindik beredi. Bul jaıylymnyń tozýyn azaıtyp, jalpy ónimdiligin arttyrady. Jaıylymdy kóbine 4–8 bólikke bóledi. 4 bólik – eń qarapaıym júıe. Ár bólikti 1 maýsymda keminde bir ret tynyqtyrýǵa múmkindik beredi. Maldy bir bólikke 10–20 kún jaıyp, ár bólik keminde 30–40 kún tynyǵýy kerek. Bul – shóptiń qaıta kóktep, jaıylym óniminiń túsimin qalpyna keltirýge jetetin ýaqyt.
Jaıylymdardy qorshaýǵa elektrondy baqtashy, sharnır qorshaýlaryn paıdalanýǵa bolady. Bul úshin jumsalǵan shyǵyndardyń 25-50 paıyzǵa deıin somasy sýbsıdııa túrinde memleketten qaıtarylady.
Ekinshiden, maýsymǵa qaraı basqarýǵa kóńil bólgen durys. Kóktemde ósimdik álsiz bolǵanda, júktemeni azaıtyp, jaz jáne kúz aılarynda jaıylymdy tolyq paıdalaný – mal azyǵyn tabıǵı jolmen arttyrýdyń bir tásili. Máselen, óńirimizde aýyl sharýashylyǵy janýarlarynyń 1 basyna jaıylymdar aýdanynyń normasy: iri qaraǵa 9 ga, qoı-eshkige 1,7 ga, al jylqyǵa 10,8 ga qajet bolsa, júktemeni 30–40 paıyzǵa azaıtý usynylady.
Úshinshiden, sý kózderi men ınfraqurylymdy jaqsartý máselesi kún tártibinen túspeıdi.
Jaıylymdy keńinen ıgerý úshin qudyqtar, uńǵymalar, sý aıdaý júıeleri, shaǵyn rezervýarlar qajet. Qazirgi ýaqytta mal eldi mekender, ózender aınalasynda shamadan kóp shoǵyrlanyp, ol jerdiń tozýyna ákelip soǵýda. Sondyqtan, shalǵaıdaǵy jaıylymdardy tıimdi paıdalaný maqsatynda ınfraqurylymmen qamtý (qudyq, uńǵyma, sý aıdaý júıeleri) mańyzdy. Qudyq, uńǵyma qurý jumystaryna jumsalǵan shyǵyndardyń 50 paıyzǵa deıin somasy sýbsıdııa túrinde tólenedi.
- Shabyndyqtar ónimdiligin arttyrmaıynsha, qajetti jem-shóp qoryn jınaý qıyn. Buǵan ne aıtar edińiz?
- Eń aldymen jerdi durys kútip-baptaǵan jón. Jerge ýaqytyly agrotehnıkalyq jumystar júrgizý, ıaǵnı tyrmalaý, arnalardy tazalaý shóptiń birkelki jáne qalyń shyǵýyna áser etedi.
Sondaı-aq múmkindik bolǵan jaǵdaıda shaǵyn sýarý júıelerin paıdalaný shabyndyq ónimin 2–3 esege deıin arttyrady.
Jeri jartylaı shóleıt aımaqqa jatatyn óńirde turatyn sharýalar ónimdi shóp túrlerin engizý qajettigin túsinedi dep oılaımyn. Qurǵaqshylyqqa tózimdi sýdan, volosnets, donnık, espartset, túıejońyshqa, erkekshóp sııaqty sorttardy egý proteınge baı, sapaly pishen daıyndaýǵa múmkindik beredi.
Tyńaıtqysh qoldanbaı, kózdegen mejege jetý qıyn. Óıtkeni organıkalyq jáne mıneraldyq tyńaıtqyshtar topyraq qunaryn kóterip, ónim kólemin aıtarlyqtaı ulǵaıtady.
Jasyl oraq naýqany ádette jazda bastalyp, qara kúzge deıin sozylady. Keıde shabý merzimi durys tańdala bermeıdi. Shyn mánisinde burshaq tuqymdastardy gúldeý basynda, dándi shópterdi masaqtaný kezeńinde shabý olardaǵy qorektik zattardyń barynsha saqtalýyn qamtamasyz etedi.
Shópti sapaly saqtaýǵa nazar aýdarmaýǵa bolmaıdy. Qurǵaq shóp, pishendeme jáne súrlem daıyndaýda ylǵal mólsherin saqtaý jemniń buzylýyn azaıtady.
Qazaqstan Respýblıkasy Jem-shóp óndirisiniń ózektendirilgen jol kartasyna sáıkes kelesi jyldan bastap eldi mekender aınalasyndaǵy jaıylymdyq jerlerdi jaqsartý sharalary kózdelgen. Dálirek aıtqanda, atalǵan jol kartasy boıynsha Bókeı ordasy, Jánibek, Kaztalov aýdandarynda eldi mekender aınalasyndaǵy jaıylymdyq jerlerdi jaqsartý baǵytynda jumystardy júrgizý josparlanýda.
- Sońǵy kezde óńirde ekpe shóp pen mal azyqtyq daqyldar kólemin arttyrýǵa betburys jasalǵany baıqalady. Bul da sapaly jem-shóppen qamtýdyń bir joly ǵoı?
- Iá, solaı. Oblysta mal azyqtyq daqyldar alqaby 2024 jyly 200 myń ga bolsa, bıyl 209 myńǵa jetkizildi. Sonyń ishinde 40,6 myń gektary – bir jyldyq shóp, 2,1 myń gektary – súrlemdik júgeri, 166 myń gektary – kópjyldyq shóp (munyń 147,9 myńy ótken jyldary egilgen).
Egis jumystarymen aınalysý úshin sharýashylyqtarǵa qomaqty qarajat kózderi qajet.
Sharýalarǵa qarajatqa degen qoljetimdilikti arttyrý maqsatynda ótken jyldan bastap kóktemgi egis pen kúzgi jıyn-terim jumystaryn 5 paıyzdyq jyldyq mólsherlememen jeńildetilgen nesıemen qarjylandyrýǵa arnalǵan «Keń dala», «Keń dala-2» baǵdarlamalary jumys isteı bastady. Nesıe somasy eginshilik jáne egin jınaý, sonyń ishinde tuqym, tyńaıtqysh, janarmaı alý, agrotehnıkalyq sharalarǵa deıin egistik pen dala jumystaryna qajetti shyǵyndarǵa jumsala alady. Eger fermerde jetkilikti kepil múlik bolmasa, «Damý» kásipkerlikti damytý qory arqyly nesıeniń 85 paıyzyna deıin kepildik beriledi. Bul shaǵyn jáne orta sharýashylyqtar úshin mańyzdy.
2024 jyly baǵdarlama aıasynda 248 jobaǵa sáıkes 11,5 mlrd teńge nesıe berilip, sharýalar sony paıdalandy.
- Kez kelgen daqyldyń ónimdiligi onyń tuqymyna baılanysty emes pe?
- Árıne, tuqym sharýashylyǵyn jaqsartýdyń mańyzdylyǵy kúmán týdyrmaıdy. Batys Qazaqstanda mal azyqtyq daqyldar tuqymyn óndirýmen «Oral aýyl sharýashylyǵy tájirıbe stantsııasy» JShS aınalysady.
Budan bólek, naqty tájirıbede ekpeli shópterdi egýmen aınalysatyn, aldaǵy ýaqytta osy azyqtyq daqyldardyń tuqymymen qamtylýdy arttyrý maqsatynda arnaıy attestatsııadan ótip, tuqym sharýashylyǵy mártebesin alýǵa nıetti agroqurylymdar bar. Atap aıtqanda, «Ganıev G.» jáne «Boranbaev» sharýa qojalyqtary osy baǵytta jumystanýda.
- Al, sýarmaly jerler qalaı paıdalanylýda?
- Ótken jyly barlyǵy 12 441 gektar alqap sýaryldy, bul ótken jylǵydan (10 160 ga) 2 myńnan astam gektarǵa artyq. Sonyń ishinde 11 713 gektarǵa sý únemdeý tehnologııalary (jańbyrlatyp – 10 116 ga, tamshylatyp sýarý – 1 597 ga) qoldanyldy.
Sý únemdeý tehnologııalaryn paıdalaný arqyly mal azyqtyq daqyldar, kartop pen kókónis-baqsha daqyldarynyń egis alqaptary ulǵaıyp keledi. Sýarylǵan alqaptyń 6 764 (2024 jyly – 5 209 ga) gektaryna mal azyqtyq, 2 531 (2024 jyly – 1 702 ga) gektaryna kartop, kókónis pen baqsha daqyldary jáne 3 146 (2024 jyly – 1 743 ga) gektaryna dándi daqyldar egildi.
Osydan sharýalardyń sýarmaly jerlerde ekpeli shópterdi egýge mán beretinin atap ótýge bolady. Oblys boıynsha mal azyqtyq daqyldar egisine qajetti tuqym jergilikti sharýalar óndirgen tuqym esebinen jáne respýblıkanyń basqa óńirlerinen ákelý arqyly qamtamasyz etiledi.
Qoryta aıtqanda, Batys Qazaqstan oblysy jaǵdaıynda jem-shóp máselesi jyl saıyn ózekti bolyp otyr. Onyń sheshimi - jaıylymdy tıimdi paıdalaný, shabyndyqtardyń ónimdiligin arttyrý jáne ekpe shóp pen mal azyqtyq daqyldar kólemin kóbeıtý. Bul baǵyttardy júıeli túrde iske asyrǵan sharýashylyqtar qýańshylyq jyldary da malyn aman saqtap, óndiristiń turaqtylyǵyn qamtamasyz ete alady.
- Sonymen, aldaǵy mal qystaǵyna qajetti jem-qory bar dep esepteýge bolady ma?
- Oblys aýmaǵynda aýa raıynyń jaıly, jyly bolýyna baılanysty mal qystaqqa áli toqtaǵan joq. Sondaı-aq sońǵy aıda jaýyn-shashyn mólsheri kóp túsip, jaıylymdaǵy malǵa qoń jınaýǵa septigin tıgizýde.
Mal azyǵyn daıyndaý naýqany barysynda oblysta 5 717,1 myń ga shabyndyq shabylyp, oblystaǵy ortasha ónimdiligi 3,3 ts/ga qurap, 1 888,8 myń tonna mal azyǵy nemese jospardyń 81,6 paıyzy ázirlendi. Ortasha ónimdilik gektaryna 3,3 tsentnerden aınaldy. Ótken jyldan qalǵan qaldyq pishenmen qosa eseptegende, barlyǵy 2 403,4 myń tonna shóp bar. Bul – jalpy qajettiliktiń 103,8 paıyzyna teń.
Eske sala keteıik, budan buryn Batys Qazaqstanda sharýalar mal qystaǵyna qanshalyqty daıyn ekendigin jazǵan bolatynbyz.