Batys Qazaqstanda mal azyǵy aldaǵy qysqa jetkilikti me
ORAL. KAZINFORM — Batys Qazaqstan oblysynda mal azyǵyn daıyndaý naýqanynyń betalysy qalaı? Shóp shyǵymy kóńil kónshite me? Osy oraıda Kazinform tilshisi BQO aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń basshysy Jasulan Halıýllınge birneshe saýal qoıǵan edi.
— Jasulan Joldybaıuly, bıylǵy mal azyǵyn daıyndaý naýqany qalaı ótip jatyr, aldymen soǵan toqtalsańyz?
— Oblys boıynsha aldaǵy mal qystaǵyna kirmekshi 1 mln 222 myń shartty mal basyna 2 mln 318 myń tonna shóp, 276 myń tonna jem, sonymen qatar qosymsha mal azyǵy retinde 14 myń tonna súrlem, 8 myń tonna pishendeme daıyndaý josparlanǵan edi. Oǵan qosa ótken jyldan qalǵan 422 myń tonna pishen qolda bar. Naqtyraq aıtsaq, óńirde aldaǵy qysta 971 myń bas iri qara, 1 mln 466 myń bas usaq mal, 296 myń jylqy jáne 2,6 myń túıe qystatylmaqshy. Mal qystaǵyna qajetti shóptiń kólemi aýdandardaǵy mal basynyń mınımaldy ósim boljamymen alynyp otyr (101-105 paıyz). Bıylǵy 31 shildedegi málimetke sáıkes 3 mln gektar shabyndyq shabylyp, ár gektaryna 3,4 tsentnerden keldi. 1 mln 17 myń tonna mal azyǵy ázirlendi, bul — jospardyń 44 paıyzy. Qaldyq shópti qosa eseptegende, 1 mln 440 myń tonna shóp nemese 62 paıyzy daıyn.
Oblysta 15 shildeden pishendeme daıyndaý jumystary bastaldy. On bes kúnde 6 myń tonna pishendeme, sondaı-aq 10 myń tonna jemdik mal azyǵy ázirlendi. Jalpy, mal azyǵyn daıyndaý naýqanyna 3 213 oraq qatysýda. Óńirge kóktemgi-dalalyq jumystardy júrgizýge 8,4 myń tonna dızel otyny bólinip, «Petro Retail» JShS jetkizýshi operator retinde belgilendi. Dızel otynyn Oral qalasyndaǵy munaı bazalarynan jiberý baǵasy 1 lıtrine 254 teńgeden keledi.
Eginge 6,5 myń tonna dızel otyny paıdalanylǵan bolsa, qalǵan 1,9 myń tonnasy mal azyǵyn daıyndaý jumystaryna bólindi. Oblys aýmaǵyndaǵy 40,3 myń ga lımandyq shabyndyqtarǵa sý shyǵaryldy. Mundaǵy ónimdilik joǵary: gektaryna 5-14 tsentnerden keledi. Óńirde jetkilikti mal azyǵyn daıyndaýǵa múmkindik bar. Bıyl egin de bitik shyǵýda, qazirgi kezde baǵasy qolaıly bolyp tur. Egin alqaptaryndaǵy jemniń satý baǵasy tonnasyna 65 myń teńgeden bastalady. Oblysta 1 rýlon tabıǵı jáne ekpe shóptiń baǵasy 3 500-12 000 teńge aralyǵynda. 31 shildedegi aqparat boıynsha 22 sharýa qojalyǵynda 16 myń rýlon shóp, 1,1 myń tonna jem sattyqqa daıyn tur.
— Aýdandarda shóp shyǵymy ár túrli ekendigi belgili. Osy oraıda kelisip, basqa jerlerden mal azyǵyn daıyndap jatqandar bar shyǵar?
— Iá, qazirge kezde shóp ónimdiligi tómen bolyp otyrǵan Jánibek jáne Kaztalov aýdanynyń keıbir okrýgteriniń sharýalary oblysymyzdyń basqa aýmaqtarynan mal azyǵyn daıyndaý jumysyn júrgizip jatyr. Máselen, Kaztalov aýdanynyń Kaztalov aýyldyq okrýginen «Ergen», «Merlan», «Erikti qala», Qaıyńdydan «Alı», «Ádilhan», «Alıbaı», Birikten «Qyzyltý», «Bagısov», Taldyqudyqtan «Bıbarys», «Madııar» sharýa qojalyqtary Aqjaıyq aýdany aýyl sharýashylyǵy qurylymdarymen kelisim boıynsha shóp shabýdy bastady. Tereńkól aýyldyq okrýginen «Ulan», Kókterekten «Qasym», «Mamaı», «Serjan», «Kókterek» sharýa qojalyqtary Tasqala aýdanynda shóp shabý jumystaryn júrgizýde. Kaztalov aýyldyq okrýgine qarasty «Mýslım», «Bozoı» sharýa qojalyqtary Báıterek aýdany Kóshim aýylynda shóp daıyndap, tasymaldaýda.
Al Jánibek aýdanynyń Borsy aýyldyq okrýginiń «Maral», «Ersaıyn», «Aqnıet», «Hamen» sharýa qojalyqtary Aqjaıyq aýdanynan mal azyǵyn daıyndap almaqshy. Talov aýyldyq okrýgine qarasty «Ravıl», «Amanat», «Birlik», Nuraı», «Vıktorııa», Qubash», «Qurman» sharýa qojalyqtary Tasqala aýdanynda shóp shabý jumystaryna kirisip jatyr. Jaqsybaı aýyldyq okrýginiń «Aǵaıyn», «Erana», «Serik», «Mırbolat» sharýa qojalyqtary Báıterek aýdany Úlken Shaǵan aýyly mańynan shabylǵan shópti tasymaldaý jumystaryn júrgizýde.
— Ótken jyly qýańshylyqqa jáne shabyndyqty kıiktiń tapaýyna baılanysty Bókeı ordasy, Jánibek aýdandarynda, Jańaqala men Kaztalovtyń keı aýyldyq okrýgterinde tótenshe jaǵdaı jarııalanyp, sharýalar men turǵyndarǵa bıýdjetten kómek kórsetildi. Bıyl mundaı qaýip bar ma?
— Oblysymyzdyń Jánibek jáne Kaztalov aýdandary jeke qosalqy sharýashylyqtarynyń mal azyǵymen tolyq kólemde qamtamasyz etilmeý qaýpi bar. Jasyratyny joq, sońǵy jyldary aýa raıynyń qolaısyzdyǵy jáne kıik sanynyń kúrt artýy atalǵan aýdandardaǵy ekpeli, jaıylymdyq jáne shabyndyq alqaptardyń jaǵdaıyna aıtarlyqtaı keri áserin tıgizýde. Ónimdilik jekelegen okrýgterde gektaryna 1 tsentnerge de jetpeıdi.
Alaıda qoldanystaǵy mal sharýashylyǵyn sýbsıdııalaý qaǵıdalaryna sáıkes bul aýdandarda gıdrometeorologııalyq qyzmettiń rastalýy tıis aýa raıy jaǵdaıy týraly anyqtamasyna saı bıyl ylǵal jaqsy, aýa raıy qalypty degen qorytyndy berilip otyr. Eki aýdan boıynsha basqa aýdandardan jeke turǵyndar úshin 45 014 tonna shóp tasymaldaý qajettigi týyndap otyr. Qazirgi kezde tasymaldaý jumystary uıymdastyrylyp, júrgizilýde. Degenmen shóptiń baǵasy rýlonyna 12-14 myń teńgeden kelip otyr. Kúni búginge deıin Jánibek aýdanynda 2 100, Kaztalov boıynsha 1 250 tonna shóp tasymaldandy.
— Kıikpen qatar sońǵy kezde óńirde tórt túlik mal da kóbeıdi. Sharýa qojalyqtarynyń únemi bir aýmaqta otyrýy jerdiń tozýyna, Narynda qumnyń kóshýine soqtyrady. Muny retteýdiń joldary bar ma?
— Sońǵy 10 jylda óńirde tórt túlik maldyń sany edáýir óskeni baıqalady. 2015 jyly iri qara 470,5 myń, usaq mal 1 mln 129,3 myń, jylqy 131,5 myń, túıe 2,8 myń bas bolǵan edi. Al 2024 jyly iri qara 924,9 myń, usaq mal 1 mln 345,1 myń, jylqy 309,8 myńǵa jetti. Túıe ǵana (2,6 myń bas) kemigen. ıAǵnı, iri qara mal eki esege, usaq mal 19,1 paıyzǵa, jylqy eki ese jarymǵa kóbeıip otyr. «Jaıylym týraly» QR Zańyna sáıkes mal basyna jaıylymdardyń jalpy alańyna túsetin júktemeniń shekti ruqsat etiletin normasynyń saqtalýyn sharýashylyqtar oryndaýy qajet. Sharýashylyqtarǵa ýákiletti organmen jaıylymdyq jerler berý kezinde jerdiń tozýyn boldyrmaý, ony únemi jaqsartyp otyrý, jaıylymdardy aýystyryp otyrý kerektigi jóninde kelisim-sharttarda kórsetiledi.
Bul jerde mynany eskerý qajet, ata-babalarymyz ejelden mal tuıaǵymen jerdiń tozýyn boldyrmaý úshin jazǵy oryndarǵa kóship, mal jaıýdyń tehnologııasyn saqtap kelgen. Alaıda qazirgi ýaqytta mal basynyń artýyna jáne sharýashylyqtardyń tyǵyz ornalasýyna baılanysty bul ádisti qoldaný múmkin bolmaı otyr. Taǵy bir aıta ketetin jaǵdaı, ońtústik aýdandarda qysta aýa temperatýrasy jyly bolyp, mal qystaqta tek 1-2 aı turyp, jaıylymda 10-11 aı boıy bir jerde jaıylady. Bul da sol jerlerdiń tozýyna ákep soqtyrýda. Qazaqstan jemshóp óndirisiniń jol kartasyna sáıkes bıyldan bastap eldi mekender aınalasyndaǵy jaıylymdy jaqsartý sharalary kózdelgen. Atalǵan jol kartasy boıynsha Bókeı ordasy, Jánibek, Kaztalov aýdandarynda eldi mekender aınalasyndaǵy jaıylymdyq jerlerdi jaqsartý baǵytynda jumys júrgizý josparlanǵan.
— Alqaptardy qorshap, ekpe shóp egý — mal azyǵyn jetkilikti daıyndaýdyń bir joly. Bul baǵytta ne istelip jatyr?
— Kóktemgi dalalyq jumystar barysynda oblysta 208,8 myń ga (2024 jyly — 200 myń ga) jerge mal azyqtyq daqyldar egildi, onyń ishinde 40,6 myń ga — birjyldyq shópter, 2,1 myń ga — súrlemdik daqyldar jáne 18,0 myń ga — kópjyldyq shópter egildi, ótken jyldardan qalǵan 147,9 myń ga kópjyldyq shópter jáne bar. Mal azyqtyq daqyldardyń egis kólemi ótken jylǵa qaraǵanda, 4,4 paıyzǵa nemese 8,8 myń gektarǵa artty. Mal azyqtyq daqyldardy egýdi ońtústik aýdandarda engizýdi ulǵaıtý maqsatynda sharýashylyqtar arasynda úgit-nasıhat jumystaryn únemi júrgizip kelemiz. Bul baǵytta Oral aýyl sharýashylyǵy tájirıbe stansasymen semınar, vebınar jáne keńes berý is-sharalary turaqty túrde uıymdastyrylýda. Sondaı-aq Jánibek aýdanynda «Agrokompleks Arsen» JShS bazasynda sýarmaly mal azyqtyq daqyldary egisi tájirıbesi boıynsha semınar ótkizildi.
Ekpe shóp egýmen nátıjeli aınalysyp otyrǵan Bókeı ordasy aýdanynan «Boranbaev», Kaztalovtan «Er Qoja» sharýa qojalyqtaryn atap ótýge bolady. Ekpe shóp egý kezinde sýarý tehnıkalaryn paıdalanýdyń mańyzy zor. Osy oraıda sýarý tehnıkalaryn satyp alýda jeńildikter qarastyrylǵan. Aýyl sharýashylyǵy mınıstriniń 2018 jylǵy 23 shildedegi № 317 buıryǵymen bekitilgen «Investıtsııalyq salymdar kezinde agroónerkásiptik keshen sýbektisi shekken shyǵystardyń bir bóligin óteý boıynsha sýbsıdııalaý qaǵıdalaryna» sáıkes sharýashylyqtarmen satyp alynǵan sýarý tehnıkalary qunynyń 80 paıyzy memleketpen qaıtarylady.
Bıyl oblys boıynsha sýarylǵan alqap kólemi 12 441 ga bolsa, sonyń 3 585 gektaryna sýdan shóbi, 1 515 gektaryna jońyshqa, 1 664 gektaryna júgeri egilgen. Bul sharýalardyń sapaly mal azyǵyn daıyndaýǵa kóshkenin kórsetedi. Budan bólek, Aýyl sharýashylyǵy mınıstriniń 2018 jylǵy 23 shildedegi № 317 buıryǵymen bekitilgen «Investıtsııalyq salymdar kezinde agroónerkásiptik keshen sýbektisi shekken shyǵystardyń bir bóligin óteý boıynsha sýbsıdııalaý qaǵıdalaryna» ózgerister engizildi. Onda aýyl sharýashylyǵy jerlerin sharnırli tormen qorshaýǵa jumsalǵan shyǵyndardy sýbsıdııalaý qarastyrylǵan. ıAǵnı tordyń árbir metriniń qunynyń 50 paıyzy jáne bir dana baǵan qunynyń 50 paıyzy mólsherinde sýbsıdııalanady.
Qoryta aıtqanda, sharýalar ozyq tehnologııalardy engizip, zamana kóshinen qalyp qoımaýdy oılastyra bilse, odan utylmaıtyny anyq. Mal baqqan aǵaıynǵa zań aıasynda kómek-qoldaý da barynsha kórsetiledi.
Eske sala keteıik, budan buryn BQO-nyń ońtústik aýdandarynda mal azyǵyn daıyndaýǵa baılanysty qıyndyqtar týyndap otyrǵanyn jazǵan edik.
Sondaı-aq qýańshylyqqa baılanysty BQO aýdandarynda tótenshe jaǵdaı jarııalandy.