Batys Qazaqstanda bıylǵydaı sý tasqyny qaıtalanýy múmkin be
ORAL. KAZINFORM — Batys Qazaqstan oblysynda bıyl kóktemde bes aýdanda jáne Oralda saıajaılardy tasqyn sý basyp, orasan zor shyǵyn kelgeni málim. Aldaǵy jyly kóktemde jaǵdaı qalaı bolmaq? Sý tasqynyna daıyndyq jumystary qandaı deńgeıde? Ótkennen sabaq alyndy ma? Kazinform tilshisi jaýapty adamdarǵa jolyǵyp, máseleni saraptap kórdi.
Oblys boıynsha atqarylǵan jumys qandaı?
BQO ákiminiń orynbasary Qalııar Aıtmuhambetovtiń málim etkenindeı, sý tasqynyna daıyndyq barysynda Jol kartasy, ınjenerlik jumystar jospary aıasynda jáne «Demeý» qorynyń qarajaty esebinen 112 is-shara josparlansa, sonyń 70-i oryndalǵan.
Qalııar Shadııarulynyń sózine qaraǵanda, 37 is-shara boıynsha qurylys jumystary jyl sońyna deıin aıaqtalady. Qalǵan beseýi boıynsha 2025 jyly jalǵasady.
— Sondaı-aq sý tasqyny saldarynan buzylǵan 6 sý nysany (Jańa ómir, Besaǵash, Ýspen, Fregat, Uzynkól, Kemer) qalpyna keltirildi. Oǵan qosa 3 sý qoımasynda (Chırov, Aıaq, Muratsaı) jóndeý jumystary júrgizilýde. Sonymen qatar oblystyń sý tasqyny qaýpi bar 2 ózeninde sanatsııa júrgizý josparlanýda. Derkól ózeni boıynsha (Tasqala aýyly sheginde, qurylys-montaj jumystary — 600 mln teńge) joba memlekettik saraptamadan ótkizilýde, Shyńǵyrlaý ózeni boıynsha (11 km iriktep, 22 mln teńge bólindi) joba ázirlenýde, — deıdi Q.Aıtmuhambetov.
Ákim orynbasarynyń aıtýynsha, sý deńgeıiniń monıtorıngin damytý úshin sý tasqyny kezeńine deıin 7 jańa gıdrobeket («Qazgıdromet» teńgeriminde, oblysta barlyǵy 22), 3 úlken ózende (Jaıyq, Shaǵan, Derkól) jasandy ıntelektti qoldana otyryp, 3 avtomattandyrylǵan sý tasqyny qaýpin aldyn ala anyqtaý júıesi ornatylatyn bolady.
Qazirgi tańda jospar aıasynda 89 km qorǵanys bógetteri, 9 km sý burý kanaldary, 93 km aryqtar salynyp, eldi mekenderdiń ishinde 522 metr sý ótkizý qubyrlary ornatyldy. 74 km magıstraldy kanaldar tazartylyp, Kóshim ózeninde 1 km tereńdetý jumystary júrgizildi.
Jalpy alǵanda 2024 jyly sý tasqynyna qarsy is-sharalarǵa 5,9 mlrd teńge qarastyryldy (ınjenerlik jumystar jospary — 2,1 mlrd teńge, jol kartasy — 234,6 mln teńge, «Demeý» qory — 2,9 mlrd teńge, gıdrotehnıkalyq qurylys — 635,6 mln teńge).
— «Demeý Qazaqstan qory» korporatıvtik qorynan 2,9 mlrd teńgege aýyldar mańyndaǵy 19 qorǵanys bógetin (damba) qalpyna keltirý jumystary júrgizilýde. Atap aıtqanda, Qaratóbe aýdanynda 1 (Qorjyn aýyly), Terektide 1 (Podstepnyı), Syrymda 1 (Jympıty), Báıterekte 16 (Aqsý, Baıqonys, Darınsk, Jaıyq, Qurmanǵazy, Kırsanov, Krasnoarmeısk, Ozernyı, Rýbejın, Spartak, Şapov, ıAnaıkın, ıAnvartsev, Volodar, Úlken Shaǵan jáne Kishi Shaǵan) bóget nyǵaıtylýda. Sý tasqyny kezeńine daıyndyq jumysy erekshe baqylaýda, — dedi Q.Aıtmuhambetov.
Sý qoımalaryndaǵy jaǵdaı
«Qazsýshar» RMK Batys Qazaqstan fılıalynyń bas gıdrotehnıgi Shynbolat Ermaǵambetovtyń aıtýynsha, mekeme memleketaralyq mańyzy bar Qaraózen jáne Saryózen ózenderindegi sý sharýashylyǵy qurylystaryn, Jánibek sýlandyrý-sýarý júıesin, óńiraralyq mańyzy bar Jaıyq-Kóshim sýarý-sýlandyrý júıesin, Shaǵan transshekaralyq ózenindegi Shaǵan sý qoımasyn paıdalanýdy júzege asyrady.
Fılıal teńgeriminde 14 sý qoımasy, 4 sý toraby, eki sorǵy stansasy, elý iri gıdrotehnıkalyq ǵımarat, 1057 km magıstraldy jáne taratýshy kanaldar men 26 óndiristik jáne qyzmettik ǵımarat bar. Qazsýshar fılıaly sýarý-sýlandyrý júıelerimen qosa, 3 toptyq sý qubyryn paıdalanady:
- Kamen toptyq sý qubyry 1982 jyly paıdalanýǵa berildi.
Sý Oral qalasynan ońtústikke qaraı 30-35 km jerdegi Serebrıakov jer asty sýlarynyń ken ornynan alynady. Paıdalanylatyn magıstraldy jáne aýylishilik sý qubyrlarynyń uzyndyǵy — 307,414 km. Aýyz sý jalpy sany 25 052 adam bolatyn Báıterek aýdany men Oral qalasynyń 18 aýyldyq eldi mekenine beriledi. - Orda toptyq sý qubyry 1994 jyly iske qosyldy.
Sý Oral qalasynan ońtústikke qaraı 600 km jerdegi Orda jer asty sýlarynyń ken ornynan alynady. Mundaǵy sý qubyrlarynyń uzyndyǵy — 201,8 km. Aýyz sý Bókeı ordasy men Jánibek aýdanynyń 9 aýyldyq eldi mekenine (jalpy sany 15 358 adam) beriledi. - Jańaqala toptyq sý qubyry 2018 jyldan beri qoldanysta. Sý qubyrlarynyń uzyndyǵy — 400,63 km. Jańaqala jáne Kaztalov aýdandarynyń 9 aýyldyq eldi mekenine (17 027 adam) qyzmet kórsetedi.
— Kóktemgi sý tasqynyna kelsek, buǵan deıin sýy tobyqtan kelgen Jaıyq ózeni bıylǵy jyly burynǵy kúshin kórsetkeni barshaǵa málim. Qurǵap qalǵan Jaıyqtyń jaıylmalary sýǵa toldy. Jaıyq-Kóshim sýarý-sýlandyrý júıesiniń sý jiberý qurylysy bıyl, otyz jyldan keıin alǵash ret, júıege sekýndyna 150,0 tekshe metr sý qabyldady. Sondaı-aq otyz jyldan keıin alǵash ret úlken sý kóleminiń túsýine baılanysty júıeniń sý jiberý ımaraty arqyly artyq sý Jaıyq ózenine laqtyryldy, — deıdi Sh. Ermaǵambetov.
Onyń keltirgen málimetine qaraǵanda, Jaıyq ózeninen Jaıyq-Kóshim júıesine 749,2 mln tekshe metr sý alyndy, onyń ishinde sý tasqyny kezeńinde — 553,0 mln tekshe metr. 68,0 myń ga alqaptaǵy lımandarǵa sý shyǵarylyp, Kóshim ózeniniń tómengi aǵysynda ornalasqan kólderdi sýmen jabdyqtaý qamtamasyz etildi. Oǵan qosa Jaıyq-Kóshim sýarý-sýlandyrý júıesi sý qoımalarynyń kaskady jobalyq kólemge deıin toltyryldy.
Sonymen qatar Qaraózen jáne Saryózendegi sý qoımalaryn toltyrýǵa, 54,0 myń ga alqaptaǵy lımandarǵa sý shyǵarýǵa, Qamys-Samar kólderin sýlandyrýǵa 500,0 mln tekshe metr kóleminde sý tasqyny aǵyny alyndy.
— Árıne, Jaıyqtyń bulaısha asa qarqyndy tasýy qýanyshymen qatar zardap ta shektirdi. Krýgloozernyı aýylynyń mańynan bastaýyn alatyn Shaǵan tarmaǵynyń bógeti sý astynda qalyp, bógetten asqan sý Jaıyq ózenine quıyldy. Joǵary sý tasqyny nátıjesinde Jaıyq jáne Shaǵan ózenderi boıyndaǵy saıajaılar sýǵa ketti, Jaıyq-Kóshim sýarý-sýlandyrý júıeleri magıstraldyq arnalarynyń bógetteri shaıyldy. Qazirgi tańda fılıal teńgerimindegi bógetter qalpyna keltirildi, — deıdi bas gıdrotehnık.
2024 jylǵy jóndeý jumystaryna 477,9 mln teńge, sonyń ishinde 127,9 mln teńgesi respýblıkalyq bıýdjetten qarastyryldy. Fılıaldyń óz qarajaty esebinen 350 mln teńge, sonyń ishinde kóktemgi sý tasqynynymen zardap kelgen gıdrotehnıkalyq ımarattardy qalpyna keltirýge 63,1 mln teńge bólindi. Kúni búgin bul jumystar 87 paıyzǵa oryndalǵan.
Bitik, Dóńgelek jáne Pıatımar sý qoımalarynyń gıdrotehnıkalyq qurylystaryna kópfaktorly tekserý júrgizildi. Oryndaýshy — «Gormontajproekt» JShS (Qaraǵandy qalasy).
Aldaǵy sý tasqynynan ótýge daıyndyq barysynda paıdalaný erejelerine sáıkes 24-28 qazan aralyǵynda Shaǵan sý qoımasy sýdan bosatylyp, qysqy paıdalaný rejımine aýystyryldy. Osyndaı tártippen Sholaqańqaty, Sulýsaı sý qoımalary da sýdan bosatyldy.
Bıylǵy 26 qarashadaǵy málimet boıynsha Jaıyq-Kóshim sý qoımalary 46,8, Saryózen sý qoımalary 88,6, Qaraózen sý qoımalary 41,29 paıyzǵa toltyrylǵan. Ótken aıda fılıal teńgerimindegi barlyq sý nysandaryna daıyndyq tólqujattary toltyrylyp, tekseristen ótkizildi.
— Qazsýshar fılıaly sý qoımalarynyń tólqujaty men paıdalaný erejesin bekitken, bas sý toraby arqyly sý tasqynyn ótkizý tártibi jasaqtalǵan. Búkil sýlandyrý júıesi boıynsha melıoratıvtik sý alýǵa arnaıy sý paıdalaný ruqsaty rásimdelgen. Sý tasqynyn apatsyz ótkizýdiń basty maqsaty — jyldyń kez kelgen mezgiline qaramastan turǵyndardy, áleýmettik jáne óndiristik nysandardy tasqyn sýdan qorǵaý. Tótenshe jaǵdaı týyndaǵan jaǵdaıda turǵyndardy habardar etý boıynsha Pıatımar, Dóńgelek, Bitik, 1-Kaztalov, 2-Kaztalov jáne Rybnyı Sakryl sý qoımalarynda sırenalyq qulaqtandyrý qondyrǵylary ornatylǵan. Sý qoımalarynyń 2025 jylǵy sý tasqynyna ázirligi týraly akt jasaqtaldy, — deıdi Sh. Ermaǵambetov.
Onyń túsindirýinshe, sý sharýashylyǵy nysandarynyń jumys isteýi men jaı-kúıin fılıaldyń jelilik ınjenerlik-tehnıkalyq qyzmetkerleri men bas mamandary turaqty qadaǵalaıdy. Barlyq sý qoımalarynda jáne 4 sý torabynda gıdrometrııalyq beketter bar, baqylaý kún saıyn júrgiziledi.
— Kúni búgin kásiporynnyń jumysy shtattyq rejımde, eldi mekenderge Kamen, Orda jáne Jańaqala toptyq sý qubyrlary arqyly sapaly aýyz sý berilýde, aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirýshiler sýmen qamtylǵan, sý sharýashylyǵy nysandary aımaǵynda sanıtarııalyq-ekologııalyq ahýal talapqa saı, — dedi Shynbolat Ermaǵambetov.
Oral qalasy tasqynǵa daıyn ba?
Oral qalasy ákiminiń orynbasary Jandos Dúısenǵalıev qazirgi tańda ózen boıyndaǵy birqatar aýdandarda, tómen ornalasqan jerlerde bógetti bıiktetý, keńeıtý jumysy júrgizilip jatqanyn jetkizdi.
Atap aıtqanda, oblystyq ekologııalyq-bıologııalyq ortalyqtan bastap qalalyq mádenıet jáne demalys saıabaǵyna deıingi aýmaqta bıiktigi 3-4 metrge deıin bóget nyǵaıtylyp jatyr.
Sol sekildi Jáńgir han kóshesinen bastap № 39 marshrýttyń sońǵy aıaldamasyna deıingi aýmaqta árbir jańa qabat topyraqpen barynsha nyǵyzdalyp, burynnan bar bóget taǵy 1-1,5 metrge deıin kóterilýde.
Oblystyq kópbeıindi aýrýhana aýdanynda arnaıy tehnıka úshin qoljetimdi jerlerdi topyraqpen toltyrý-nyǵyzdaý jumysy júrgizilýde. Tehnıka kire almaıtyn ýchaskelerge qapshyqtar salynady.
— Perevalochno-Naberejnaıa kóshesiniń boıynda da osyndaı jumystar atqarylýda. Zachagan kentiniń «Komıntern» shaǵyn aýdanynda bóget 2,5 metrge deıin bıiktetilip, eni 3 metrge deıin keńeıtilýde. Derkól kentiniń Ósken aýylynda ózenniń arnasynan asyp, turǵyn úı alaptaryn sý basýyna jol bermeý úshin bıiktigi 1,5-2 metrge deıin jetetin bóget salynýda. Derkóldegi «Nıva» aspaly kópiri aýdanynda topyraqty toltyrý ádisimen bóget turǵyzylýda. Oral quıý-mehanıkalyq zaýytynyń artynda Derkól ózeniniń boıynda bıiktigi 1,5-2 metrge deıingi bóget qurylysy júrgizilýde. Sonymen qatar «Shoıyn kópir» aýdanyndaǵy aýmaqta eki jaǵynan uzyndyǵy 250 metr bóget salynyp jatyr, — deıdi J.Dúısenǵalıev.
Qala ákiminiń orynbasary shahar aýmaǵynda 150 shaqyrymnan astam aryq júıesi bar ekendigin aıtty. Bıyl turǵyn úı alaptaryn erigen qar, jańbyr sýynyń basýyn boldyrmaý maqsatynda qalada jalpy uzyndyǵy 35 shaqyrymnan astam aryq júıesi salyndy.
Zachagan kentinde Saıaly, Kóshim, Qulager, B.Amanshın, Jalyn, S. Aıtqulov, Sholan batyr, Aqan seri kóshelerinde uzyndyǵy 2 shaqyrym aryq júıesi aıaqtaldy. Sonymen qatar atalǵan kóshelerge 500, 800 mm kólemindegi sý ótkizý qubyrlary, al «Aqjaıyq» shaǵyn aýdanynda 22 shaqyrymnan astam aryq júıesi salynýda.
Derkól kentiniń Saryarqa shaǵynaýdanynda bıyl uzyndyǵy 5,26 shaqyrym, Krýgloozernyı kentiniń Bógenbaı batyr, Serper kóshelerinde 700 metr aryq ornatyldy. Oǵan qosa 10-shaǵynaýdanda jalpy uzyndyǵy 5,6 shaqyrym aryq iske qosyldy.
J.Dúısenǵalıevtiń naqtylaýynsha, aldaǵy kóktemde sý tasqyny bola qalǵan jaǵdaıda onymen kúreske 400-deı tehnıka daıyn. Onyń ishinde 30 sý sorǵysh, 40 ınjenerlik tehnıka, 150 júk kólik, 50 jeńil kólik, 72 traktor, 30 motopompa jáne 30 evakýatsııalaýshy tehnıka bar.
Sý tasqynymen kúreske tartylatyn jeke quram sany — 824 adam. 100 myń qapshyq ázir, qajet bolyp jatsa, qosymsha alynady. Rezervte 5 myń tonna qum-qıyrshyq tas qospasy bar.
Oral qalasynda tótenshe jaǵdaı bolǵan jaǵdaıda turǵyndardy evakýatsııalyq pýnkterge ornalastyrý boıynsha tizim jasaqtaldy. 10 evakýatsııalyq pýnkte 2 500 oryn bar. Qosymsha qala aýmaǵyndaǵy mektepterdiń sport zaldary, sport keshenderi jáne mádenıet úılerinde 2 500 adamdy ornalastyrýǵa múmkindik bar.
Barlyǵy — 5 myń oryn. Evakýatsııalanatyn turǵyndardy ornalastyrý úshin barlyq qajetti tósek-oryn daıyn. 2024 jyldyń kóktemgi sý tasqyny kezeńinde evakýatsııalyq pýnkterge bas-aıaǵy 3 300 adam ornalasqan bolatyn.
Evakýatsııalanatyn turǵyndardy tasymaldaý, ystyq tamaq pen birinshi qajetti kerek taýarlarmen qamtamasyz etý úshin bıznes nysandarymen nıetshart jasaldy.
— Oral qalasy aýmaǵynda 150-den astam saıajaı birlestigi bar. Bıylǵy sý tasqyny saldarynan úıleri sýǵa ketken saıajaı turǵyndary jańa baspanaǵa qol jetkizdi. Qazir saıajaıda turyp jatqan otbasylardyń sany edáýir azaıdy. Komıssııanyń sheshimine sáıkes úı ala almaǵan birqatar otbasy saıajaıda qys mezgilinde turyp jatyr. Olarǵa qazir qala ákimdigimen túsindirý jumysy júrgizilip, eskertý taratylyp jatyr, — dep túıindedi sózin J.Dúısenǵalıev.
Kúni búginge deıin 23 saıajaı birlestiginde qysqy mezgilde turatyn 150-deı otbasyǵa habarlama berilgen. Bul jumys kóktemge deıin jalǵasady.
— Saıajaıdaǵy úıi sýǵa ketken turǵyndardyń biri edim. Alaıda kezinde aýylda turǵan úıimdi inime bergenimmen, óz ataǵymda qalyp qoıǵan. Sonyń qujattaryn sottyń sheshimimen retke keltirip, Oral qalasy ákimdigine tapsyrdym. Qaladan bir páterdi tańdap, baǵasyna kelistik. Endi demeýshi kompanııa qarjysyn aýdarǵan boıda baspanaǵa qol jetkizbekshimin. Al «Energetıka» baý-baqsha seriktestiginde turǵan úıim súrilip tastalady. Saıajaıda turýdyń qaýipti ekendigine kóz jetkizdik, — deıdi Oral qalasynyń turǵyny Qaıyrly Bekqalıev.
Óńirdiń aldaǵy kóktemgi sý tasqynyna daıyndyǵy jóninde derekter keltirdik. Tasqynnyń qanshalyqty bolatyndyǵy tabıǵatqa da baılanysty. Bıyl qarasha aıynda jańbyr jıirek jaýyp, topyraqtaǵy ylǵal qory molaıdy.
Qazgıdromet málimetine qaraǵanda, jeltoqsan jáne aqpan aılarynda Qazaqstannyń kóp bóliginde jaýyn-shashyn mólsheri normadan joǵary bolmaq. Al qańtar aıynda Batys Qazaqstan oblysynyń edáýir bóliginde jaýyn-shashyn qalyptaǵydan az túspek.
Aldaǵy kóktemde aýa raıynyń qandaı bolatyny ázirge belgisiz. Sondyqtan bárine de aldyn ala muqııat daıyndalýǵa týra keledi.
Eske sala keteıik, budan buryn Batys Qazaqstanda úıi sýǵa ketken turǵyndardyń baspanamen qalaı qamtylǵanyn jazǵan bolatynbyz.