Batys Afrıkadaǵy qaqtyǵys nege toqtamaı tur
ASTANA. KAZINFORM – 7 jeltoqsanda Benınde bolǵan sátsiz áskerı tóńkeris Batys Afrıkadaǵy saıası turaqsyzdyqty qaıta kún tártibine shyǵardy. Sońǵy jyldary bul aımaqta áskerı tóńkerister jıilep, turaqtylyq máselesi ýshyǵyp otyr. Kazinform agenttiginiń sholýshysy aımaq nege qaıtadan daǵdarysqa ushyraǵanyn zerttedi.
Benındegi tóńkerister nemen baılanysty?
Sońǵy bes jylda Batys Afrıkada toǵyz áskerı tóńkeris tirkelgen. 25 qarashada Gvıneıa-Bısaýda prezıdent Ýmarý Sısoký Embalo bılikten shettetilgen soń 7 jeltoqsanda Benınde taǵy jaısyzdyq oryn aldy. Tóńkeristerdiń basym bóligi Býrkına-Faso, Gvıneıa, Gabon, Malı (eki ret), Nıger, Chad, Gvıneıa-Bısaý aımaqtarynda boldy.
Batys Afrıka elderiniń táýelsizdik alǵan 1960-jyldardan bergi tarıhy bılik aýysýlaryna toly. Benın mysalynda bul kórinis aıqyn. El 1975 jylǵa deıin Dagomeıa dep ataldy jáne 1960-jyldary birneshe áskerı tóńkeristi bastan ótkerdi. Alǵashqy prezıdent Maga ıÝber jeke dıktatýra ornatsa, keıingi tóńkerister bılik baǵytyn birshama ýaqyt batysshyl demokratııalyq júıege, sosyn sotsıalıstik ortalyqtandyrylǵan basqarýǵa aýystyrdy. 1969 jáne 1972 jyldary bolǵan jańa tóńkerister bıliktiń baǵytyn bursa, 1988 jylǵy sátsiz áreketter turaqsyzdyqty tereńdetti. 1991 jyly KSRO ydyraýy men sotsıalıstik júıeniń kúıreýinen keıin Benınde kóppartııalyq saılaý qaıta engizildi.
Bılik pen saılaý arasyndaǵy syn saǵaty
1991 jyldan beri Benınde salystyrmaly túrde demokratııalyq júıe qalyptasyp, elde saıası turaqtylyq saqtalǵanmen, tarqatylmaǵan túıin áli de bar. Ótpeli kezeńde burynǵy sotsıalıstik basshy Mate Kerekýdiń róli mańyzdy boldy. Biraq birneshe áskerı tóńkeris áreketteri men qastandyqtar oryn alyp, onyń barlyǵy sátsiz aıaqtaldy.
2016 jyly bılikke kásipker Patrıs Talon keldi. Ol eldiń eń baı adamdarynyń biri ári «maqta patshasy» degen laqap atqa ıe. Sonymen qatar onyń Kotoný portyna tikeleı qatysy bar. 7 jeltoqsandaǵy áskerı tóńkeris dál Talondy bılikten taıdyrýǵa baǵyttalǵan edi.
Benındi endi taǵy mańyzdy saıası naýqan kútip tur. 11 qańtarda parlamenttik, 12 sáýirde prezıdenttik saılaý ótedi. Patrıs Talon prezıdenttik saılaýǵa qatyspaıdy, sebebi bılik partııasynan úmitker retinde 2016 jyldan beri qarjy mınıstri qyzmetin atqaryp kele jatqan Romýald Vadagnı usynyldy.
Benın Konstıtýtsııasyna sáıkes, prezıdent eki merzimnen artyq bılik etýge quqyǵy joq. Degenmen, 2025 jyldyń qarashasynda Ulttyq assambleıa konstıtýtsııalyq reforma qabyldap, prezıdent pen parlament ókilettiginiń merzimin bes jyldan jeti jylǵa deıin uzartty. Sonymen qatar jańa Senat qurylyp, onyń múshelerin burynǵy saıası qaıratkerler arasynan prezıdent taǵaıyndaıdy.
EKOVAS nesimen mańyzdy?
Benınde 1991 jyldan beri saıası ómir belgili bir erejeler aıasynda damyǵanymen, Batys Afrıkadaǵy «maqsatyna jetken» áskerı tóńkerister keıbir jergilikti áskerı toptardy qandaıda bir áreketke ıtermeleýi múmkin. 7 jeltoqsandaǵy sátsiz tóńkeristiń aldyn alý úshin kórshi elder – Gana, Kot-d’Ivýar, Nıgerııa jáne Serra-Leone EKOVAS (Batys Afrıkadaǵy ekonomıkalyq qaýymdastyq) aıasynda áskerı kontıngent jiberip, aımaqtaǵy turaqsyzdyqtyń taralýyna jol bermedi.
Bul sharalar mańyzdy, óıtkeni Býrkına-Faso, Nıger jáne Malıda ótken tóńkeristerden keıin bul elder EKOVAS quramynan shyǵyp, Sahel memleketteri alıansyn qurǵan. Sol sebepti Benındegi turaqtylyq búkil óńir úshin strategııalyq mánge ıe bolyp otyr.
Tóńkeristiń tamyry dástúrge tirelýi múmkin
Batys Afrıkada áskerı tóńkeristerdiń jıi bolýy kezdeısoq emes. Bul aımaqta saıası júıelerdiń turaqsyzdyǵy sotsıalıstik baǵyttaǵy memleketterge de, naryqtyq ekonomıkasy bar demokratııalarǵa da tán jáne tarıhı, etnıkalyq, ınstıtýtsıonaldyq faktorlarmen baılanysty.
Táýelsizdik alǵannan keıin elder burynǵy otarlyq metropolııalardyń jergilikti basqarý júıesin, saılaý jáne parlamenttik ınstıtýttaryn, kásipodaqtar men batystyq úlgidegi bilim berý júıesin muraǵa aldy. Alǵashqy jyldary bılikke eýropalyq bilim alǵan qalalyq elıta ókilderi keldi.
Otarlyq kezeńge deıin aımaqtyń memlekettik dástúrleri kóshpeli jáne otyryqshy halyqtardan, jergilikti nanym-senimderden quralǵan. Biraq táýelsizdik alǵan jańa memleketter otarlyq ákimshilik shekaralarmen qurylyp, olardyń ishindegi etnıkalyq, dinı jáne áleýmettik ártúrlilik eskerilmedi. Ol qazirgi turaqsyzdyqtyń basty sebebi bolýy múmkin.
Etnıkalyq qaıshylyqtardyń qupııasy
Eýropalyqtar ketkennen keıin Batys Afrıka men Saheldegi buryn biriktirilgen halyqtar arasynda bılik úshin kúres bastaldy. Bul kúres kóbine ásker arqyly júrdi, sebebi ásker men qaýipsizdik qurylymdary otarlyq kezeńde jaqsy uıymdastyrylǵan edi.
Chad – etnıkalyq jáne dinı qaıshylyqtardyń aıqyn mysaly. Eldiń soltústiginde musylman kóshpeli taıpalar, ońtústiginde eginshilikpen aınalysatyn hrıstıan sara taıpasy turady. Frantsııa bılikte sara taıpasyna súıendi, Ulttyq assambleıada da olar ústem boldy.
1960 jyly táýelsizdik alǵan soń prezıdent bolyp Fransýa Tombalbaı saılandy. Ol bılikti ortalyqtandyryp, birpartııalyq júıe ornatty, bul soltústiktegi musylman taıpalardyń kóterilisine ákeldi. 1975 jyly Tombalbaı áskerı tóńkeris kezinde óltirildi. Keıin bılikke kelgen Hısen Habre óz taıpasyna súıenip bılikti júrgizdi, al 1990 jyly Idrıs Debı ony qulatty. Debı kóppartııalyq júıe engizýge tyryssa da bılikti uzaq saqtaý úshin Konstıtýtsııany ózgertip, merzim shekteýin alyp tastady.
2021 jyly soltústikten kelgen kóterilisshilermen shaıqasta Idrıs Debı qaza tapty. Bılikti onyń uly Mahamat Debı qolǵa alyp, Konstıtýtsııanyń kúshin toqtatty. Bul jaǵdaı Chadtaǵy etnıkalyq jáne áskerı bılik kúresiniń uzaqqa sozylǵanyn kórsetedi.
Aımaqtyq ınstıtýttar Batys Afrıkadaǵy turaqtylyqty saqtaı ala ma?
Batys Afrıka elderinde bılik úshin kúres kóbine ártúrli halyqtar men taıpalar arasynda júredi. Bul kúres otarlyq kezeńnen qalǵan batys ınstıtýttary – saılaý, parlament, konstıtýtsııa arqyly júrgiziledi. Sol sebepti aımaqta saılaý jıi ótedi, al memlekettik júıeler men basqarý formalary únemi qaıta qaralyp otyrady.
Ásker men arnaıy qyzmetterdiń róli sheshýshi. Mundaı model demokratııalyq nemese jeke bılikke negizdelgen júıe bolsyn, eger bılik osy ekeýin aýyzdyqtap, kúsh qoldaný monopolııasyn memleket óz qylynda shoǵyrlandyrsa, bul el saıası turǵydan turaqty bolady. Alaıda ekonomıkalyq qıyndyqtar nemese bıliktegi zańbuzýshylyqtar taıpalar men etnıkalyq toptar arasyndaǵy qaqtyǵysty kúsheıtip, keıde azamattyq soǵysqa deıin aparady.
Mysaly, Benınde 60-qa jýyq ulys ókilderi turady. Halyqtyń jartysy – hrıstıandar, úshten biri – musylmandar, qalǵany dástúrli senimderdi ustanady. Eldiń soltústiginde, negizinen musylmandar turatyn aımaqtarda qaýipsizdik máselesi ózekti, bul aımaqta ásire ıslamshyl toptarmen kúres júrip jatyr. Al Malıde halyq kóp etnıkalyq toptarǵa bólinedi.
Bul mysaldar Batys Afrıka elderiniń kúrdeli etnıkalyq qurylymyn taǵy bir aıqyndaıdy. Aımaqtaǵy demografııalyq ósim, jer men sý, báseke, sondaı-aq jedel ýrbanızatsııa jaǵdaıdy shıelenistirip otyr. Álemdik saıasatta aımaqqa kóp kóńil bólinbeıdi. Sondyqtan turaqtylyqty saqtaýda memleketter óz kúshine nemese EKOVAS-qa súıenýge májbúr.