Baspa isin oqytý arqyly eń aýqatty adamdardyń qataryn kóbeıtemiz - baspasózge sholý
***
Qazaq jylqysy týraly osy ýaqytqa deıin biraz dúnıeler jaryq kórdi desek te, bul taqyrypty keshendi túrde alyp qarastyrǵan, tereń zerttegen bir de bir irgeli eńbek jaryq kórmegeni shyndyq. Osy taqyrypty kóp jyldar boıy turaqty zerttep júrgen tarıh ǵylymdarynyń doktory Ahmet Toqtabaıdyń «Almatykitap» baspasynan shyqqan «Qazaq jylqysynyń tarıhy» atty kitaby osy olqylyqtyń ornyn toltyrdy desek qatelespeımiz, dep jazady «Egemen Qazaqstan» gazeti búgingi sanyndaǵy «Qazaqstan qanaty» atty maqalada.
Basylymnyń jazýynsha, bul kitapta qazaq jylqysynyń tarıhy keshendi túrde, tarıhı damý barysynda qarastyrylyp, keńinen, tereń zerttelgen. Kitap jylqy malynyń qazaq mádenıetindegi alar ornyn, onyń qazaqtyń etnografııalyq turmysynyń ártúrli salalarymen baılanysyn, jylqy tarıhynyń ártúrli aspektilerin jan-jaqty ashyp kórsetetin «Qazaq jeri - jylqynyń otany», «Qazaqtyń baıyrǵy jylqy tuqymdary», «Er-turman», «Jylqydan alynatyn ónimder», «Attyń baby men syny», «Jylqy jáne halyqtyq merekeler», «Jylqy jáne áskerı is», «Qazaqtyń ádettik quqyǵyndaǵy jylqynyń orny men róli», «Jylqy jáne rýhanı álem» sııaqty atalatyn birneshe bólimderden turady.
Óz eńbeginde avtor arheologııalyq, etnografııalyq materıaldardy, kóne jazbasha jáne aýyzsha derektemelerdi, túrli arhıv qujattarynyń málimetterin óte mol paıdalanǵan. Qazaqstannyń ǵana emes, Reseıdiń, Ózbekstannyń, Qytaı Halyq Respýblıkasynyń, Mońǵolııanyń muraǵattarynan kóptegen tyń málimetter jınaǵan, etnografııalyq ǵylymı-zertteý talaptaryna saı jazba, qujattyq, aýyzsha derektermen qosa kóptegen aqparat berýshilermen tikeleı jumys istegen.
Kitapta jylqynyń eń alǵashqy ret Qazaqstan jerinde qolǵa úıretilgeni maqtanyshpen baıandalyp, oǵan enolıt dáýirine (b.d. deıingi IV-III myńjyldyq) jatatyn Botaı qonysynyń materıaldary arqyly kóz jetkiziledi.
Kitapta sondaı-aq, qazirgi jylqynyń arǵy tegi týraly tyń derekter, qazaq jylqysynyń túrli tuqymdary, álemge belgili basqa da elderdiń arǵymaqtary jóninde kóptegen derekter keltiriledi.
Avtor grek, latyn, qytaı, parsy, orys derekterin, arheologııalyq maǵlumattardy, t.b. salystyra otyryp, ejelgi Grekııa men Rımniń, búkil Eýropanyń, ortaǵasyrlyq Rýstiń, kóne Qytaıdyń jylqyny jáne jylqy mádenıetin Ortalyq Azııa kóshpendilerinen, onyń ishinde qazaqtyń ata-babalarynan alǵanyn dáleldep bergen.
«Almatykitap» baspasy shyqqanyna eki jyl bolǵan kitapty orys tiline aýdarýdy aıaqtap, alda aǵylshyn, qytaı tilderine aýdaryp, EKSPO kórmesine qoımaqshy kórinedi.
Qazirgi tańda, elimizdiń jer resýrstarynyń 80 paıyzy aýyl sharýashylyǵyna jaramdy jerler, al onyń 70 paıyzy jaıylymdyq jerler bolyp tabylady, ıaǵnı bir maldyń shartty basyna shaqqanda 20 gektar jaıylymdyq jer bar. Sondyqtan bizde bolashaqta ındýstrııalyq-ınnovatsııalyq damyǵan aldyńǵy qatardaǵy agrarlyq memleket bolýǵa múmkindik jetkilikti.
Alaıda, búginde aýyl sharýashylyǵyna jaramdy 188 mln. gektar jerdiń 48 mln. gektary kýańshylyqqa jáne 27 mln. gektary degradatsııaǵa ushyraǵan. Onyń ústine, jaıylymdyq jer kólemimiz boıynsha Avstralııa, Argentına, AQSh jáne Brazılııadan keıin besinshi orynda tursaq ta, Búkilálemdik ekonomıkalyq forým sarapshylarynyń jasaǵan taldaýy boıynsha Qazaqstan aýyl sharýashylyǵynyń damýy jóninen 142 eldiń ishinde 72-orynda qalyp otyr. Al burynǵy keńestik respýblıkalar: Estonııa - 33, Lıtva - 44, Ázerbaıjan - 55, Latvııa - 64, Reseı 66-orynda.
Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazeti «Jaıylym máselesi zańnamalyq turǵyda rettelýi tıis» degen maqalasynda jazady.
Basylymnyń jazýynsha, el halqynyń 47 paıyzyn qurap otyrǵan aýyl turǵyndarynyń negizgi tabys kózi bolyp tabylatyn qosalqy sharýashylyqtaryndaǵy jeke menshik maldaryn jaıylymdarmen qamtamasyz etý - qazirgi kezdegi asa ózekti másele. Sebebi, iri qara maldyń - 82,4, qoı men eshkiniń - 70,2, jylqy malynyń 72%-y aýyl turǵyndarynyń menshiginde. Osy sebepti, aýyl turǵyndarynyń jeke menshigindegi maldaryn ustaý jáne olardy jemshóppen qamtamasyz etý máselesi jyl ótken saıyn kúrdelene túsýde. Atalǵan máseleniń ótkirligine baılanysty jáne de onyń keleńsiz áleýmettik saldarlarǵa soqtyrý yqtımaldyǵynyń aldyn alý maqsatynda jaıylym paıdalanýdy quqyqtyq retteýdi qamtamasyz etý búgingi kúnniń eń basty sharttarynyń biri.
Osyǵan baılanysty, Parlament Májilisiniń Agrarlyq máseleler komıtetiniń bir top depýtaty ázirlegen zań jobasy jaıylymdardy tıimdi, utymdy paıdalanýǵa baılanysty qatynastardy retteýge arnalyp, jaıylymdar ınfraqurylymynyń jaı-kúıin jaqsartýǵa, jaıylymdyq jerlerdiń tozý protsesterin boldyrmaýǵa jáne qorshaǵan ortadaǵy jaıylym ekojúıeleriniń ekologııalyq tutastyǵyn saqtaýǵa baǵyttalǵan.
Maqala avtory, QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty Jeksenbaı Dúısebaevtyń jazýynsha, Zań jobasynyń eń basty maqsaty halyqty sapaly ári arzan mal ónimderimen qamtamasyz etýge, et eksportynyń áleýetin arttyryp, jeke qosalqy sharýashylyqtar men shalǵaıdaǵy mal sharýashylyǵyn damytýǵa, mal basyn arttyrýǵa, jemshóp qoryn qurýǵa, sondaı-aq, ekologııalyq turǵydan taza mal sharýashylyǵy ónimderiniń ózindik qunyn tómendetýge jaǵdaı jasaý bolyp tabylady.
***
On eki aıdyń sultany Ramazan aıynda oblystyq «Qazaqstan-Atyraý» telearnasy kúndelikti jarnamanyń ornyna hadıster toptamasyn usynýda. «Aıqyn» gazetiniń jazýynsha, nátıjesinde atyraýlyqtar qasıetti Ramazan aıynyń mańyzy men erekshelikterine kún ótken saıyn qanyǵa túsýde. Oblystyq telearnadaǵy túsirilimdegi hadısterdiń taqyryptary ardaqty Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.)-nyń hadısterinen alynýda. Islam dininiń mańyzdylyǵy oblystyq telearna arqyly «Ramazan aıy kelgende», «Ramazan aıynyń qasıeti», «Orazanyń artyqshylyqtary», «Adamgershilik - aryń», «Otandy súıý - ımannan», «Imandylyq - basty baılyǵyń» sekildi tárbıelik mán-maǵynasy zor taqyryptardyń aıasynda buqara halyqqa nasıhattalýda.
Ramazan aıynan soń da bul joba telearnanyń «Iman nury» atty jobasynda jańa formatta shyǵatyn bolady. Saıyp kelgende bul joba dinnen habary joq, bolsa da, tereń bilimi joq musylman qaýymnyń dinnen saýatty bolyp, ózge aǵymdardyń nasıhatynan aýlaq júrýge birden-bir sebepker bolatyn utymdy joba ekeni sózsiz, dep jazady basylym. Maqala «Hadıster jarnama ornyn basty» degen taqyryppen berilgen.
Baspagerler - álemdegi eń baı adamdar. Óıtkeni olar eshqashan utylǵan emes. Utylmaıtyn sebebi - olardyń baılyǵy eki arnadan kelip toǵysady. Basqalarǵa qaraǵanda, olardyń baılyǵy tipti ólsheýge kelmeıdi. Ólsheýge kelmeıtin baılyǵy - onyń rýhanı baılyǵy. Adamzat aqyl-oıynyń altyn qoryn jınap alyp, tasqa basyp satady, taratady, tarıhta qaldyrady, sonymen birge óziniń sana qoryna da jınaıdy. Bul baılyqqa kenelgenderdiń qorjynyndaǵy aqsha asyp-tógilip jatady.
Bul týraly «Aıqyn» gazetiniń búgingi sanynda «Baspa isin oqytý arqyly eń aýqatty adamdardyń qataryn kóbeıtemiz» atty ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń Jýrnalıstıka fakýlteti Baspa isi jáne dızaın kafedrasynyń meńgerýshisi, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, dotsent Saǵatbek Medeýbekulymen bolǵan suhbatta berilgen.
S. Medeýbekulynyń aıtýynsha, Muhametjan Seralın, Júsipbekqoja Shaıhıslamuly, Aqylbek Sabaluly, Kashafýddınov Shahmardan, Ahmet Baıtursynov sekildi baspagerliktiń qazaq dalasynda búr jarýyna septigin tıgizgen qaıratkerler kózderi tirisinde-aq halyq aldynda eń bedeldi adamdar qatarynda boldy. Táýelsizdik alǵannan keıin Qazaqstanda da jekemenshik baspalar paıda boldy. «Atatek» baspasy eń alǵashqy jekemenshik baspa retinde ájeptáýir is tyndyrdy. «Atamura» jekemenshik baspasy keıin iri korporatsııaǵa aınaldy. «Mektep», «Almatykitap», «Dáýir», «Arýna», t.b. baspalar qazir el ishinde úlken bedelge ıe.
«Al endi álemde baspagerlik kásippen baıyǵan adamdardy eń baı adamdar qataryna qosady. Solar basqaryp otyrǵan konglomerattar men korporatsııalar, kompanııalar men seriktestikter óz qorjyndarynda mıllıardtap aqsha aınaldyryp otyrady. Ondaı mekemelerdiń jyl saıyn reıtıngi de shyǵarylyp otyrady. Sońǵy málimetterge súıensem, mysaly, Ulybrıtanııada «Pearson» - 5,290 mlrd eýro; Ulybrıtanııa men Nıderlandyǵa ortaq kompanııa «Reed Elsevier» - 5,024 mlrd eýro; Kanadada «ThomsonReuters» - 3,813mlrd eýro;Nıderlandyda «Wolters Kluwer» - 3,425mlrd eýro; Germanııada «Bertelsmann» - 2,969 mlrd eýro; Frantsııada «Hachette Livre « - 2,273 mlrd eýro; Ispanııada «Grupo Planeta» - 1,804 mlrd eýro; AQSh-ta «McGraw - Hill Education» - 1,666 mlrd eýro; Italııada «De Agostini Editore « - 1,616 mlrd eýro qarjysymen álemdegi elý iri baspagerlerdiń alǵashqy ondyǵynda», - deıdi ol.
