Balyq sharýashylyǵyn damytýǵa basymdyq beriledi
Qazir Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi sharýalardy qoldaý maqsatynda birqatar Zańdarǵa ózgeris engizip, sýbsıdııa berý joldaryn qarastyrýǵa kirisip ketti. Shyndap kirisse, tórt-túlik qana emes, balyq ósirý de paıdaǵa keneltetin kásip ekenin birtindep túsinip kelemiz. Almaty oblysyndaǵy kásibı ıhtıolog, birneshe jyldan beri balyq ósirýdi kásip etken Marlen Tursynáli salany damytýǵa maman jetispeıtinin, ǵylymı zertteýlerge kóbirek kúsh salyný kerektigin birazdan aıtyp júrgeni sodan bolsa kerek. Esik balyq sharýashylyǵyndaǵy Marlen Tursynálimen áńgimelesip, balyqshylyq-bıologııalyqtyń mán-jaıyn suradyq.
Marlen, balyq ósirý salasyna qalaı keldińiz?
Men 2010-jyly Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde Balyq sharýashylyǵy jáne ónerkásiptik balyq aýlaý mamandyǵyn bitirdim. Odan keıin magıstratýraǵa túsip, Ispanııada biliktilikti arttyrý kýrsynan óttim. Sol jaqta júrgende sharýashylyqqa qatysty biraz tyń jańalyqtarmen tanystym. Al, ýnıversıtetti bitirgen soń Qazaq balyq sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda zerthanashy bolyp jumys istedim. Odan keıin bir sharýashylyqqa balyq ósirýshi bolyp kirip, bekire ósirýdi úırendim. Ýaqyt ótip, tájirıbem molaıǵannan keıin 2015-jyly jeke sharýashylyq ashýǵa bel býyp, úı salam dep otyrǵan qarjymdy osyǵan quıdym da, balyq ósirýge bel sheshe kirisip kettim. Birge oqyǵan grýppalastarymdy janyma alyp, birge istep jatyrmyz.
Qazir Esik qalasynda neshe sharýashylyqtyń basyn qosyp otyrsyz?
Eń úlkeni – óndiristik qýaty 250 tonna bolatyn sharýashylyq. Odan bólek shabaq ósiretin sharýashylyq bólek jumys istep tur. Byltyr «Tengri Fish» kásipornyn satyp aldyq. Teskensý aýyldyq okrýgindegi Keńes odaǵy kezinen beri qaraýsyz qalǵan sharýashylyqty da tolyq iske qospaqpyz. Soǵan arnap qazir 2 mln dernásil daıyndap jatyrmyz. Búginde Esikte balyqtyń alty túri - forel, sazan, amýr, dóńmańdaı, bekire, klarıýs somy ósiriledi.
Negizgi tutynýshylaryńyz qaı qalalar, eksportqa shyǵarý josparda bar ma?
Balyq kóbine Almatyǵa satylady. Sonymen qatar Nur-Sultan, Shymkent, Taraz qalalaryna da aparamyz. Eksportqa jaqynda shyǵaryp qalatyn shyǵarmyz. Sebebi, Almaty mańynda bizben kelisim-shart arqyly jumys isteıtin sharýashylyqtar kóbeıýde. Búginde 4-5 sharýaǵa dernásilder men balyqtyń azyǵyn berip jatyrmyz. Sosyn olar óndirilgen ónimdi bizge ótkizedi. Eger óndiristik qýattary tolyq iske qosylsa, keler jyly balyqty qaıta óńdeý zaýytyn ashpaqpyz. ıAǵnı, balyqty qatyryp, muz kúıinde eksportqa jibere bastaımyz. Jem zaýytyn ashsaq degen de jospar bar. Ázirge ishki naryqqa jumys istep jatyrmyz.
Іshki naryqta balyq ónimderine degen suranystyń artqany baıqala ma?
Sońǵy ýaqyttary halyqtyń sanasy ózgerip jatqany baıqalady. Densaýlyq úshin, uzaq ómir súrý úshin balyqtyń da paıdasy zor ekenin túsinip keledi. Biraq halyq balyqty kóp jeıdi eken dep ózen-kólderdegi bar balyqty aýlap, suranysty qanaǵattandyra berýge bolmaıdy. Ony aýlaǵan soń ornyn toltyryp, ósirilgen balyq jiberý kerek. Mysaly, Qapshaǵaıda balyq aýlaıtyn 20 ýchaske bar desek, árqaısysynan 30 tonnadan aýlanady. Biraq ornyna jiberiletin balyq az. Osy máseleler de jolǵa qoıylýy tıis dep esepteımin.
Qazir balyq sharýashylyǵyn damytýda qandaı negizgi problemalardy aıtar edińiz?
Balyq sharýashylyǵyndaǵy nómiri birinshi problema – mamandardyń tapshylyǵy. Ýnıversıtette oqyp bitirgen balalardyń tájirıbesi bolmaǵandyqtan eshkim jumysqa ala qoımaıdy. Oqý oryndary men sharýashylyqtar arasynda baılanys joq. Osy máselelerdi jolǵa qoıý maqsatynda biz bıyl «Balyq mektebin» ashtyq. Búginge deıin 30 bala oqyttyq, sonyń 10-y sharýashylyqtaryn ashýǵa daıyndalyp jatyr. Balyqty qalaı tamaqtandyrý kerek, qandaı materıaldar qajet, bárin kórsetemiz. Balyqty aýrýlardan saqtaýǵa baǵyttalǵan vaktsınatsııanyń jasalý jolyn da úıretemiz. Sóıtip jastar bizden tájirıbe jınaqtap, óz sharýashylyqtaryn asha alady nemese bizge jumysqa tura alady. Qazir Qazaq ulttyq ýnıversıteti bazasynda ǵylymı-óndiristik ortalyq ashýǵa kelistik. Quraldar alýǵa ınvestıtsııa qarastyrylýda. Onda qandaı da bir jańalyq tabylsa, is-júzinde jasap kórýge múmkindik bolady. Tek QazUÝ emes, eki qaladaǵy agrarlyq JOO-lar, Oraldaǵy Jáńgirhan atyndaǵy ýnıversıtettiń stýdentterin de bizge praktıkaǵa tartý kerek. Ǵylymı ınstıtýttar qanshama zertteý júrgizse de, ol óndiriske engizilmese, paıda bolmaıdy. Balyq ósirý jappaı qolǵa alynǵanda balyqtar ushyraýy múmkin aýrýlar da, emdeý joldary da tereń zerttelýi tıis. Ǵylymı ortalyqtar qaýipsizdik sharalary úshin de asa qajet.
-Ótken joly balyq sharýashylyǵynyń perspektıvalary týraly Úkimet basshysynyń qatysýymen Shardarada ótken jıynda siz de boldyńyz. Qazaqstandaǵy sý resýrstarynyń qýaty jylyna 600 myń tonna balyq ósirýge jetetini týraly aıtyldy. Bul mejege jetý úshin qandaı júmystar jolǵa qoıylýy kerek dep oılaısyz?
Iá, bizdegi sýlarda balyq ósirip, kóbeıtýge múmkindik kóp. Biraq sol 600 myń tonna mejege jetkennen keıin, ony eksporttaý máselesin kóbirek oılanýymyz qajet. Aýlanǵan balyq pen ósirilgen balyqtyń kategorııalary bólek. Reseı, Qytaı sekildi memleketterge ónim jóneltý jóninde kelisimge kelsek, olardyń qoıatyn talaptaryn zertteý kerek bolady. Ózen-kólden aýlanǵan balyq ekologııalyq taza bolǵandyqtan kóp oılanbaı ala salady. Al ósirilgen balyqqa talap joǵary. Odan keıin joǵaryda aıtqanymyzdaı, maman máselesi jolǵa qoıylýy tıis. Sol Shardarada ótken jıynnyń bir paıdasy – jergilikti ákimdikter shyn máninde bul salany ár óńirde de damytýǵa bolatynyna kózderin jetkizip qaıtty. Qazir Almaty oblysyndaǵy ákimdik ókilderi túrli bastamalar kóterip, usynystar aıtýda. Bul, alǵa jyljýǵa birden bir sebep bolady dep oılaımyn.
