Balqan túbegimen baýyrlastyq: Bolgarııamen kelissózde ne aıtylady
ASTANA. KAZINFORM - Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń shaqyrýymen Bolgarııa Prezıdenti Rýmen Radev resmı saparmen keldi. Kezdesý barysynda qazaq-bolgar saýda-ekonomıkalyq baılanysy talqylanady degen jospar bar. Osy oraıda Kazinform tilshisi eki eldi ne baılanystyratynyn, keleshek kelisim qaı salaǵa oıysýy múmkin ekenin saralady.
30 jyl jalǵasqan yntymaq
Qazaqstan men Bolgarııa arasyndaǵy dıplomatııalyq qatynas 1992 jyly ornady. 1994 jyly elimizde Bolgarııa elshiligi jumysyn bastaǵan bolatyn. Al araǵa on jyl salyp, 2004 jyly Bolgarııada Qazaqstannyń Dıplomatııalyq mıssııasy ashylyp, 2019 jyly elshilik bolyp qaıta quryldy.
Buǵan deıin Bolgarııanyń memleket basshylary Qazaqstanda 3 márte qonaq boldy. 1994 jyly – Jelıý Jelev, 2003 jáne 2010 jyldary Georgıı Pyrvanov kelgeni este. Bolgarııa vıtse-prezıdentteri de Úkimetpen etene qarym-qatynasta boldy – 4 márte resmı sapar uıymdastyrylǵanyn bilemiz.
Qaı kezeń bolsyn, Qazaqstan Balqan túbegindegi memleketpen baılanysqa yntaly. 1999 jyly Tuńǵysh prezıdenttiń Bolgarııaǵa saparynan bólek, qos eldiń resmı ókilderi túrli saıası alańda bas qosyp, mańyzdy máselelerdi talqylaýdan kende emes. Bul turǵyda BUU jıyndary men ekonomıkalyq forýmdar pikir almasýǵa, odan ári resmı kelissózder júrgizýge múmkindik berdi.
Mysaly, Memleket basshysy Nıý-Iorkte ótken BUU Bas Assambleıasynyń 74-sessııasynda Bolgarııa prezıdenti Rýmen Radevpen jolyqty. Osy kezdesý keıingi saıası-ekonomıkalyq serpiliske sebep boldy dep aıtýǵa bolatyndaı. Óıtkeni keıingi 5 jylda elaralyq qarym-qatynas deıgeıi arta tústi. Mınıstrlerdiń barys-kelisi jandanyp, ınvestıtsııalyq jobalar sany artty. 2020 jyly Slovakııadaǵy «Globsec» forýmynda qos eldiń Syrtqy ister mınıstrlikteri kezdesse, 2023 jyly Astanada saıası konsýltatsııa ótkizdi. Al bıyl aqpanda Qazaqstan Bas prokýratýrasy Aktıvterdi qaıtarý jónindegi komıtetiniń tóraǵasy Nurdáýlet Súıindikov Bolgarııa astanasy Sofııaǵa jumys saparymen bardy. Ótken aıda ǵana Qazaqstan men Bolgarııa úkimetaralyq komıssııasynyń 5-otyrysy ótti.
Aımaqtyq damý baǵytynda tájirıbe almasý úshin 2004 jyly – Almaty men Varna, 2016 jyly – Oral men Blagoevgrad, 2022 jyly – Pavlodar men Blagoevgrad qalalarynyń ákimshiligi áriptestik ornatty. Qazir Astana men Sofııa, Shymkent pen Plovdıv qalalarynyń baılanysyn resmı shegendeý pysyqtalýda.
Endi, 30 jyldam astam yntymaqtastyq sheńberinde qandaı qundy kelisimge qol qoıylǵanyn tizbektep kóreıik:
· Tabys pen kapıtalǵa salynatyn salyqqa qatysty qosarlanǵan salyq salýdy boldyrmaý týraly konventsııa (1997 jyl);
· Dostyq qatynastar men yntymaqtastyqty damytý týraly deklaratsııa (1999 jyl);
· Investıtsııalardy ózara kótermeleý jáne qorǵaý týraly kelisim (1999 jyl);
· Ekonomıkalyq yntymaqtastyq týraly kelisim (2011 jyl) kúshinde.
Mundaı araqatynas nátıjesiz qalmady, álemdik arenada selbesip qadam basýǵa jol ashqandaı. Dostas memleket Qazaqstannyń EQYU tóraǵalyǵyn, DSU-ǵa músheligin, «EXPO-2017» halyqaralyq kórmesin ótkizýin qoldady. Elimizdiń 2017-2018 jyldary BUU Qaýipsizdik keńesiniń turaqty emes músheleri quramyna kirýinde kómegi kóp.
Al bizdiń tarap Bolgarııanyń 2019-2021 jyldary BUU Adam quqyqtary jónindegi keńes quramyna enýin, Sport mınıstri Q.Kralevtiń Dúnıejúzilik dopıngke qarsy agenttiktiń (WADA) Eýropa ókili laýazymyna taǵaıyndalýyn jaqtady.
Mádenı mańyz
Qazaq-bolgar arasyndaǵy yntymaq mádenı-gýmanıtarlyq salada erek seziledi. Resmı qujat aıasynda bekigen qatynas jarasymdy jalǵasýda. Pavlodarda Bolgar etnıkalyq ortalyǵy men Q.Darjuman atyndaǵy ulttyq jańǵyrý mektebinde bolgar bólimshesi ornyqqan. Aqtóbe oblysynda – «Vıara», Pavlodar oblysynda – «Slavıane», Atyraý oblysynda – «Vozrojdenıe», Astana qalasynda – «Zlata» etnomádenı birlestikteri bar.
Bolgarııa tarapy mádenı baılanysqa ózinshe ún qosqan. Búginde onda 3 qazaq mádenı ortalyǵy jumys istese, 2018 jyly Sofııadaǵy bir kóshege «Astana» ataýy berildi. Al 2020 jyly Svetı Vlas qalasyna Abaı Qunanbaıulynyń barelefi qoıylyp, Varna qalasynan ǵulamaǵa kóshe ataýy berildi.
Bolgarııanyń JOO-synda 60-qa jýyq qazaqstandyq bilim alyp jatyr. 3 jyl buryn Álıhan Bókeıhan ýnıversıteti men Tehnıkalyq ýnıversıtet, 2022 jyly Toraıgyrov ýnıversıteti Býrgastaǵy birqatar ýnıversıtettermen kelisim jasady. 2023 jyly – QR Prezıdenti janyndaǵy Ulttyq ǵylym akademııasy men Bolgar ǵylym akademııasy, ótken jyly – Satbayev University men Sofııa tehnıkalyq ýnıversıteti memorandýmǵa otyrǵan bolatyn.
Ekonomıka: shıki munaıdan logıstıkaǵa deıin
Qazaqstan - Bolgarııanyń bolashaq áleýetin erte baǵamdaǵan eldiń biri. Qazirgi saıası jáne ekonomıkalyq ózgerisine qarasaq, Sofııanyń kórsetkishi jyl sanap ósip keledi. Ótken jyldyń ózinde aıtarlyqtaı jetistikke jetti: eldiń ІJÓ deńgeıi 103,7 mlrd eýrony eńserdi; resmı Shengen aımaǵyna qosyldy. Sondyqtan Balqan túbegindegi el keleshekte mańyzdy serikteske aınalýy yqtımal.
Bolgarııanyń ekonomıkalyq tartymdylyǵy – ońtaıly geografııalyq ornalasýynda. Soltústiginde – Rýmynııa, batysynda – Soltústik Makedonııa men Serbııa, ońtústiginde – Túrkııa men Grekııa, shyǵysynda Qara teńiz jatyr. Bul erekshelik elge kóp múmkindik syılap otyr. Ásirese, Túrkııa, Eýropa men Taıaý Shyǵys elderiniń saýda baılanysyna aıtarlyqtaı áser ete alatyn kúshke ıe. Qazaqstan aldaǵy kúnderi ótetin kelissózde logıstıkalyq jobalarǵa ıek artsa, utary kóp bolmaq.
Qazirgi ekonomıkalyq qarym-qatynasta qarqyn bar. 2024 jyly elaralyq taýar aınalymy 375,2 mln AQSh dollaryna jetti. Qýanarlyǵy, sonyń 303,6 mln AQSh dollary, demek 80 paıyzǵa jýyǵy Qazaqstan eksportynyń enshisinde. 2023 jyly elimiz Bolgarııaǵa 27,3 mln AQSh dollary kóleminde taýar tasymaldasa, ótken jyly 303,6 mln AQSh dollaryna bir-aq kóterildi (jyldyq ósim 11 ese).
Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrligi ósimniń sebebin eksporttaǵy negizgi taýar kóleminiń artýymen baılanystyrǵan. Derekke sensek, ótken jyly Bolgarııaǵa eksporttalǵan shıki munaı – 47,8 ese, óńdelmegen alıýmınıı – 41,4 ese, elektr togyn basqarýǵa arnalǵan apparatýranyń bólikteri 161 ese ósken. Munyń syrtynda qatarǵa jańa qosylǵan taýarlardyń sany mol: elektrondyq ıntegraldy shema (443,3 myń AQSh dollary), ferroqorytpa (398 myń AQSh dollary), efır maıy jáne rezınoıd (329,3 myń AQSh dollary).
Bıyl da ótken jylǵy deńgeıdi ókshelep kelemiz. Qańtar-naýryz aralyǵynda taýar aınalymy 66,6 mln AQSh dollaryn quraǵan. Onyń 51,4 mln AQSh dollary – eksport, 15,2 mln AQSh dollary ımporttyń úlesinde.
Jalpy atalǵan elge eksporttalatyn ónimniń 81,5 paıyzy – munaı, 10,6 paıyzy – tabıǵı gaz, 13,6 paıyzy – alıýmınıı. Aldaǵy shıkizat óndirisin arttyrý josparyn eseptesek, bul joldyń basy sekildi.
Al Balqan túbegindegi memleket bizge ne ákeledi? Bolgarııa ekonomıkasynyń basym deni úsh sektordan qurylǵan: qyzmet kórsetý – 71,8%, ónerkásip sektory – 25,8%, aýylsharýashylǵy – 2,4%. Import áleýeti de osy jıyntyq kórsetkishten shyǵady, ıaǵnı ákelinetin taýarlar azyq-túlik, dári-dármek, turmystyq tehnıkalar. Munyń mysalyn ótken jyly Bolgarııadan ımporttalǵan taýar statıstıkasynan ańǵaramyz:
· Bólshek saýdaǵa arnalǵan dári-dármek (25,2 paıyz) – 18,1 mln AQSh dollary;
· Elektr apparatýrasyna arnalǵan pýlt, panel, ústel (9,1 paıyz) – 6,5 mln AQSh dollary;
· Tamaq ónimi (9,1 paıyz) – 6,5 mln AQSh dollary;
· medıtsınada qoldanylatyn aspap men qurylǵy (5,7 paıyz) – 4,1 mln AQSh dollary;
· Nan jáne unnan jasalǵan kondıterlik ónim (5,7 paıyz) – 4,1 mln AQSh dollary;
· Quramynda kakao bar daıyn tamaq ónimi (5,5 paıyz) – 3,9 mln AQSh dollary.
Syrtqy ister mınıstrliginiń málimetine sensek, Qazaqstanda Bolgarııaǵa qatysy bar 107 kásiporyn tirkelgen, onyń 61-i jumys istep tur. Eki el bir-birine 40-qa jýyq taýar túrin tasymaldaıdy. Saýda baılanysyn arttyrý maqsatynda qazaq-bolgar úkimetaralyq komıssııasy júıeli bastamalardy júzege asyrýda. Nátıjesinde ekonomıkalyq baılanys ulǵaıyp, ınvestıtsııalyq qatynas qaıta dáýirledi.
Minberde ne aıtylady nemese Rýmen Radev kim?
2016 jyldan Bolgarııa tizginin Rýmen Radev ustady. Ol – memleket tarıhyndaǵy 5-shi prezıdent, mansabynyń kóp bóligin qarýly kúshterde ótkergen general-maıor. 2021 jyly prezıdenttik laýazymǵa qaıta saılanyp, syrtqy saıasattaǵy rólin ornyqtyryp keledi. Qazir eldiń Eýropadaǵy bedelin kóterýge ári ınvestıtsııalyq klımatty qalyptastyrýǵa kúsh salǵan qadamymen tanymal.
Rýmen Radevtiń Qazaqstanǵa sapary jańa kelisimge, ásirese Qazaqstannyń basty «kóziri» – munaı eksportyn arttyrýǵa yqpal etýi múmkin. Sol arqyly Eýropa memleketteriniń elimizdi shıkizat balamasy retinde qarastyrý yqtımaldyǵyn arttyra túspek. Sarapshylar kezdesý barysynda jańa ınvestıtsııalyq jobalar júzege asý múmkin ekenin de jasyrmaıdy.
Memleketaralyq baılanysta ınvestıtsııa almasý úrdisi burynnan qalyptasqan. Keıingi 20 jylda Bolgarııadan – 76,3 mln AQSh dollaryna teń tikeleı ınvestıtsııa kelse, Qazaqsttan bul elge 13,6 mln AQSh dollaryna para-par ınvestıtsııa quıdy. Sonyń ishinde bolgar tarapynyń qyzyǵýshylyǵy joǵary. Mysaly, ótken jyly olar Qazaqstanǵa 7,8 mln AQSh dollary kóleminde ınvestıtsııa salǵan, 2023 jylmen salystyrǵanda 86,5 paıyz artyq.
Endigi Rýmen Radevtiń sapary ınvestıtsııalyq mejeni odan ári kóterip, Qazaqstannan baǵyttalatyn taýar kólemin arttyratyny sózsiz.