Balańnan aıama: Ata-analar nege óz perzentine alıment tólegisi kelmeıdi
Qazirgi tańda qoǵamda otbasyndaǵy zorlyq-zombylyq, jynystyq sıpattaǵy qylmystar men áıel men bala quqyqtaryn qorǵaý erekshe mańyzǵa ıe boldy. Sońǵy rezonans týdyrǵan oqıǵalar zańnama turǵysynan da zamanǵa saı ózgerister qajet ekenin aıqyn kórsetti. Biraq bul jerde jynystyq sıpattaǵy ne kisi óltirý, uryp-soǵý sekildi birden úlken reaktsııa týdyrmasa da, áleýmettik saldary men masshtaby jaǵynan óte aýqymdy problema alıment tólemeıtin ata-analar jaıly aıtqymyz kelip otyr.
Alıment óndirý – qoǵamdaǵy eń ózekti áleýmettik máseleniń biri. Bala aldyndaǵy jaýapkershiligin umytqan ata-ananyń áreketi búginde qoǵamdyq túıtkilge aınaldy. Ajyrasý derekteri kóbeıgen soń, alıment boıynsha bereshegi barlardyń sany da kemimeı otyr. Ádilet mınıstrliginiń dereginshe, qazirgi tańda alıment tólemegen boryshkerlerdiń 7 mlrd teńge qaryzy bar. Osy úshin 1 618 adam izdestirilip jatyr. Bala aldyndaǵy qaryzyn ótemegenderdiń jaýaptylyǵyn qalaı arttyramyz? Alıment óndirip alý úshin ne isteý kerek? Qaryzyn umytqandarǵa qandaı jaza qoldanylady? Búgin halyq sany 20 mıllıonǵa jetken elimizdegi balalardyń búgini men bolashaǵyna qatysty ózekti máseleler týraly tolyǵyraq Kazinform sarapshysynyń materıalynan oqı alasyzdar.
Alımentten jaltaratyndar kóp pe?
Búginde respýblıka kóleminde ajyrasý deregi kóp. Tıisinshe alıment sany da ósip jatqany aıtpasa da túsinikti. Ádilet mınıstrliginiń málimetinshe, qazir alıment tóleıtin jalpy 270 myńnan astam adam bar, onyń ishinde 14 myńnan astamy problemalyq óndirýler. ıAǵnı 3 aıdan artyq tólemeı júrgen nemese múldem tólemeıtinder. Jyl saıyn Respýblıkalyq jeke sot oryndaýshylar palatasy óndirilmegen alıment isterine baılanysty derekterdi shyǵaryp otyrady. Onyń ishinde múlde oryndalmaı, qozǵalyssyz jatqandar isi de, ara-tura alıment tólep, bereshegin jartylaı qaıtarǵandar isi de bar. Soǵan oraı bereshek kólemi birde joǵarylasa, birde tómendep otyrady. Tipti jeke sot oryndaýshylardan qashyp, naqty tabysyn jasyryp júrgen azamattar bar. Osylaısha, bizdiń elimizde balasynyń aldyndaǵy jaýaptylyǵyn sezinbeıtin jandar az emes.
Qazaqstanda alıment tólemegeni úshin 1 618 adam izdestirilip jatyr. Bas prokýratýranyń Quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý jónindegi komıtetiniń málimetinshe, izdeýdegi adamdardyń ishinde erler – 1 476, áıelder – 142. Іzdestirýde júrgenderdiń kóbi – 31-40 jas aralyǵyndaǵylar. Turatyn jeri boıynsha toqtalsaq, Astanada – 361, Almaty – 191, Aqtóbe oblysynda – 143, Qostanaı – 140, Jambyl – 140, Pavlodar – 108, Almaty – 102, Mańǵystaý oblysynda 59 adamǵa izdeý salynǵan. 2023 jyldyń 9 aıynda sotqa deıingi tergep-tekserýdiń biryńǵaı tiziliminde (SDTBT) alıment tóleý jónindegi mindetterdi qasaqana oryndamaý faktileri boıynsha 427 qylmystyq is (Qylmystyq kodekstiń 139-baby) tirkelgen.
Qyrkúıek aıynda Ortalyq kommýnıkatsııalar qyzmetinde ótken brıfıngte QR Ádilet mınıstri Azamat Esqaraev alıment tólemegender jaıly aıtqan edi.
«2023 jyldyń 6 aıynda alıment tóleý boıynsha sot aktilerin oryndamaǵany úshin 2861 boryshker ákimshilik jaýapqa tartyldy. 7219 boryshkerge elden shyǵýǵa ýaqytsha tyıym salyndy. Alıment óndirý boıynsha barlyq problemalyq atqarýshylyq qujattar boıynsha sot oryndaýshylar májbúrleý sharalaryn qoldanady», – dedi Ádilet mınıstri.
Mınıstr óz sózinde keıbir jaǵdaılarda boryshkerdiń turaqty tabysy men múlkiniń bolmaýyna baılanysty alıment óndirý qıynǵa soǵatynyn atap ótti. Osyǵan oraı, oblystyq ádilet departamentteri ákimdiktermen birlese otyryp, boryshkerlerdi jumysqa ornalastyrý maqsatynda bos oryndar jármeńkesin turaqty túrde ótkizip turady. Onyń dereginshe, 2023 jyldyń 8 aıynda respýblıka boıynsha 2101 boryshker jumysqa ornalastyrylǵan.
Alıment kimge tólenedi?
Ata-ana kámeletke tolmaǵan balalaryn asyraýǵa mindetti. Ajyrasý kezinde kóp jaǵdaıda bala kimmen qalady degen másele týyndaıdy. Biraq alımentti tek balalar ǵana almaıdy, zań boıynsha ol basqa adamdarǵa da tólenedi. Bul týraly tolyǵyraq tómendegi sýrette kórsetilgen.
Budan bólek qamqorlyqta, qorǵanshylyqta nemese patronattyq tárbıede bolatyn balalar, sondaı-aq asyrap alynǵan balalar da alıment alýǵa quqyly. Neke jáne otbasy kodeksiniń 6-babyna sáıkes, alıment balanyń ata-anasynan nemese basqa zańdy ókilderinen óndiriledi jáne balany asyraýǵa, bilimine jáne tárbıesine jumsalady.
Otbasy kodeksine sáıkes, ata-analar kámeletke tolmaǵan balalaryn kútip-baǵýǵa mindetti. Demek, ajyrasqan erli-zaıypty balasy kámelet jasqa tolǵansha alıment tólep, qamtamasyz etýi kerek. Al eger bala kolledjde nemese JOO-da oqysa, onda alıment tóleý merzimi bala 21-ge tolǵansha uzartylady.
Alaıda zań boıynsha, alıment balaǵa ǵana tólenbeıdi. Zańda «Erli-zaıypty birin-biri materıaldyq jaǵynan qoldaýǵa mindetti» dep jazylǵan. Mundaı jaǵdaıda eger, erli-zaıyptynyń biri eńbekke jaramsyz, júkti ne bala týǵanyna 3 jyldan aspasa, múgedek balany baǵyp otyrsa, alımentke ótinish bere alady. Budan basqa, bireýdiń qamqorlyǵynda nemese patronat tárbıede bolatyn balalar, sondaı-aq asyrap alynǵan balalar da alımentke quqyly.
Erli-zaıypty ajyrasqanda alıment tóleý týraly kelisim jasaı alady. Osy qujatta alımenttiń mólsheri men tóleý tártibi kórsetiledi. Kámeletke tolmaǵan balalardyń kimmen turatyny da jazylady. Kelisim jazbasha jasalady. Oǵan notarıýstyń móri basylady. Buny "alıment tóleýdiń erikti tásili" dep ataıdy. Al kelisim bolmasa, sot arqyly, ıaǵnı alımentti májbúrli túrde óndirip alýǵa týra keledi.
Ata-ananyń biri alımentti tóletýge sotqa aryzdanbasa, onda qorǵanshylyq jáne qamqorshylyq organy talap bere alady.
Alıment óndirip alý úshin ne isteý kerek?
Alıment sotqa júgingen sátten bastap taǵaıyndalady. Al ótken kezeń úshin aldyńǵy 3 jyldan artyq emes ýaqytqa talap etýge bolady. Alımentti óndirip alý úshin úıińizden shyqpaı-aq, eki jaǵdaıda aryz berýge bolady. Birinshisi Egov portaly arqyly mekenjaıyńyzǵa baılanysty Sot saıtyn taýyp alyp, sol jaqtan tikeleı aryz bere alasyz nemese Joǵarǵy sot kabıneti portaly arqyly ótinish qaldyrýǵa bolady.
Alımentten jaltarǵandarǵa qandaı jaza qoldanylady?
Alıment tólemeı qashyp júrgen ata-ananyń shottary buǵattalyp, oǵan elden shyǵýǵa tyıym salynady. Júrgizýshi kýáliginen aıyrylady jáne notarıat is-áreketterge tyıym salynady. Al qasaqana alıment tóleýden jaltarsa, ákimshilik ne qylmystyq jaýapkershilik qarastyrylǵan.
Qazaqstannyń Qylmystyq kodeksinde úsh aıdan asa alıment tólemegenderge 600 saǵatqa deıin qoǵamdyq jumystarǵa tartý nemese eki jylǵa deıin shekteý nemese bas bostandyǵynan aıyrý syndy jaza qarastyrylǵan.
Alıment mólsheri
Zań boıynsha aı saıyn tólenetin alımenttiń mólsheri bar.
Alımentter aı saıyn ata-anasynyń eńbekaqysynan nemese basqa tabysynan mynadaı mólsherde tólenýi kerek.
- 1 balaǵa - (1/4) tórtten biri;
- 2 balaǵa - úshten biri (1/3);
- 3 jáne odan da kóp balalarǵa - jartysy (1/2).
Aıta keteıik, keıbir jaǵdaıda osy alıment mólsheri taraptardyń materıaldyq nemese otbasylyq jaǵdaıyn eskere otyryp, azaıtylýy nemese ulǵaıtylýy múmkin.
«Alımentten qashýdyń basty sebebi – ata-ana jaýapsyzdyǵy»
Alıment óndirý isterimen kóp aınalysqan zańger Aıbyn Ýtegenovten alıment tólemeıtinderdiń kóbeıý sebebin surap kórgen edik. Onyń sózinshe, máseleniń ýshyǵýyna negizinen ekonomıkalyq sebepter emes, qoǵamdaǵy jaýapsyzdyq áser etip otyr.
«Alıment tólemeıtinderdiń kóbeıýiniń negizgi sebebi - ata-analardyń (kóbine er azamattardyń) jaýapsyzdyǵy. Jumys barysynda alıment tóleýden jaltaryp júrgen jaýapsyz ákelerdiń jasyryn jumys istep, aılyǵyn ádeıi azaıtyp, qymbat kólikpen júrgenderin, nemese basqa otbasyn quryp, ondaǵy týǵan balalarymen shet elde qydyryp júrgen kezderin kórdik», – dedi zańger.
Sonymen qatar ol memleket tarapynan alımentten qashatyndarmen tıimdi kúres júrgizilip jatpaǵanyn da aıtty..
«Kóbine formaldy esep berý úshin ǵana jasalyp jatqandaı. Bul jaǵdaıǵa negizinen eki sebep bar: qoldanystaǵy zań normalarynyń búgingi zamanǵa saı emestigi jáne otbasy ınstıtýtynyń quldyraýy. Alıment - otbasynyń durys bolmaýynyń saldarynan týyndaǵan problemalardyń jalǵasy, al memleket otbasynyń problemasyna kirisýi durys emes dep oılaımyn. Biraq, qazirgi tańda, ókinishke qaraı, otbasy qundylyqtary quldyrap, ajyrasý beleń alyp otyr», – dedi ol.
Máseleni sheshý úshin ne isteý kerek?
Aıbyn Ýtegenov bul máseleni sheshý úshin óz usynystaryn bildirdi. Onyń pikirinshe, alıment óndirý isin, zańnamany túbegeıli ózgertý kerek. Qoldanystaǵy zań tetikteri búgingi zamanǵa saı kelmeıdi.
Máselen, alıment mólsherine qatysty norma keńes zamanynan, sonaý 1936 jyldan beri ózgermegen.
«Alımentti az mólsherde tóleý úshin qoldanystaǵy zańdardyń osal tustaryn paıdalanyp, boryshkerler jumys berýshimen kelisip nemese formaldy túrde tanystaryna tirkelip, eń tómengi aılyqty kórsetedi, sonyń úlesinen alıment tóleı bastaıdy. Mysaly: 70 000 teńgeden - bir balaǵa 17 500 teńge, eki balaǵa 23 333 teńge, úsh jáne odan kóp balaǵa 35 000 teńge alıment tóleıdi», dedi ol.
Bul soma balalarymen jalǵyz qalǵan analarǵa, kıim-keshek, kúndelikti turmystyq shyǵyndardy qospaǵanda, aı saıynǵy tamaqqa da jetpeıdi.
«Sondyqtan, QR «Neke (erli-zaıyptylyq) jáne otbasy týraly» Kodeksiniń 139-babyna ózgeris engizý qajet. ıAǵnı, ár balaǵa alıment aılyq kúnkóris deńgeıinen (2023 jyly - 40 567 teńge) kem bolmaýy qajet. Osylaısha, aqshasyn balasyna jetkize almaı júrgen analardyń problemasy sheshiledi, qoldan jasalǵan jumyssyzdyq sany azaıady, alıment tólengen kezde ákeniń balamen qarym qatynasy bolady», - dep atap ótti zańger.
Sondaı-aq onyń taǵy bir usynysy - alıment óndirý taraptaryn ózgertý. Elimizdiń zańnamasyna sáıkes, boryshker izdeýde júrse nemese qandaı da bir sebeppen balaǵa alıment ala almaǵan jaǵdaıda, sot arqyly alımentti balanyń ata-ájesinen óndirýge bolady. Alaıda sotqa júginip, onyń sheshimi shyqqansha biraz ýaqyt ótedi. Sáıkesinshe, sol aralyqta bala alıment almaıdy.
«Tájirıbede san márte dáleldengen jaǵdaı: qashyp júrgen boryshkerdiń ata-anasynan, ıaǵnı balanyń ata-ájesinen alıment óndirip alý týraly sotqa talap-aryz jazǵanda kóp boryshker birden tabylyp alıment tóleı bastaıdy. Sondyqtan Neke jáne otbasy týraly Kodekske balaǵa alımentti ata-anasy tólemegen jaǵdaıda ata-ájesinen óndirip alý qajet degen ózgeris engizý kerek», - deıdi ol.
Budan bólek zańger alıment tólemeıtin boryshkerdi jazalaý túrin ózgertý kerek dep esepteıdi. Qazirgi zań boıynsha alıment tólemegeni úshin boryshkerdi eki bap boıynsha jazalaıdy, Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekstiń 669-baby boıynsha 5 AEK mólsherinde aıyppul salynady ne bes táýlikke deıingi merzimge ákimshilik qamaqqa alynady. Bul baptar naqty nátıje bermeıdi. Sebebi boryshkerden alıment óndire almaı júrgende, memleket paıdasyna aıyppul tóletý múmkin emes. Bes kúndik qamaýǵa alý da eshqandaı áser bermeı otyr. Kerisinshe, memleket qarjysy boryshkerdi bes kún asyraýǵa jumsalady.
Ekinshi Qylmystyq kodekstiń 139-baby boıynsha 600 saǵatqa deıin qoǵamdyq jumystarǵa tartý ne eki jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵyn shekteý ne sol merzimge bas bostandyǵynan aıyrý jazasy qoldanylady.
«Konstıtýtsııanyń 24-babynyń 1-tarmaǵyna sáıkes, alıment tólemegen boryshkerdi ákimshilik jaýapqa tartyp, sot aktisiniń negizinde eriksiz eńbekke salý qajet. Jumys oryndarymen jergilikti ákimshilik qamtamasyz etse bolady. Mysaly: ár ákimshilik kóshe tazartýǵa, jol salýǵa aqsha bóledi, boryshkerlerdi sol jumyskerler qataryna qosýǵa bolady. Osynyń nátıjesinde alıment tólemes úshin «bos» júrgen boryshkerler ashyq jumysqa kirisedi», - dep túıindedi sózin zańger.
Qoryta kele, bul másele álem elderinde de óte ózekti. Baýyrlas Túrkııa memleketinde alıment balaǵa ǵana emes, anaǵa da tólenedi. Ajyrasqan er adam áıeli ekinshi ret turmysqa shyqqansha alıment tóleýge mindetteledi. Ońtústik Koreıada alıment tólemegenderdi aıamaıdy. Eger bir jyl boıy alıment tólemese, 8 myń dollar aıyppul salady.Sonymen qosa, kólik júrizý quqyǵynan aıyrylyp, shetelge shyǵýǵa tyıym salady. Jalpy, qoǵamda urpaq taǵdyryna, bala bolashaǵyna jaýaptylyqpen qaraý mádenıetin qalyptastyrý mańyzdy. Óıtkeni, adamnyń sanasy ózgermese, májbúrleý sharalarynyń bári paıdasyz. Eń bastysy, ár áke alıment óz ornyn almastyra almaıtynyn uǵynsa deımiz.
