Balalyq shaqqa aıaqtalmaǵan saıahat
Kózkórgenderge aıtqyzsań, dúdámal oılarmen dińkeńdi qurtady. Nemese, topyraǵy keýip úlgergen jaqsy aǵa jaıly basqa taraptaǵy estelikterdi aıtyp ketedi. Ór edi, tákappar edi... Sovet odaǵyna jan-tánimen qarsy edi... El «úı artynda kisi bar» dep, kóleńkesinen qorqyp, sybyrlasyp turǵanda, kıip-jaryp, oıyn ashyq aıtyp júretin... Batyr edi, batyl edi... Ol zamanda ondaı qadamǵa barý, búgin qarap otyrsaq (Táýelsizdik alǵan soń), naǵyz erlik eken-aý... Mine, osylaı.
Shyndyǵynda, sonshama ýaqyttyń «tym-tyrys» ótip ketýiniń syryn asha alar ma edik? «Jazyp júrgen túgim de joq. Jazsam dep oqtalyp júrgen nársem bar, biraq... Osy «biraqtardy» jeńgen kúni kitapty birden jazyp tastaýym ábden múmkin», - depti keıingi bergen bir suhbatynda. Muny aıtqan soń da on jyldan asa ýaqyt únsizdigimen buıyǵyp turyp alady. «Qushaq-qushaq parodııalar men dostyq ázilderdi» maldanyp, aldanyp qaldy deýge osy kúnge deıingi jazǵandaryn oqyǵan adamnyń aýzy barmaıdy. Berdibek Soqpaqbaev týraly estelik aıtatyn zamandastary men keıingi tolqyn inileri osy parodııalar men ázilderin alǵa tartqysh. Bul biz toltyra almaı otyrǵan keńistikke tyǵyn bola almasa kerek...
Búkil bir ǵumyrdyń jumbaǵyn sheship, talantty jannyń tabıǵatyn ashý múmkin emes. Keıinginiki tek qoly jetkenshe umtylý, óresi jetkenshe túısiný ǵana. Biraq, biz Berdibekti ondaı deńgeıde de tanyp bolmaǵan ekenbiz.
Jazýshylar odaǵynda, anda-munda ótetin joıdasyz kóp jınalystardan, túrli basqosýlardan Keńsaıdaǵy saıajaıyn kútip-baptaýdy artyq kóretin Soqpaqbaevtyń sonsha jyl boıy saıaqsyp, qoǵamnan alshaq, tomaǵa-tuıyq kún keshýiniń syryn bireýler densaýlyqqa ákep tireıdi. Júregi aýyrady eken. Shań-shuń urys-keris pen daý-damaıdan shettep júretini sodan desedi. Ras ta shyǵar. Biraq, bul basty sebep bola almaıdy.
Kúlli shyǵarmashylyǵyn jiti sholyp shyqqanda qoǵamnan, aınalasynan jeriný - o basta, shyǵarmashylyq jol bastalmaı turǵan, ómirge endi talpynǵan shaqtan bastaý alatynyna dendeýge bolady. Ol ósken orta men oı túzegen, boı túzegen qoǵam men zaman qandaı edi? Osyny Berdibektik dúnıetanymmen sabaqtastyra qaraý kerek. Berdibek úlgi tutqan Charlz Dıkkens týraly Stefan Tsveıg: «Onyń jandúnıesindegi sýretker onyń qanyndaǵy aǵylshyndyǵymen jaqsy til tabysty», - deıdi. Osy ólshemdi ózimizge buryp ákelsek, Berdibektiń sýretkerligi men qazaqshylyǵy (qazaqylyǵy emes) úndese aldy ma? Sóz joq, ol ósken orta - taza qazaqy orta. Biraq, ol dúnıege saýsaǵyn jaıyp, ómirge talpynǵan shaqtaǵy qazaq kim edi? Óz yrqy óz qolynan ketken, «úlkendigi toqymdaı-toqymdaı qarala qaǵazdy» ózderi oqı almasa da, Satylǵandardyń ejikteýimen túsingenderin «kázıt olaı depti, kázıt bylaı depti» dep, aýyzdan aýyzǵa ósirip aıtyp, ókimettiń sózin qudaıdyń buıryǵynan asyryp dabyraǵa aınaldyryp áketer, jeńilip bolǵan, tańy úreımen atyp, keshi qorqynyshpen batatyn sharasyz elin kórdi ol. Sol sharasyzdyq týdyrǵan usaq pendeshilik minezder týmysynan qaǵilez de sezimtal Berdibekti ashyndyrdy. Ózine «tárbıe bergen» adamdardy, ósirgen ortany ómir boıy keshire almaı ketti. Kúlli shyǵarmashylyǵynda tunyp turǵan ótkir sarkazmnyń ótinde turatyndar da solar. Stefan Tsveıgtiń sózimen aıtqanda «balalyq shaǵynda kórgen beıneti eske túskende kegi qozatyn» jazýshynyń biri - Berdibek Soqpaqbaev.
Balalyq shaǵy týraly kóp jazǵan jazýshy - balalyq shaǵyn saǵynǵannan jazdy deı alarmysyz? Saǵynbaıdy. Joqtaıdy. Balalyq shaǵyn emes, balalyǵyn, jylý men shýaqqa shomylmaǵan, ýyzǵa toımaǵan sábıligin. «Qalaı ǵana tiri qaldym?» - dep ózi de tań-tamasha bolatyn, «aza-boıy qaza bolyp otyryp» eske alatyn balalyq shaǵynyń nesin ańsasyn? Onyń balalyq shaǵy, aldymen, bala júrekte máńgilikke orny oısyrap qalǵan anaǵa degen saǵynysh. Kitabynyń búkil betinen jan-dúnıeńdi qalshyldatyp bir tynbaıtyn súreńsizdik, júregińdi tilip óterdeı ótkir sarynnan aınymaı qoıatyn jazýshy anasyn aıtqanda ǵana bordaı úgilip sala beredi. Biraq, kelesi bir sátte-aq qaıtadan qataıyp alǵan dáti berik, ashýyn kúlkimen búrkemeleýge tyrysqan qatal adamdy kóresiz. Aldymen aýrý júdetken, aqyry, tómpeshiginiń ózi alasaryp, shóge túsken, basyna belgi de qoıylmaǵan sharasyz anasyn tynymsyz joqtaıtyn jazýshy ákesine kelgende tym qatal. Berisi qazaqylyq, arysy musylmandyqtyń ózimen shendese qoımaıtyn osy bir «tikminezdilik» pen asqan salqyndyqtyń sebebin naqty boljaı almaı daǵdaryp qalsańyz da, «munysy nesi?» - deı almaısyz. Olaı bolatyny, shyǵarmadaǵy Ydyrys - Berdibektiń ákesi ǵana emes. Bul eki býynnyń, áke men bala arasyndaǵy ymyrasyz tartys. Momyn, jýas, salaq áke - qarańǵylyqtyń birden bir sımvoly. Naǵyz nadan bolsa da «ómir súrýge beıim», pysyqaı ákelerdiń ózin jek kóre tura ishteı qostap turatynyn qasaqana ańǵartyp qoıatyn Berdibek óz ákesine aınalyp soqqan saıyn bir shenemeı ótpeıdi. Ákesiniń ońashada aıtqan aqylynyń ózin «erigip otyrǵanda» ishi pysyp aıta salǵan jel sózge balaıdy. Jerdi alyp buqanyń kóterip turatyny týraly eski, kúlkili kózqarasty da sonyń aýzyna salyp, ájýalaı qoıady. «Іsh pystyratyn qımyldaryna tózimi zorǵa jetip, ishteı yza bolyp, tistenip, qany qaınap turatyn» jeti-segiz jastaǵy qarshadaı bala es bile bastaǵan tusta-aq álgindeı ákeden túńilip bolady. Balasynyń kitabyn temeki oraýǵa «jaratyp» júrgen ákege kúıinip: «álipti taıaq dep bilmeıtin ákemniń kitap týraly túsinigi ózgeshe eken. Kitapta bet kóp. Onyń bir-ekeýin jyrtyp alǵannan ol nesi ketedi dep qaraıdy», - dep, irep salady. «Óskende dúkenshi bolsam, - dep, armandap otyrǵannyń ózinde bastan-aıaq jańa kıimge malyndyryp, sheshesi men naǵashy ájesin qatar qýantyp qoıǵan Berdibek ákesin aýyzǵa almaıdy da. Bir sózben aıtqanda, sonshalyq «qorqynyshty» balalyq shaqtyń basty aıypkeri zamannyń bet alysyn boljaý turypty, óziniń kim ekenin, sonshama balany ómirge ákelgenimen durys jetildirýge shamasy kelmegen, soǵan talpynyp ta qoımaǵan «ýaıymsyz» áke bolyp shyǵady. «Sumdyq namysqoı edim. Jurttan kem bolýdy dúnıeniń qorlyǵy sanaımyn. Úıdegi elden erek kedeı turmysqa qorlanam da, ákem men aǵalarymnyń jurt qatarly bola almaǵany úshin yzalanam», - deıdi qadap. Turmysynyń shaıqalyp, áne-mine qulap qalardaı hálde turǵanyn kóre turyp, melshıgen samarqaý keıipten ajyramaıtyn áke keıpi - ony jastaıynan ábden túńildirgen minez bolatyn. Ol ákesiniń aqyl-oıynyń deńgeıi men óresin, onyń zamanyn eskerýge tym qulyqsyz. Berdibektik oılaý júıe sol kezeńdegi qanǵa sińisti kóptegen stereotıpterdi qabyldaı almaǵanyn ańdaý qıyndyq týǵyzbaıdy.
Onyń týǵan jer týraly tanymy da bólek. Onyń ósken ólkesi de anasymen tikeleı baılanysta ǵana jyly lebizge ıe. Sheshesi hal ústinde jatqanda Tekesti jaǵalap, sonshalyq egilip, ezilip muń shaǵatyn qaıǵyly bala endi birde: «Meniń Qostóbem aýdandaǵy eń álsiz, kóterem kolhozdardyń biri edi. Malshylary tigetin baspana bolmaǵandyqtan, serpilip jaılaýǵa da shyǵa almaıdy. Óstip, jaman-juman tamdardy pana etip, aýyldy tóńirektep, byjynaǵan qara shybyn, kók sonamen alysyp, byqsyp otyrady». O basta óz otbasynyń jurttan kem bolǵany úshin namystansa, endi, aýylynyń «byqsyp otyratyn» nashar háli úshin kúıip-pisedi. Onyń sebep-saldaryn, kinálilerdi izdep áýre bolmaıdy. Kesip aıtady. Onyń bilýinde, «tikminez» dúnıetanymynda múmkin emes nárse joq. Onyń tabıǵaty «tańǵy násip - táńirden», «bári bir qudaıdyń qolynda» dep qarap otyrar toǵysharlyqqa ólerdeı qarsy. Onyń osy bir minezderden toıyp bitkeni sonshalyq, qyryq jyl ótken soń da, eske alyp, azar da bezer bolyp otyrady. Balanyń obaly, tárbıesi, bolashaǵy degendi «kolhozdyń jyldyq josparyn» oryndaý úshin jan alysyp, jan berisken egis dalasynyń shańy men topyraǵyna kómip jibergen úlkenderge ǵumyr boıy ókpesin keshpeı-aq ketken. Jazǵy kanıkýlǵa kelgende: «Óı, áke, oqýyń bitti me, kep qaldyń ba? Olaı bolsa erteńnen bastap jumysqa shyq», - degen járeýkemen qarsy alatyn aýylyn qansha tyryssa da, jaqsy kóre almaıdy. Týǵan jerge degen mahabbaty «aýań qandaı, dalań qandaı» degen jalǵan pafospen emes, «aýylynan bezindirip» baryp, osyndaı shynaıylyqpen qaıta qaýyshady.
Balalyǵy ókpeleýler men bezinýlerden, keıingi ómiri Baqqoja Muqaı aıtqandaı jeńilisterden turatyn jazýshynyń sonshama ýaqyt ózine yntyq qylyp qoıǵan shyǵarmashylyǵynyń sıqyry nede? Nege qaıtalap oqylatyn jazýshylardyń tiziminiń aldynǵy qatarynda ataı beremiz?
Berdibektiń dáýiri - batyrlyqtyń zamany emes bolatyn. Atý, aıdaý tolastaǵan. Revolıýtsııanyń qımyly toqtap, urany ǵana qalǵan. Belsendi men eńbek erinen turatyn ádebı keıipkerlerdiń de endigi jerde elge tutqa bolýǵa jaramaıtyny ańdala bastaǵan. Berdibek osyny tereń túısindi. Ol zamanynyń rýhanı suranysyn tap basqan jazýshy. Kópshilik aıtyp júrgen «erligi» aýyzeki túrde kórinis tapqanmen, kózsiz batyrlyqqa barǵan joq. Ol beıbit oqıǵa men beıkúná keıipkerler arqyly da alysqa shabýǵa bolatynyn baǵamdaı aldy. Sonysymen de baqytty. Oqyǵan jandy eleń etkizer erekshe oqıǵa izdep te áýre bolmady. Kúshi men isin belgili bir ıdeıaǵa da baǵyshtamady. Sebebi, ıdeıa basty kezekte turǵanda kóp-kórim oqıǵa sonyń bodaýynda ketetinin ol jaqsy biletin (kóripkeldigimiz emes, onyń óz sózinen shyǵarǵan qorytyndy bul). Ol alǵashqy pyshaqtyń qyryndaı «Bulaq» óleńder jınaǵyndaǵy «Kósemime qarasam», «Qyzyl juldyz», «Stalın úshin», «Senimin aqta kósemniń», «Moskvaǵa saıahat» mazmundas partııashyl shyǵarmashylyqtyń qaıda aparyp soǵaryn anyq uǵyndy. El aýzyna kósemshil óleńder emes, «Kúshigim meniń saqqulaq, Keledi áne shapqylap...» degen qarapaıym da beıkúná joldary jattalyp, tarap ketkeni-aq, oǵan kóp nárseni ańǵartty. Aqyry, «Bulaqtyń» kózi bitip, sýy azaıyp, Berdibek bolyp aldy prozaık» kezeńi bastaldy.
Al, onyń tabıǵaty prozamen qýana qaýyshqan edi.
Bir qaraǵanda, Berdibektiń qalamy yzasy ótken qıyn da qysyltaıań balalyq shaǵyna ketken esesin qaıtarý úshin kezenip baqqan qarýy sııaqty kórinip ketedi. Alapat soǵystyń kezinde de túzelmegen, kerisinshe, buzyla túsken Nuráli sııaqtylardyń peıil, pıǵylyna jırene qarap, ishteı qarsylasýmen qalyptasqan minez kóp jaǵdaıda ókinishpen aıaqtalatyn kóz ashqyzbas tolassyz jeńilisterden soń sharasyzdyqqa ulasty. Berdibektiń ádebı keıipkerleri de sharasyzdyqtyń tutqynyna aınalǵan. Tipti, Berdibektiń armanyndaǵy balalyq shaǵy týdyrǵan sotqar Qojanyń ózi aınalasyndaǵylardyń sheshimine táýeldi. Al, basyn taýǵa da, tasqa da uryp júrip, esin áreń jıǵan Erkinniń jaǵdaıy eki bastan belgili. Nemese, «Balalyq shaqqa saıahattaǵy» Berdibektiń ózin alyńyz. Álgi, ákesi men aǵalaryna «elden nege kem?» - dep týlap júrgen namysqoı bala sheshesi úıindegi «iske tatyr jalǵyz múlik - kitap betindeı qalyń aınany» unǵa aıyrbastamaqqa qoltyǵyna qysyp, ózin jetelep aýyl sovet predsedateli Batyrqannyń úıine bettegende (onda Berdibektiń jaqsy kóretin Maırasy bar ǵoı) álgi asaýlyǵynan aırylyp qalady. «Men bilgen edim osylaı bolaryn. Kelgim kelmegeni sondyqtan edi. Kirmegenim qara jer, ázer turmyn. Telmirip qaıyr suraǵannan bizdiń bul hálimizdiń nesi artyq?» - deıdi bar bolǵany. Ary qaraı óziniń shabaqtalyp jatqan namysyn jyly ǵana japqan bolyp, álgi aınanyń kúıigin aıtyp ketedi. Bul tusta da anasymen jubanady, anasymen kúıinedi: «Sheshem kúnine bir ret osy aınamen aýrý júdetken júzin kóretin edi. ...Endi sol aına joq». Aınany saýdalap, alys-beris óter tustaǵy aýyr sáttiń qoıý boıaýy osy bir kishkene ǵana shtrıhtyń kóleńkesinde buldyrap sala beredi. Berdibek óziniń sharasyzdyǵyn osylaı jeńýge májbúr. Ary qaraı táptishteýge óziniń de dáti shydamaıdy. Ekinshi bir jerde asaý baıtalǵa eriksiz minip astyq bastyryp jatyr. «Jylqybaıdyń sumdyǵyn» da aldyn ala boljap úlgeredi. Onyń sanasy sonshalyqty sergek bola tura, «minbeımin», - dep, bas tartpaıdy. Ózine tóngen qaýipti toqtatýǵa eshqandaı áreket etpeıdi. Sebebi, toqtata almaıtynyn biledi. Aqyry, shoshynyp ala jónelgen baıtaldyń ústinde kete barady...
Ol óz zamanyn da osylaı qabyldady. Sovet degen qara kúshke qarsy turarlyq qaýqardyń qalmaǵanyn tereń túısindi. Ol kúresker bolýǵa tyryspady. Eshkimdi kúreske, aıqasqa shaqyrǵan joq. Uranshyldyqty jan-tánimen jek kórdi. Onyń kúresi óz ishinde ǵana ótip jatty. Іshteı kúıindi. Sol kúıikke kóp jaǵdaıda keıipkerlerin de shalyp jiberip otyrady. «Qolym qımyldaǵan kezde aýzym qosa qımyldaýyn meniń jaqsy kóretinimdi ol biledi», - dep, predsedateldiń «ári erke, ári sotanaq» balasyna ózin jyǵyp bere salady. Osyndaı aýyr sátti jumsartý úshin ózine ǵana tán sheber ıýmormen kómkerip jiberedi. Bul endi arnaıy jasalǵan tásil. Muńly áńgime ǵoı, biraq, Berdibek kóp jaǵdaıda álgindeı «áshekeımen» «jumsartyp» jetkizedi. Oqyrmany úshin ǵana emes, ózi úshin de. Mundaı bir oqpen eki qoıan atyp, ot pen sýdy jymdastyra qoıý - Berdibek qalamyna tán sheberlik. Bir qaraǵanda, ózin aıamaıtyndaı kóringenmen, óziniń sol sáttegi beıshara keıpin kúlkiniń qalqasynda eleýsizdeý etip kórsetýge baryn salady.
Berdibek-fotograf kókirek qoımasynan bala kezindegi shyrt etkizip basyp alǵan bir sátiniń kórip tur. Biraq, ol týraly tereń oılaýǵa, sol sáttiń qorlyq sezimin taǵy bir márte bastan keshýge júreksinip, qaıta jaba saldy...
Iá, Berdibek - fotograf. Sýretter albomyna aınalǵan jadynan kez kelgen sátti sýyryp alady da, erkinshe paıdalana beredi. Oqýshysyn alǵa jetelep, yntyqtyryp otyratyny da osyndaı «sátterdiń» kóptiginen, jáne, sol kóp sáttiń ııý-qııý aralasyp, bytysyp ketpeı, tap-tuınaqtaı bolyp óz ornynda turatyny. «Jospar jasamaımyn. Oqıǵanyń tabıǵı damýyna den qoıam», - deıdi, «qoımasyn» kórsetýge óte sarań jazýshy bir oraıy kelgende. Oqıǵanyń tabıǵı damýynda uzaq ýaqytqy tolǵanys qana emes onyń osyndaı fotograftyq daryny da zor mánge ıe.
Ol adam minezderiniń túpki syryna úńilip, táptishtep jatpaıdy. Psıhologııasyna da pálendeı tereńdemeıdi. Biraq, siz bárin túsinip qoıasyz. Ol keıiptep otyrǵan obrazdyń kim ekenin, oı óresiniń qandaı deńgeıde ekenin boljap úlgeresiz. Máselen, Jaqannyń («Qaıdasyń, GaýHar?») obrazyn qalaı jasaıdy? Barlyǵy is-áreket ústinde ashylady ǵoı. «Qaıdasyń, Gaýhar?» jazýshynyń ǵana emes, qazaq ádebıetindegi eń sátti shyǵarma. Berdibek eń mańyzdy sátterdi táptishtep jatpaı-aq sheber ıgeredi. Sál ǵana tuspal. Az ǵana fakt. Bar bolǵany sol. Biraq, onda bolǵan oqıǵa men keıipkerdiń kóńil-kúıi, psıhologııasyndaǵy qubylystar oqyrmannyń sanasynda ózdiginen tup-tunyq kadrlarmen jalǵasa beredi. «Shapalaqtyń shart ete qalýy» men «Uıalmaı uıyqtap jatyr» degen sózdiń Gaýhar jandúnıesindegi arpalysty ǵana emes túnde bolǵan oqıǵany, jáne ol oqıǵanyń názik te tereń máni bar ekenin, ókinish pen kúdik, mahabbat pen ǵadaýat aıqasqan sáttiń qysqa ǵana kartınasyna syıdyryp jiberedi.
Onyń shyǵarmashylyq kredosy - úkim aıtý. Toǵysharlyqqa, aramdyqqa, usaqtyqqa... Kekshil, tákappar, kirpııaz Berdibekke bulardy keshirý týraly uǵym jat. Túpki mánin izdep sarsańǵa túspeıdi, á degennen Qojany súıkimdi keıipker jasap alady da, Jantastarǵa óktemdik jasaı bergisi keledi. Óz menin aıamaıtyndaı kóringenmen ózine kórsetilgen zábir-japalardy aıtyp, oqyrmanyna shaǵymdanyp otyryp-aq unamsyz tıpterdi aıaýsyz, armansyz tómpeshteıdi. Ol adam seziminiń názik tustaryn tap basyp, júrek qylyn qozǵaýǵa asa tyryspaıdy. Keıde «osy bir tustyń boıaýyn qoıýlatyp jibergende ǵoı» nemese «myna bir jerin sál naqtylaı túskende ǵoı», - dep, «eskertý» jasaı otyryp oqıtynyńyz bolady. Biraq, siz kútken naqtylaý men boıaý kelesi bir bette aldyńyzdan shyǵa keledi. Onyń oqıǵalary bir-birine kózge kórinbeıtin názik qylmen myqtap baılanǵan. Sol názik qyl arqyly qanyq boıaý shyǵarmanyń basynan sońyna deıin kóship otyrady. Oqýshy da sol aǵyspen birge alǵa yntyǵa jyljı túsedi.
Berdibek, aldymen úkim aıtyp alady. Sodan soń ǵana oqıǵaǵa aýysady:
«Muǵalim men dárigerden ońbaǵan adam shyǵady dep, men eshýaqytta oılamaıtyn edim.
Amal qansha, shyǵady eken», - dep bir toqtaıdy, sodan keıin ǵana:
«Qatigez taǵdyr Turdybek inimdi dárigerdiń ońbaǵanyna kez keltirgen», - deıdi. Ary qaraı Turdybektiń aýyr jaǵdaıyn, múgedektigin áńgimeleıdi. Sol qysqa baıandaýdan siz qanshama nárse taýyp alasyz: ógeılik tanytqan salaq sheshe, sharasyz, momyn áke, jaýapsyz dáriger, kishkentaı ǵana sábı júrektiń (Turdybektiń) baýyrǵa degen súıispenshiligi, janashyrlyǵy, aýyldyń aýyr turmysy, baqytsyz sábıdiń talaısyz taǵdyry... Siz ógeı sheshe men qyrsyz ákemen burynnan tanyssyz. Al, osy joly Turdybek qana emes, «ońbaǵan dárigerdiń» naqtylanbaǵan, biraq, sonshalyq «tanys» beınesimen kezdestińiz. Dárigerdiń «súıkimsiz» obrazyn jasap áýre bolǵan joq, biraq, siz sanańyzben ony taýyp aldyńyz. Dáriger avtor aıtqandaı naǵyz «ońbaǵan»! Ony «ońbaǵan» jasap shyǵý avtor úshin túk emes. Bar bolǵany Turdybek arqyly sizdiń júregińizge jol tapty, aıaýshylyq sezim uıalatty. Dárigerdiń kim ekeni, qandaı ekeni ap-aıqyn. Sebebi, bul kezde lırıkalyq keıipkermen bir adamǵa aınalyp úlgergen siz de jábir kórdińiz.
Berdibektik stılge tán bir tásil - bas keıipkerdi shyǵarmanyń alǵashqy betinde-aq oqyrmanyna «súıikti de súıkimdi» jasap alady. Oqýshynyń júreginen oıyp turyp oryn ıemdenip úlgergen keıipker shyǵarmanyń sońyna deıin aınalasyna óz kózqarasyn tańyp baǵady, jáne ár sheshimine bas ızetýmen bolady. Ezý tarttyrýmen bolady. Abaıdan «urlap» óleń jazǵan balanyń «erkeligin» keshirip qana qoımaı, bolashaǵynan úmit kútýden, aqyn-jazýshy bolsam degen armanynyń oryndalatynynan kúder úzbeısiz. Tilekshisine aınalasyz. Sebebi, Qoja - dúnıedegi eń súıkimdi, eń aqyldy bala. Ol ne istese de durys. Al, aınalasyndaǵylardyń áreketi - naǵyz zorlyq-zombylyq bolyp kórinedi.
Ol zamanynan jeńilgen jazýshy. Jeńilgenin ózi de bildi. Biraq, moıyndaǵysy kelmeı, «qıqar» Berdibek qasarysyp baǵady. «Shyndyqty jazsań báribir baspaıdy, al, ótirik aıtý qoldan kelmeıdi», - deıdi eken suraǵandarǵa. Bul shyǵarmashylyqqa keler tusta-aq den qoıǵan toqtamy. Uzaq ýaqyt boıy balalar ádebıetin betke ustap, kóbine kóp adamgershilik, moraldyq taqyryptardan uzamaı júrip alýy sondyqtan. Berdibektiń keıbir áńgimelerin oqı túskende, povest, romandaryndaǵydaı ádemi áserdi tappaı qalatynyń bolady. Qysqa ǵana kartınamen úlken oı qaldyrýǵa tyrysý - onyń tynysyn bitep tastaıdy. Bári oryn-ornynda sııaqty bir qarasań. Al, biraq, kópshiligi ocherk dárejesinen asa almaı jatady. Kólemi shaǵyn ǵana «Sasha» degen áńgimesiniń sıýjeti tyń kóterý jyldary jazylǵan «Jolda» degen ocherkinen alynǵan. Ocherkte orystyń bir kishkentaı balasy oıynshyq traktormen oınap otyrady. «Balalarǵa jaqyn júretin» jazýshy toqtaı qalyp, jón surasady. Orys bala óskende traktorıst bolǵysy keletinin, tyń ıgerýge úles qosatynyn aıtady. «Sashada» osy sheshim esh ózgerissiz alynǵan. Biraq, sol sheshimge jetý joly áńgimege tán sýretteýlermen kómkerilgen. Basqa tarapta basynan ótken taǵy bir kúlkili oqıǵany qosyp, Sashamen tanysady da, ózine úıir bola bastaǵan balany sózge tartady. Bar bolǵany sol. Asa sátti shyǵarma bolmaǵanyn ýaqyt dáleldep berdi. Mundaı bir sáttik kóńil-kúımen jazý - Berdibek talantynyń tabıǵatyna ábden jat. On jyldan asa ýaqyt bir romanǵa tolǵatqan ol «aqyryn júrgende» ǵana «anyq basady». «Bul jol Máskeýge aparady» dep aıaqtalatyn kishkentaı aýyldyń kishkentaı balǵynynyń armanyn negizge alǵan óte shaǵyn «Jol» áńgimesi zamanynda búldirshin oqyrmandaryn biraz áserge bólegeni anyq. Biraq, mundaı tutamdaı kólemdi dúnıeler onyń qoly emes ekenin ol, árıne, bildi. Onyń tynysy keńip, adymy ashyla túsetin janry - povest. Ol onda óziniń keıipkerin qyrnap-jonyp, aldaǵy negizgi oqıǵalarǵa daıyndap alyp baryp startqa qoıýǵa múmkindik alady. Munyń oǵan ne úshin kerek ekenin joǵaryda aıttyq.
Berdibekti «balalar jazýshysy» ǵana desek, ádiletti bolmaǵanymyz. Tipti, álgi áńgimeleri men óleńderinen ózgesi búldirshinderdiń túsinigine tym aýyr, qoıý dúnıeler. «Meniń atym Qoja» balalarǵa ábden etene bolǵanmen, úlkenderdiń ózin oılandyra alatyn soqtaly shyǵarma. Al, «Aıajan» sóz joq, balalarǵa arnalǵan birden bir shyǵarmasy. Aıajandy atasynyń aýyldy aralatýy, tirshiligi, turmysymen tanystyrýy ret-retimen, kezeń-kezeńimen qandaı oqýshyǵa bolsyn tanymdyq mol maǵlumat beredi. Jáne jalań emes, túrli tıpter, minezderdiń qatysýynda qyzǵylyqty oqylady.
Bir qyzyǵy, jazýshynyń ózi «men balalar jazýshysy ǵana emespin», - dep aıtpaǵan syńaıly. «Men, mysaly óz shyǵarmalarymdy birinshi jaqtan jazam. Bul ómir qubylystaryn - jaqsy men jamandy, aq pen qarany bala kózimen kórý, bala túısigimen túıindeýden týyndaıdy. Sodan keıin balany zeriktiretin sýrettempazdyqtan, táptishtep usaq-túıek tatymsyzdyqty tasyta berýshilikten aýlaq bolam. Bala oıyna laıyq shyǵarmalar jazýǵa tyrysamyn», - deıdi birde. Jáne, bul rette «Aıajan» men «Qojany» ǵana aýyzǵa alady. «Povesterimdegi bala sózderinde kóp qınaldym. Qojanyń, Aıajannyń aýzyna salynǵan sóz talaı ret óshirilip, qaıta jazylǵandar». Naqtylap aıtpasa da, balalar ádebıetiniń barlyq talaptaryna osy eki shyǵarmasynyń tolyqtaı jaýap beretinine den qoıǵan. Berdibektiń balalarǵa arnap jazǵan shyǵarmalarynyń ózi aqyl toqtatqan oqyrmannyń da oı órisine tolyqtaı jaýap bere alýynyń bir syry - Berdibektiń bala keıipkerleriniń úlkender psıhologııasy men minez-qulqyn jaqsy biletindigi. Ózi aıtqandaı «sýrettempazdyqqa» asa peıil bere qoımaǵan jazýshy búkil shyǵarmasyn shynaıy, jandy qımylǵa, joǵaryda aıtqan bir-biriniń izin basyp, sheber qııýlasyp otyratyn sátterge qurýǵa tyrysady. Adam minezi men jandúnıesiniń túrli kúıge ener sátin qalt jibermeıdi. Adamnyń bet-álpetindegi ózgeristerge úńilip jatpaıdy, tek syrtqy sulbasy nemese bir ǵana aıyrmashylyǵy arqyly onyń búkil bolmysyn kóz aldyńyzǵa ákep bútindeı qoıa salady. Odan ary qaraı álgi adamnyń tolyq beınesi qarym-qatynas pen is-áreket ústinde ashyla túsedi. Biraq, bul kezde sizdi keıipkerdiń qandaı ekeni emes, sonyń aınalasynda órbip jatqan oqıǵa qyzyqtyryp ketedi.
Berdibektiń kúlli shyǵarmashylyq dúnıetanymynda bir nárse andaǵaılap turady. Ol - turmys. Barshylyq pen joqshylyqtyń bitispes kúresi júrip jatady. Berdibek jeńilse, - álsizdiginen emes, bala kúninen kókeıine myqtap ornaǵan basty jáne bir ǵana kemshiligi - kedeıliginen jeńiledi. Ol sondyqtan da balalyq shaǵyna qaraǵan saıyn muńǵa batady. Jáne, aınalyp soǵa beredi. Óıtkeni, onyń kókirek kóziniń, dúnıetanymynyń bastaýy sonda jatyr. Oı-júıesin myqtap bılep alǵan da sol shaq. Aýyr shaq. Bálkim, balalyq shaǵy shýaq pen jaryqqa áldeqaıda baı bolsa, jazýshyny áldeqaıda baqytty jasaýy múmkin edi ǵoı. Bálkim, ómirin múlde basqa arnaǵa buryp jiberer me edi. Bul suraq tóńireginde jazýshy da az oılanbasa kerek.
Ózin, kórgenin ǵana jazǵan, fantazııasyna asa qataldyqpen tyıym salyp otyrǵan jazýshy birtindep jazý ústelinen alystap ketkenin ózi de ańǵarmaı qaldy. Bálkim, keıingi kórgenderi balalyq shaqta, eseıý jyldarynda kórgen qıyndyqtarynyń janynda aıtýǵa, jazýǵa turmaıtyn qarabaıyr ómir bolyp kóringen shyǵar.
Ózi aıtqan «biraqtar» jazýshyǵa jeńistik bermedi aqyry...
Qarasazda, Muqaǵalıdyń 60 jyldyǵynda Berdibek sóz sóılep turǵanda tikushaqpen oblys ákimi kelip qonypty. Sirá, «eldiń berekesin ketirip» jaqyn kelip qonsa kerek. Búkil atqaminer men qyzyǵýshylyq jeńgen qalyń jurt sol jaqqa aýyp ketken... «Muqaǵalıdyń qadirin tirisinde qaısyń bildiń?» - dep tik ketken, sózi bólingen Berdibek... Qatty shamyrqanǵan kórinedi. Ol zańdy da. Qaıtar jolda ókimetshil, bılikshil, saýyqshyl, jeńiltek eli jaıly ne oılady eken?.. Taǵy da sharasyzdyq meńdegen shyǵar...
«Qazaq toıshyl, saýyqshyl halyq. Oǵan qazir jaǵdaı joq. Toı bolady, óte sırek bolady. Jáne burynǵy toı emes». Bul Berdibektiń qıyn kezeńdegi qazaq aýylynyń jaǵdaıyna qaıysyp otyryp aıtqan sózi. Búginde bizde de toı bolady, óte kóp bolady. Burynǵy toı emes ekeni jáne aıan. Taǵy bir toı bar. Berdibektiń aýylynda. Kindik qany ǵana emes, mańdaı teri ǵana emes, sharasyzdyqtan, jeńilisterden talaı márte kóz jasy tamǵan ólkede úlken toı bolady...
Almas NÚSІP