Balalyq «travma» adamnyń bolashaǵyna áser etpeı qoımaıdy – psıholog
QYZYLORDA. KAZINFORM – Jasóspirimdik shaqtyń ózine tán erekshelikteri bar. Bul kezde adam boıynda kezdesetin qubylystardy qalaı baıqaımyz? Bala qıyndyqqa tap bolsa, qalaı kómektesemiz? Osy jáne taǵy basqa suraqtar boıynsha Kazinform tilshisine Nazarbaev ýnıversıtetiniń psıhologi Symbat Ábdrahmanova jaýap berdi.
— Osy kúni balalar erte eseıetin sııaqty. Ásirese, qyzdar jaǵy. Munyń sebebi nede?
— Bul qubylys bir ǵana sebeppen emes, bıologııalyq, áleýmettik jáne psıhologııalyq faktorlardyń úılesýimen túsindiriledi.
Birinshiden, bıologııalyq turǵydan qarasaq, sońǵy ǵasyrda qyzdarda jynystyq jetilý jasy erterek bastalatyn boldy. Ǵylymı zertteýler muny tamaqtanýdyń jaqsarýy, artyq kalorııa, ekologııalyq jaǵdaılar jáne gormonaldy júıege áser etetin syrtqy faktorlarmen baılanystyrady. Gormonaldy ózgerister erte bastalǵan saıyn jasóspirim óz boıynda eresek bolýǵa tán emotsııalar men minez-qulyqtardy erterek sezinedi.
Ekinshiden, áleýmettik orta men mádenı yqpal úlken ról atqarady. Áleýmettik jeliler men mass-medıa balalarǵa eresekterdiń ómir saltyn, sánin jáne qundylyqtaryn erte usynady. Qyzdar arasynda syrtqy kelbet pen áleýmettik bedelge qatysty qysym kúsheıip, olardy «eresek» róldi erte qabyldaýǵa ıtermeleıdi.
Úshinshiden, otbasy jaǵdaıy da áser etedi. Keıbir qyzdarǵa ini-qaryndasyna qaraý, úı sharýasyna kómektesý nemese ata-ananyń qıyndyqtaryna erte aralasý mindetteledi. Mundaı jaǵdaılar olardy jaýapkershilikti erte sezinýge jáne ózderin eresek adam retinde ustaýǵa úıretedi.
Tórtinshiden, psıhologııalyq damý zańdylyqtaryn da eskerý qajet. Erıksonnyń damý teorııasyna sáıkes jasóspirim shaq — jeke tulǵalyq ıdentıfıkatsııanyń qalyptasý kezeńi. Qyzdar «Men kimmin?», «Men áıel retinde qandaı bolamyn?» degen suraqtarǵa erte jaýap izdeýi múmkin. Sonymen qatar ǵylymda akseleratsııa qubylysy — balanyń damýynyń jedeldeýi birneshe ret dáleldengen.
Qyzdardyń erte eseıýiniń basty sebebi — gormonaldy ózgerister, áleýmettik qysym, otbasylyq jaýapkershilik jáne psıhologııalyq damý erekshelikteriniń bir-birimen baılanysynda jatyr. Bul — zamanaýı qoǵamnyń tabıǵı kórinisi, biraq ár balada ol ártúrli deńgeıde baıqalady.
— Jasóspirimdik shaq árkimde árqalaı ótetin kórinedi. Ata-analar muny qalaı bile alady, nege daıyn bolýy jáne balamen qalaı qarym-qatynas jasaýy kerek?
— Bireýinde bul ýaqyt tynysh bolsa, ekinshisinde emotsııa jıi qubylyp, ata-anamen qarym-qatynas qıyndaı túsýi múmkin. Bul — qalypty qubylys, sebebi bala eresektikke qadam basyp, ózindik jolyn izdeıdi. Ata-analar úshin eń bastysy — osy ózgeristerdi tabıǵı damý kezeńi retinde qabyldaý. Balanyń kóńil-kúıi jıi ózgerip turýy, óz oıyn qorǵaýy nemese «men ózim bilemin» deýi — onyń derbestikke umtylysynyń belgisi. Bul kezde ata-ananyń mindeti — baqylaýdy kúsheıtý emes, senim men qoldaý kórsetý.
Balamen qarym-qatynasta eń tıimdi tásil — ashyq sóılesý. Balańyz bir nárse aıtqanda birden aqyl aıtyp nemese synaýǵa asyqpańyz. Aldymen tyńdap, onyń sezimin túsinýge tyrysyńyz. «Men seni túsinemin» degen qarapaıym sózdiń ózi balaǵa úlken demeý bolady. Árıne, shekteý de qajet. Qaýipsizdikke, densaýlyqqa jáne oqýyna qatysty belgili bir talaptar saqtalýy tıis. Biraq bul talaptar balanyń erkindigin shektep tastamaýy kerek. Erkindik pen jaýapkershiliktiń tepe-teńdigin ustanǵan durys. Sonymen qatar ata-ana úshin mańyzdy nárse — úlgi bolý. Bala kóbine sózge emes, is-áreketke qaraıdy. Siz óz ómirińizde sabyrly, jaýapty, senimdi bola bilseńiz, ol da sony boıyna sińiredi.
Qoryta aıtqanda, jasóspirimdik shaq — synaq emes, múmkindikter kezeńi. Eger ata-ana balasyn seriktes retinde qabyldap, senim men qoldaý kórsete alsa, bul ýaqyt ekeýara jaqyndasýǵa da, jaqsy qarym-qatynas ornatýǵa da sebep bolady.
— Jalǵyzbasty ana kóbeıdi. Bul bala psıhologııasyna qalaı áser etedi? Áke tárbıesin kórmeı ósken qyz bolashaq jaryn tańdaǵanda kúıeý emes, áke izdeýi múmkin be?
— Bul jaǵdaı bala psıhologııasyna belgili bir áser etedi, biraq ol ár balada ártúrli kórinis tabady. Eń bastysy — otbasynda qandaı atmosfera bar, anasynyń balaǵa qanshalyqty meıirim, qamqorlyq jáne qoldaý kórsetetini. Eger ana balasyn tyńdap, túsinip, qaýipsiz orta qura alsa, bala ákesiz ósse de ózin senimdi sezinedi. Ákeniń tárbıesi kóbine shekara qoıýdy, tártipti, syrtqy álemmen qarym-qatynasty úıretedi. Ákesiz ósken qyzdar keıde er adamdarǵa senýge qınalýy nemese bolashaqta er adamnan ákelik qamqorlyq izdeýi múmkin. Mundaıda qyz jar emes, áke izdegendeı áser qaldyrýy yqtımal. Biraq bul barlyq balaǵa tán qubylys emes. Kóp nárse anasynyń qarym-qatynas stıline jáne qyzdyń ómirinde basqa er adamnyń (ata, aǵa, ustaz) úlgi bolýyna baılanysty.
Psıhologııada «ákelik fıgýranyń jetispeýi» degen túsinik bar. Rasynda, keıbir qyzdar beısanaly túrde ózin qorǵap, qamqor bolatyn úlken er adamǵa tartylýy múmkin. Biraq eger ana qyzyn ózin qurmetteýge, deni saý qarym-qatynas ornatýǵa úıretse, bolashaqta ol durys tańdaý jasaı alady. Jalǵyzbasty ana bolý balanyń taǵdyryn aldyn ala anyqtap qoımaıdy. Eń mańyzdysy — ananyń meıirimi, ashyq sóılese bilýi jáne senim men qoldaý kórsetýi. Osyndaı jaǵdaıda qyz bala ózine laıyqty jar tańdap, baqytty ómir súre alady.
— Jasóspirimniń, oqýshynyń emotsıonaldy daǵdarysty nemese depressııany bastan ótkerip júrgenin qalaı bilýge bolady? Ata-analar men muǵalimder qandaı belgilerge mán bergeni jón? Mundaıda ne amal qoldanýǵa bolady?
— Jasóspirimdik shaqta dene de, oı-sezim de, minez-qulyq ta qarqyndy ózgeredi. Psıhologtar men dárigerlerdiń zertteýine súıensek, psıhıkalyq buzylystardyń shamamen 50 paıyzy dál osy jasóspirimdik shaqta bastaý alady. Sondyqtan ata-analar men muǵalimder úshin balanyń tabıǵı jas erekshelikterin shynaıy psıhologııalyq qıyndyqtardan ajyrata bilý óte mańyzdy. Bul kezeńde bala táýelsizdikke umtylady, ata-anamen jıi kelispeı qalady. Kóńil-kúıi tez aýysady: birde qýanyp, birde ashýlanyp, birde tuıyqtalyp ketýi múmkin. Qurdastarynyń pikiri ata-anadan da mańyzdyraq kórinedi. Sonymen qatar ózin-ózi izdeý kezeńinde kıim stılin, hobbıin, minezin jıi ózgertedi. Munyń barlyǵy — tabıǵı damý belgileri.
Alaıda keıde jasóspirim shynaıy emotsıonaldy daǵdarysqa nemese depressııaǵa tap bolýy múmkin. Onyń negizgi belgileri: kóńil-kúıdiń uzaq ýaqyt tómen bolýy (eki aptadan kóp ýaqyt boıy muńaıyp júrý), buryn qýanysh syılaǵan isterge qyzyǵýshylyqtyń joǵalýy, dostarymen, otbasymen aralasýdan qashý, uıqy men tábettiń ózgerýi (tym az nemese tym kóp uıyqtaý, tamaqqa tábettiń joǵalýy ne artýy), ózin baǵalaýdyń tómendeýi, men túkke turmaımyn, ómirdiń máni joq dep oılaý, solaı aıtý Eń birinshi, ata-ana balanyń ózgeristerin baıqap, beıjaı qalmaýy kerek.
Eger jasóspirim kóńilsiz bolsa, ony birden synamaı, aldymen tyńdap, túsinýge tyrysyńyz jáne solaı jetkizińiz. Úıde jyly, senimdi atmosfera qurý mańyzdy. Sonymen qatar balanyń kún tártibin retteý — uıqy, durys tamaqtaný, sport, taza aýada serýendeý onyń emotsıonaldy jaǵdaıyna jaqsy áser etedi. Eger belgiler uzaq ýaqyt saqtalsa nemese kúsheıse, mindetti túrde psıhologqa nemese dáriger mamanǵa júgingen jón. Sebebi ýaqytyly kórsetilgen kómek jasóspirimniń bolashaǵyna úlken yqpal etedi. Bala ózin tyńdaıtyn, túsinetin, qoldaıtyn eresekterdiń janynda ekenin sezinse, qıyndyqty jeńil eńseredi. Al ata-ana men muǵalim tabıǵı jas erekshelikterin depressııa belgilerimen shatastyrmaı, der kezinde áreket ete alsa, jasóspirim ózin qaýipsiz sezinip, salaýatty tulǵa bolyp qalyptasady.
— «Balalyq travma» degen tirkesti jıi estımiz. Buryn áke-sheshe men muǵalimniń taıaǵyna shydap ósken adamdar muny mysqylmen qabyldaıdy. Qazirgi adamdar nege álsiz? Sol «travma» adamnyń bolashaǵyna shynymen áser etýi múmkin be?
— Kópshiligimiz «balalyq travma» degen sózdi estigende burynǵy býynnyń «biz taıaq jep óstik, eshteńe bolǵan joq» degen sózi oıǵa oralady. Shyn máninde eshteńe bolmady deý durys emes. Tek ol kezde psıhıkalyq densaýlyq týraly ashyq aıtylmady, al ishki jaralar sol kúıi qalyp qoıdy. Sonyń saldarynan eresek jastaǵy kóptegen adamdarda ashýlanshaqtyq, senimsizdik, ishki qanaǵatsyzdyq baıqalady. Bul álsizdik emes. Búgingi býyn emotsııasyn moıyndap, kómek suraıdy. Ǵylym men psıhologııanyń damýy bizge balalyq shaqtaǵy tájirıbeniń bolashaqqa áser etetinin dáleldep berdi. Balalyq «travma» depressııaǵa, úreıge, qarym-qatynasta qıyndyqtarǵa ákelýi múmkin. Sonymen qatar qazirgi balalardyń ómir salty burynǵydan ózgeshe. Buryn smartfon bolmaǵandyqtan uıqy ýaqyty durys saqtalatyn. Gazdalǵan sýsyn, chıpsy sekildi ónimder az bolatyn, sondyqtan tábet te tabıǵı boldy. Kóshede oınap, qımyl-qozǵalysy jetkilikti bolǵandyqtan fızıkalyq belsendilik joǵary edi. Tabıǵı kún sáýlesi men dostarmen tiri qarym-qatynas júıke júıesiniń tózimdiligin arttyratyn faktor boldy. Al qazir kóp bala ýaqytyn ekran aldynda ótkizedi, uıqysy buzylady, qozǵalys az, tamaqtaný sapasy da tómendep barady. Bul psıhıkalyq turaqtylyqqa áser etetini anyq. Demek, burynǵy býyn «shydady» degen sóz — shyn máninde, ishki jaralardy baıqamaǵany. Al qazirgi urpaq álsiz emes, kerisinshe, óz densaýlyǵyna beıjaı qaramaıdy. Balalyq «travma» shynymen de adamnyń bolashaǵyna áser etedi, biraq ony jeńýge bolady. Bastysy, ata-ana balasyna tek materıaldyq emes, emotsıonaldy qoldaý da kórsetýi tıis.
— Jasóspirim ul-qyzymen aradaǵy qıyndyq, sýıtsıd boıynsha sizge júginetinder kóp pe? Kómegińiz tıgen bir-eki jaǵdaıdy bólisseńiz.
— Men sońǵy 10 jyl boıy sýıtsıdtiń aldyn alý salasynda jumys istep kelemin. Alǵashqy klıentterimniń keıbiri maǵan sýıtsıdtik oımen nemese talpynystan keıin kelgen edi. Al qazir olardyń otbasylary bar, ómirin jalǵastyryp jatyr. Olarmen áli kúnge deıin habarlasyp turamyn. Bul der kezinde kórsetilgen psıhologııalyq kómektiń ómirdi saqtap qalatynyna dálel.
Buryn qoǵamda sýıtsıd tek qolaısyz otbasynda ósken, ata-anasy ajyrasqan, sabaǵy nashar, tuıyq balalarda bolady degen kózqaras keń taraǵan edi. Biraq tájirıbe kórsetkendeı, sýıtsıd kez kelgen adamda bolýy múmkin. Baıdyń, tolyq otbasynan shyqqan, úlgerimi jaqsy, belsendi balalar da osyndaı oıǵa barýy múmkin. Adamnyń óz-ózine qol jumsaýǵa deıin barýy — kózge kórinetin sońǵy áreket. Onyń astynda túrli faktorlar jatady: genetıkalyq beıimdilik, balalyq shaqtaǵy travmalar, psıhıkalyq buzylystar (depressııa, gallıýtsınatsııalar jáne t. b.), áleýmettik qysym, jalǵyzdyq sezimi, taǵy basqa.
Aýyldyq jerde másele odan da kúrdeli. Sebebi kóbine mektepte bir-aq psıholog bolady, ol da balaǵa týys nemese tanys bolýy múmkin. Mundaı jaǵdaıda jasóspirim óziniń qupııasyn ashýǵa qorqady. Sondyqtan kóptegen qıyn jaǵdaı jabýly kúıinde qalady.
Óz tájirıbemde sýıtsıdtik oımen kelgen oqýshylardyń artynan óte aýyr jaıttar anyqtaldy: bireýi týysynan jynystyq zorlyq kórip júrgen, biraq eshkimge aıta almaǵan, bireýi kózine elester kórip, «bireý shaqyrady» dep qoryqqan, biraq muny da jasyrǵan. Bul mysaldardan kóringendeı, sýıtsıdtiń artynda árqashan úlken, kóp jaǵdaıda jasyryn kúıdegi psıhologııalyq aýyrtpalyq turady.
Áli kúnge deıin keı ata-ana balasyn psıhologqa aparýdan uıalady, al keıbiri táýipter men emshilerge júginedi. «Psıhologqa tek psıhıkalyq aýrýy barlar barady» degen stıgma, ásirese, aýyldyq jerde áli de kúshti. Al dál osy stıgma der kezinde kómekke júginýge eń úlken kedergi.
Sýıtsıd — álsizdiktiń belgisi emes. Bul adamnyń kótere almaǵan aýyrtpalyǵy. Árqaısymyzdyń mindetimiz — balany tyńdaý, senim syılaý jáne qajet kezde mamanǵa jetkizý. Qoǵamda psıhıkalyq densaýlyq týraly ashyq sóıleı alatyn orta qalyptasqanda ǵana biz sýıtsıdtiń aldyn alýda naqty nátıjege jete alamyz.
Buǵan deıin biz qazaqstandyq otbasylyq psıholog, psıhoterapevt Serikgúl Sálıdiń mekteptegi býllıng, qysymdy toqtatýdyń joldaryn ataǵan suhbatyn bóliskenbiz.