Balalar arasynda semizdik beleń aldy — mamandar dabyl qaǵyp jatyr

ASTANA. KAZINFORM — Sońǵy kezderi balalardyń arasyndaǵy semizdik máselesi ózekti taqyrypqa aınaldy. Balalar tutynyp júrgen tamaqtar qanshalyqty paıdaly? Balanyń deni saý bolý úshin ne jeý kerek? Kazinform tilshisi mamandardan jaýap alyp kórdi. 

— Jalpy bizdiń ata-babamyz «Aýrý — astan» dep aıtyp ketken. Shyn máninde, ne nárse bolsa da astan bastalady. Qazirgi balalardaǵy artyq salmaqtyń sebebi — tek tátti, gazdalǵan sýsyndar, chıpsy, fastfýd emes. Búginde Qazaqstanda shamamen 95% balada qan azdyq bar. Balalarǵa vıtamınder jetispeıdi. Temir, ıod, V, D toby dárýmenderiniń tapshylyǵy saldarynan aǵzada gormondardyń jumysy buzylyp, bul artyq salmaqqa ákeledi, — deıdi endokrınolog Gúljan Amanbaı.

Dáriger bul máseleniń qaıdan paıda bolǵanyn da túsindirip berdi.

— Al nege biz mundaı dárýmen-mıneral jetispeıtin zamanǵa keldik? Sizder «Biz buryn eshqandaı dárýmen ishken joqpyz, nanǵa maı jaǵyp jep óstik qoı» deýlerińiz múmkin. Biraq ol kezdegi azyq sapaly edi. Qazir tamaqtyń quramynda qajetti dárýmender joqtyń qasy. Oǵan qosa, aǵzaǵa syrttan túsetin ýly zattar óte kóp. Sonyń kesirinen iship-jegen vıtamınderimiz de zalalsyzdandyrýǵa jumsalyp ketedi. Balalarǵa jemis-jıdek jeý kerek deımiz, biraq olar qaı jerde, qandaı topyraqta ósirildi? Ony bireý tekserip otyr ma? Joq. Sondyqtan sapasyz taǵamnyń saldarynan balalarda túrli jetispeýshilik paıda bolady. Al bul defıtsıtter mindetti túrde gormondardyń jumysyna áser etedi, — deıdi maman.

Endokrınolog qazirgi balalardyń densaýlyǵynda jıi kezdesetin máselelerge de toqtaldy.

— Gıpotıreoz degen aýrý bar — qalqansha bez qyzmetiniń baıaýlaýy. Qazir bul dıagnoz tipti 2 jasar balaǵa da qoıylyp jatyr. 1 jastaǵy balanyń shashy aǵaryp, tisteri úgitilip jatyr. Bul ne degen sóz? Іshektegi mıkroflora tátti men gazdalǵan sýsyndardan ólip qalǵan. Kaltsıı, magnıı, ıod tapshylyǵy. Al mundaı balalar óse kele táttige qumartyp turady. Men «Ana men bala» ortalyǵynda 13 jyl jumys istegende, 1-tıpti qant dıabetimen kelgen balalardy kóp kórdim. Bul dıagnoz qoıylǵan sátten bastap biz ata-anaǵa tátti jeýge bolmaıtynyn birden aıtamyz. Bul jerde balanyń jylaýy, kónbeýi — mańyzdy emes. Sebebi bul — ómir men ólim máselesi. Bala 2–3 kún jylaıdy, biraq úshinshi kúni bári bir qalaǵany berilmeıtinin túsinedi, — deıdi Gúljan Amanbaı.

Psıholog balany durys tamaqtanýǵa úıretý úshin eń aldymen ata-analar paıdaly taǵamdardy tutyný kerektigin aıtady. Sebebi bala ata-anasynan kórgenin qaıtalaıdy eken.

— Balaǵa úlgi bolý — eń basty mindet. Mysaly, biz ózimiz úıde durys tamaqtaný tártibin ustanbaı turyp, baladan sony talap ete almaımyz. Emotsııalyq turǵydan alǵanda, mysaly temeki shegip turǵan jasóspirim — ózin «eresek» etip kórsetkisi keletin, ishki emotsııalyq qajettiligi qanaǵattanbaǵan bala. Bul úıde onymen sanaspaıtynyn, onyń emotsııasyn elemeıtinin kórsetedi. Mundaı bala dostary ne istese, sony qaıtalaıdy: chıpsy jeıdi, táttige úıir bolady, jeke gıgıenasyna mán bermeıdi, — deıdi balalar psıhologi Móldir Toǵjanova.

Al dáriger balanyń deni saý bolyp ósýi úshin et jeýi kerektigin jetkizdi. Sebebi, et jemeıtin bala túbinde semizdikke shaldyǵýy múmkin eken.

— Bizde balalar anemııa bolǵandyqtan, aǵza aqýyzdy taǵamdardy qabyldamaıdy. Et, taýyq, balyq jemeıdi. Qymbatty ata-analar, eger balańyz etti dastarhanda ysyryp otyrsa — bul onyń aǵzasynda etti qorytýǵa resýrs pen ferment jetispeıtinin kórsetedi. Al aqýyz degenimiz — aǵzanyń qurylys materıaly. Aqýyz jetpegen soń balanyń qarny toımaıdy. Bala tańerteń bir-eki túıir et, jumyrtqa, qııar, sary maı jaǵylǵan nan jep shyqsa — túske deıin ash qalmaıdy. Al eger botqa ne pechene jese — eki saǵattan keıin taǵy ashyǵady. Osylaısha ınsýlın jumysy buzylady. Insýlınniń buzylýy artyq salmaqqa ákeledi, — deıdi Gúljan Amanbaı.

Endokrınolog balalardyń jalqaý bolýynyń sebebi de durys tamaqtanbaýdyń áserinen ekenin aıtady.

— Men, balalar endokrınology retinde aıtamyn: balanyń bolashaǵy jarqyn bolý úshin — aldymen deni saý bolýy kerek. Densaýlyǵy joq bala alǵa maqsat qoıa almaıdy. Biz kóbine balalardy jalqaý deımiz. Biraq jalqaýlyqtyń túp-tórkini — qan azdyq. Anemııamen júrgen bala únemi sharshap júredi. Sondyqtan sizderge eshkim arnaıy qatań ereje ustanyńdar dep jatqan joq. Tek buryn ózimiz jep, iship ósken nárselerdi qaıtadan qalpyna keltireıik, — deıdi dáriger.

Mamandardyń aıtýynsha, sońǵy 7 jylda 1-tıpti qant dıabeti 66%-ǵa ósken. Sebebi ata-analar balalaryna mahabbatyn tátti berý arqyly bildiredi deıdi dárigerler. Saldarynan jetkinshekter jasyna jetpeı semizdikke de shaldyǵady. Al baladaǵy artyq salmaqpen qalaı kúresý kerek? Gúljan Amanbaı jaýap berdi.

— Eger bala artyq salmaqpen kúreskisi kelse — birinshi keńes: uıqy. Balalar túngi 1–2-de emes, 22:00–22:30-da uıyqtaý kerek. Damyǵan elderde balalar 20:00–de uıyqtap qalady. Sebebi túngi uıqy kezinde aǵza demalady, gormondar bólinedi. Qazir jaz — túngi 12–1-ge deıin aýlada oınap júrgen balalardy kórip júrmiz. Bul bizdiń ulttyń bolashaǵyna balta shabý. Eshteńe etpeıdi dep qaraýǵa bolmaıdy. Gormondardy qalypqa keltirý úshin, birinshi uıqynyń durys bolýy mańyzdy, — deıdi ol.

Balanyń deni saý bolý úshin tek uıqyny retteý jetkiliksiz. Dárigerler oǵan qosa, sport pen taza aýada serýendeýdi de ádetke aınaldyrý kerek deıdi.

— Sosyn taza aýada kóp júrý mańyzdy. Qazir balalar dalada oınamaıdy, qozǵalys joq. Barlyǵy úıirmege barady. Zııatkerlik mektep, aǵylshyn, matematıka, UBT-ǵa daıyndalady. Sportqa ýaqyt joq. Biraq durys tamaqtanyp, sportpen shuǵyldanǵan bala kez kelgen testti jaqsy tapsyrady. Taǵy bir mańyzdy nárse — sý. Balańyzǵa qarapaıym, taza sý ishýdi úıretińiz. Qazaqstanda jylyna 3 mıllıard lıtr tátti sýsyn satylady. Bul sýsyndar balalardyń aǵzasyndaǵy barlyq mıneraldy soryp alady. Sondyqtan, eger balańyzǵa vıtamın, mıneral bere almasańyz — tym qurysa tátti sýsyn bermeńiz, — deıdi endokrınolog.

Bıyl elimizde mektep jasyndaǵy balalardyń tamaqtanýyna arnaıy zertteý júrgizildi. Onyń nátıjesinde Ulttyq salaýatty tamaqtaný ortalyǵynyń mamandary biraz olqylyqtardy anyqtaǵanyn aıtady. Máselen, júrgizilgen saýalnamaǵa súıensek, mektepte bilim alatyn balalardyń 59%-yna mektep máziri men usynylǵan taǵamdar unaıtyn kórinedi. Oqýshylardyń 21%-y ashana usynatyn tamaqtyń unamaıtynyn jetkizgen. Al ózge 20% bala mektep ashanasynan múlde tamaq jemeıdi eken.

— Zertteý barysynda mekteptegi tamaqtaný mázirleri kóptegen oqýshyǵa unamaıtyny anyqtaldy. Tamaqtyń dámdiligi men mázirdiń ártúrliligi jaǵynan talaptarǵa sáıkes kelmeýi baıqaldy. Osyǵan oraı, bilim berý salasynda tamaqtandyrýdy uıymdastyrý boıynsha jańa standart ázirlenip, naýryz aıynda qoldanysqa engizildi. Jańa oqý jylynan bastap osy standarttarǵa saı mektep tamaqtanýynda jańa mázirler usynylady, — deıdi T. Sharmanov atyndaǵy nýtrıtsıologııa kafedrasynyń professory Ardaq Shúıinbekova.

Mektep jasyndaǵy balalardyń tamaqtanýyndaǵy máseleler munymen bitken joq. Mamandar oqýshylardyń arasynda semizdiktiń beleń alǵanyn aıtyp, dabyl qaǵyp otyr.

— Birinshi kezekte, mektep jasyndaǵy balalardyń tamaqtanýyn zertteý barysynda balalar arasynda artyq salmaq pen semizdik máselesiniń óte ózekti ekeni anyqtaldy. Sonymen qatar, jalpy tamaqtanýdaǵy tamaqtaný mádenıetiniń qalyptaspaýy da baıqalady. Kóptegen bala tamaqtaný kezinde túrli gadjetterge úńilip otyrady, bul olardyń zeıin belsendiligin tómendetedi. Tamaqtaný barysynda gadjetterge qyzyǵýshylyqtyń artýy tamaqtaný mádenıetiniń ózgerýine alyp keledi. Sonymen birge, balalar arasynda zııandy taǵamdarǵa degen qumarlyq shekten tys joǵary ekenin kórdik, — deıdi Ardaq Shúıinbekova.

Aıta keteıik, Túrkistan oblysyndaǵy qoǵamdyq tamaqtaný oryndarynda ýlaný jaǵdaılary jıilegen. 

Odan bólek, bıyl mektepterde halyqaralyq usynymdarǵa sáıkes ázirlengen jańa tamaqtaný máziri qoldanysqa engiziledi.