Balaǵa shash qoıý dástúri
Atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan sol salt-dástúrlerimizdiń qaısybiri bolmasyn, ózindik qasıetterimen erekshe. Adamǵa berer taǵylym-tárbıesi mol. Buny taǵy bir qyrynan qarar bolsaq, adam pende retinde syrtqy jaǵymsyz kúshterden qorǵanýdyń dástúrge aınalǵan psıhologııalyq, senim-nanymdyq qaǵıdalaryn eshqashan umytqan emes, umyta da almaıdy. Búginde qazaq elin quraýshy ult retinde syrt jurtqa ulttyq bógenaıymyzdy bederlep, aıqyndap turatyn dúnıeniń ózi osy sııaqty mádenı qundylyqtarymyz ben naýryz sekildi ulttyq meıramdarymyz ekeni daýsyz.
Qazaqtyń kóshpeli qoǵamynda adam shashy erekshe qasterlengendikten, er balaǵa shash qoıýdyń da, qyz balanyń shashyn ósirýdiń de ózindik qaǵıdalary bolǵany belgili. Sol ǵuryptyq mádenıetimiz keńestik dáýirdiń saıasatynyń astynda kómilip jatyp-jatyp, endi qazaqtyń búgingi jańa qoǵamynda balalarymyzdyń boıynda ózindik jarasymyn taýyp, tipten sánge aınalyp kele jatyr desek artyq aıtqandyq emes.
Ótken kezeńderde balaǵa aıdar qoıý da, tulym ósirý de joǵalyp ketti deýge bolatyndaı jaǵdaıǵa jetken bolatyn. Al qazirgi kóńil qýantarlyq jańalyq qala kóshelerinen aıdarly balalardy jıi kóremiz, sırek te bolsa, tulymshaqty qyz balalardy da ushyratamyz. Munyń sebebin jańa men eskiniń toǵysynan izdegenimiz jón sekildi. Qazirgi zaman - ózindik bir jańarý zamany. Al jańarý degenimizdiń ózi, kóp jaǵdaıda, kóneniń jańasha maǵyna men tyń sıpatta kórinis tabýy ǵoı. Adamnyń boıyn túzep, sándenýinde, sondaı-aq sándik buıymdarynda ekzotıkalyq elementter bolǵanda ǵana ol ózindik sándik sıpat pen maǵynaǵa ıe bolady.
Er balanyń arasynda ózindik sánge aınalyp kele jatqan «aıdar shash» - búgingi kezeń úshin ekzotıkalyq kórinis. Al qazirgi zaman osyndaı ekzotıkalyq elementterdi unatatyn jáne soǵan qushtar zaman. Qalalyqtar úshin ekzotıkalyq kórinis bolyp tabylatyn «aıdar shashtyń» qazirgi zamanǵy sándik belsendilikke ıe bolýynyń bir máni osynda, ekinshi jaǵynan bul - balaǵa óte jarasymdy da. Tipti búgingi tańda táýelsiz Qazaqstan ulandarynyń ózindik belgisindeı kórinýi de múmkin der edik. Mundaı balalardy kórgende kóńilińdi bir túrli maqtanysh sezimi bıleıtini de jasyryn emes. Osyndaı «aıdar shash» qoıýdyń maǵynasy da, ejelden kele jatqan bul eski dástúrdiń kóne syry da kórikti.
Qazaqta «aıdarly bala - aıbarly bala» degen sóz bar.Aıdar shash er balany til men kózden saqtaıtyn kórinedi. Sondyqtan da ata-ana balasy bir jasqa tolǵanda, onyń qaryn shashyn alyp, tóbesine bir órimdeı ǵana shash qaldyryp, ony ósirip, kózdi marjan, qaratas taǵyp, órip qoıatyn bolǵan.
Aıdar koıǵan balaǵa arnap mal soıady. Aýyldaǵy aqsaqaldardy shaqyryp, balasyna bata alady. Ónerli nemese batyr, ortasynda syıly adamdardyń ornyna balany aýnatyp, «balam osy adamdaı bolyp óssin» dep tilek tileıdi. Biraq «aıdar shashty» balanyń bárine birdeı qoıa bermegen degen de sóz bar. Negizinen zaryǵyp kórgen balaǵa aıdar qoıǵan deıdi. Al ertede kóp jaǵdaıda han urpaqtary, baı-manaptar ózderiniń eń jaqsy kórgen jáne óziniń ornyn basady-aý degen balalaryna ǵana aıdar qoıǵan eken. Aıdardy on eki jasqa tolǵanda alyp, alǵashqy múshel jasynyń qurbandyǵy retinde el-jurtqa kórsetip, mal soıyp, balasynyń erjetkendigin pash etip, eldiń batasyn alatyn da salt bar.
Qazir kósheden tulymshaqty qyz balalardy da jıi kezdestire bastadyq. Bul da ózindik bir jarasymdylyq. Qyz bala bir jasqa tolǵannan keıin onyń da qaryn shashyn alyp, eki shekesine eki shókim shash qaldyrady. Ony «tulym shash», «tulymshaq» dep ataǵan. Tulymdy da qyz balaǵa kóz tımesin ári qyzymyz sulý, symbatty bolyp óssin dep yrymdap qoıǵan. Osy jastan bastap qyz balanyń shashyn almaı, qaryn shashtan qalǵan tulymyn keıin jetilip ósken shashyna qosyp órip ósirgen.
Al qyz balaǵa da, er balaǵa da ortaq taǵy bir shash qoıýdyń túri «kekil qoıý» dep atalady. Onda balanyń shashyn ustaramen jaltyrata qyryp, mańdaıyna taıaý jerden bir shókim shash qaldyratyn bolǵan. Kekil qoıý da ǵasyrlar boıy ortamyzda saqtalǵan dástúr. Kekil balanyń súıkimine súıkim qosady, kekilinde ata-ananyń arman tilegi, balaǵa degen meıirim men súıispenshiligi jasyrynǵan. Úlkender sábıdiń kekiline perishte uıalaıdy dep yrym etken.
Maqalamyzdyń basynda aıtqanymyzdaı shash qoıýdyń osy úsh túri de búgingi tańda qaıta jańǵyryp, aıdarly uldardy, tulymshaqty qyz balalardy, kekildi sábılerdi jıi kóretin boldyq. Eski dástúr jańa zamannyń sánine aınaldy. Demek, qazaqy salttyń qaı-qaısysynyń da ómirsheń ekendiginiń bul da bir dáleli.
Álem halyqtarynyń ishinde balaǵa shash qoıýdyń ózindik dástúrleri tek qana bizdiń qazaqta emes, shyǵys halyqtarynyń kópshiliginiń turmysynda áli kúnge deıin jalǵasyp kele jatqanyn aıta ketkenimiz oryndy. Mysaly Taıland halqy aýrýshań balaǵa tulym ne aıdar qoısa, saýyǵyp ketedi dep sengen. Sondaı-aq óte súıkimdi balalardy jyn-peri aınaldyrǵysh keledi dep, jyn perini úrkitetin tek qana tulym shash dep eseptegen. Al osyǵan uqsas maǵynada kóbinese syrtqy tylsym kúshterden qorǵaıdy degen senimmen balanyń shashyn túrli pishinde ósiretin elderdiń qatarynda qytaılar, kárister, mysyrlyqtardy ataýǵa bolady.
Áıteýir, kóptegen halyqtardyń shashty balanyń birden-bir qorǵaýshysy ári qorǵanys qabiletin artyratyn erekshe tylsym kúshke ıe dep esepteıtindigi shyndyq.
