Bala tárbıesi ana boıyna bitkennen bastalady
Bir қyzyғy, bala ana құrsaғynda jүrgende, anasy neni kөp үırense, neni biletin bolsa, keıin bala sol nәrseni tez ıgerip alady eken. Amerıkada mynadaı bir tәjirıbe өtkizipti. Bir kүnde, bir ýaқytta týғan үsh nemistiң, үsh aғylshynnyң, үsh orystyң balasyn kindigi kesile salysymen barlyғyn bir үıge aparyp, oңasha jatқyzyp қoıyp, aldymen nemis tilinde, «өmirge қosh keldiңder, joldaryң sәtti bolsyn» dep, jaқsy-jaқsy sөzder aıtқan eken. Aғylshyn men orys balalar қybyrsyz jatypty da, nemis sәbıler қozғalyp, үn shyғarypty. Al osy sөzderdi aғylshyn tilinde aıtқanda, jaңaғy nemis pen orys nәresteler қozғalmaı, aғylshyn sharanalar қımyldap, kөңil aýdarypty. Oryssha aıtқanda da týra solaı bolғan. Mұndaғy sebep nede? Өmir esigin jaңa ashyp, jaryқ dүnıeni jaңa kөrip otyrғan sәbıdiң өz tilin bilgeni қalaı? Әrıne mұnyң barlyғy onyң қanynan, ana құrsaғynda jүrgende kүndelikti alғan tәrbıesinen. Өıtkeni onyң әke-sheshesi өz tilinde sөıleıdi. Ortasy, қarym-қatynasy өz tilinde.
«Sүtpen bitken sүıekpen ketedi», deıdi қazaқ. Al bүgingi bizdiң ortamyzdaғy қazaқ balalary қalaı bolmaқ? Kөbiniң kүndelikti estıtin sөzi oryssha bolsa, ұlttyқ қany bar, ұlttyқ namysy bar қazaқ ұrpaғyn қalaı өsiremiz? Erteңgi ұrpaғyң týa salyp oryssha beıimdelip ketpesine kim kepil.
Қazirgi medıtsına құrsaқtaғy balaғa syrtқy dybystyң әr alýan әseri baryn әldeқashan dәleldep қoıғan. Құrsaқta jaңa қalyptasyp kele jatқan sharananyң қandaı minezdi pende bolyp týaryna syrttaғy әýez aıtarlyқtaı yқpal etedi eken. Atam қazaқ attyң jalynda, tүıeniң қomynda kөship jүrip әn aıtқan, kүmbirlete kүı tartқan. Adýyn minez bәıbishelerdiң өzderi kelin-kepshikti alқaқotan jınap әn saldyrғan, boı jazdyrғan. Mұnyң ar jaғynda - ұrpaқ қamy, dәstүrli tәrbıe mәıegi jatқan joқ pa?! Әn shyrқaғan kөңilden aýrý қasharyn әlmısaқtan bilgen, shadyman kөңil jas anadan shattyқ kernegen, minezdi ұrpaқ týady dep sengen.
Әn-әýendi aıtý bar da, ony tyңdaý bar. Қazaқ aıta da bilgen, tyңdaı da bilgen. Taңdy taңғa ұryp shyrқaғan sal-seriler men aқ ter, kөk ter bop aryғansha jyrlaғan jyraýlardy ұıyp tyңdaғan el edik. Sonan da bolar negizimiz әnshi, kүıshi halyқpyz. Қazir қaıda sol jyrlar, alty қyrdyң astynan estiler әnder қaıda қaldy? Ұıyғan, «құlaқty» tyңdaýshysy bar ma қazir? Joқ. Onyң aýyly alystap ketti. Jas ananyң tyңdaıtyny jaryқshaқ қatқyl mýzyka, jұlқynғan yrғaқ, tұrmystaғy ұrys-keris pen tystaғy tarsyl ishtegi nәrestege de sol kүıinde әser etip jatyr. Sonan da bolar қazirgi týғan balalar psıhıkalyқ daғdaryspen dүnıege keledi. Minezi keң bala az. Týmaı jatyp tozyқ jүıkege shaldyққandar basym. «Jaңashylmyz» dep balany besikten aıyrdyқ. Құlaқ ashyp, azan shaқyryp at қoıý ұmytyldy. Shyr etip jaryқ dүnıege kelgen nәrestege shildehana jasap, әn kүımen kүtip alatyn el bar ma? Balanyң adam bop alғashқy estıtini akýsherlerdiң «malchık», «devochka» nemese «bogatyr», «krasavıtsa» degen anyқtamasy, kөretini pyshaқ (kesarevo sechenıe) pen jalғyzdyқ boldy. Ol erteң jalғyzdyққa, қatigezdikke үırene bastaıdy. Dana қazaқ toғyz aı құrsaқta jatyp, yrғalғan tүıeniң үstinde yrғaқty әn salғan anadan týғan balany sol yrғaғynan birden jaңyldyrmaı, shildehanamen қarsy alyp, terbelgen tal besikke salғan. Sөıtip, yrғaқty terbelisti bұzbaı, құrsaқtaғy kөmeski үndi ananyң besik jyryna ұlastyrғan. Netken zerektik deseңizshi?! Қos dүnıeni үndestirý, үılestirý osyndaı-aқ bolar. Bұndaı әýenmen terbelip, өmirge kelgen bala қandaı meıirimdi de, minezdi bolyp өser edi. Қazirgi bala jaryқ dүnıemen үndesip emes, үrkip keledi. Үrkek, tentek minezimen өmirden үılesim izdep sandalғan sәbı az ba? Soғys jyldarynda analarymyz jүkti bop jүrip traktor aıdaғan, aıyrlap shөp maıalap, tүn қatyp stanoktardyң basynda tұrғan. Sөıtip jүrip-aқ өmirge deni saý ұrpaқ әkelgen. Қazirgi jastar ony ertegideı kөredi. Іshtegi balaғa үnemi қımyl-әreket қajet. Dәrigerler ekiқabat әıelderge: «Eңkeıip eden jý, shalқaıyp beliңdi jaz, jaıaý kөbirek jүr» degen aқyldaryn beker aıtpaıdy. Құs ekesh құstyң өzi kүn aralatyp, basyp jatқan jұmyrtқalaryn tұmsyғymen қaғystyryp, aýdarystyra, үnemi shaıқap otyrady.
Atalarymyz kelinderi men jүkti әıelderine beli қatty қazanattar emes, әste maң basқan tүıeler, taıpalғan sý jorғalar ғana mingizgeni bilgendik emeı nemene?! Ol kezde tүsik ilýde bir kezdespese, jasandy ish tastatý degen bolmaғan. Қazirgi jastar өziniң teris қylyқtaryn ekologııaғa jabady. Іsteıtin jұmys, is-әreket joқ, mingeni mәshıne, jaıaý attap baspaıdy. Jәne aýyr tolғaқ, өli perzent osydan ekenin bilmeıdi de.
Arabtardan kelgen қazirgi «modadaғy» «қaryn bıi» degen bar Mұny bizdikiler: «Kindikti ashyp, jartylaı jalaңash, bөkseңdi bұltyңdatyp bıleý» dep қana tүsinedi. Olaı emes. Islam dinine jat қylyқtary bar қaryn bıiniң arabtardan taraғany da ras. Biraқ dәl bүgingideı үlgide emes. Arabı dәrýish-balgerler jas arýlardy (ekiқabat) ish shaıқatý үshin kөңildi yrғaқtaғy mýzyka, ұrmaly daңғyra, dabyl aspaptarynyң kөmegimen bıletken. Jeңil yrғaққa eliktegen olar bұl қımyldardy kәdimgideı dәstүrli bıge aınaldyryp alғan. Tipti bılep tұryp bosanatynyn қazirgi medıtsına zertteýlermen dәleldep otyr. Bı kezinde bapty әýenge eliktegen әıeldiң saı-sүıegi bosap, bұlshyқ etteri babyna kelip, tәni rahat kүıge enedi eken. «Martý basқan қatyndy қazaқtyң baқsylary қobyzdyң үnimen-aқ bosandyrdy» degendi tarıhtan bilemiz. Orystyң belgili balet bıshisi қaryn bıin bılep tұryp bosanғanyn aıtady.
Japon halқynda mynadaı jaқsy dәstүr bar. Aýa raıy tүnerip, aspandy bұlt bassa da, jaңbyr, қar jaýsa da, kөshede balasymen kele jatқan ata-ana әn aıtady. Әıelderi құrsaқtaғy nәrestelerine el tarıhy, ұlaғatty adamdar jaıly jaқsy әңgimeler aıtady eken. Al bizdiң jas analar «Apyrmaı, қalaı bosanam, jaғdaı қalaı bolady?» dep ýaıymғa salynyp, bolmashy nәrsege kүıip-pisip, kүıeýlerimen renjisip jatady. Sonyң bәri balaғa әser etedi.
Jannyң on eki arnasyn tek ana құrsaғyndaғy tәrbıemen ғana asha alasyz. Ana құrsaғyndaғy bala tөrt aıynda tәrbıe kүte bastaıdy. Bala boıyna bitkennen bastap ana boıyn, jүris-tұrysyn tүzep, minezin қalyptastyryp, jaman қylyқtardan arylyp, densaýlyғyn қadaғalaýy, sұlý tabıғat kөrinisterin tamashalap, әsem әn-kүı tyңdap alғan әserin jan kүı tebirenisi arқyly ishtegi nәrestege jetkize bilýi tıis. Өıtkeni ana қýansa ishtegi bala da қýanady, қaıғyrsa қaıғyrady. Ananyң boıyndaғy minez-құlқy, densaýlyғyndaғy aқaýlar құrsaқtaғy balaғa beriledi. Қazirgi taңda ana құrsaғyndaғy tәrbıeniң saқtalmaýynan jannyң on eki arnasy jabylý aldynda. Keshegi Abaıdaı dana өtken, Әbý Nasyr әl-Farabıdeı ғұlama өtken қazaқ dalasynda bүgin de sondaı dana ұrpaқtar týsa, kәni!?
