Bala Oralhannyń kýágeri: Jazýshynyń eshkimge suhbat bermegen synyptasynyń áńgimesi
ÓSKEMEN. KAZINFORM – Jazýshy Oralhan Bókeıdiń eshbir jýrnalıske suhbat bermegen synyptasy bar degendi estigende eleń ete qaldyq. Óskemende turady eken. Esim-soıy – Zııash Seıitqazyqyzy. Aıymyz ońynan týyp, jasy seksenniń aýylyna aıaq basqan Zııash apa bizben kezdesýge kelisti. Sóıtip, «Altaı kerbuǵysynyń» baldaı balalyǵy men burqanǵan bozbalalyq shaǵynyń kýágerimen kóńil jazyp, kósile sóılestik.
— Oralhan Bókeımen neshinshi synyptan beri birge oqydyńyz?
— Oralhan da, men de Uly Otan soǵysynyń bel ortasynda týdyq. Týǵan kúnimiz de taıaý. Ol 1943 jyldyń 27 qyrkúıeginde, men 3 qarashada týdym. Sol kezde Shyńǵystaı kolhoz bolǵan. Oralhannyń da, meniń de sheshem brıgadada jumys istegen. Bizdi bir bóbekjaıǵa tapsyrǵan. Úsh jasqa deıin sonda boldyq. Al mektepke 50-shi jyly bardyq. Alǵashqy muǵalimimiz Nurtash Qudaıbergenova degen kisi. Bir qolynda alty saýsaǵy bar-tyn.
Shyńǵystaıdy halyq ekige bólip aıtady. Bir jaǵyn — shekeme, ekinshisin — aýyl deıdi. Shekemede men, aýylda Oralhan turdy. Ekiqabatty bastaýysh mektebi Oralhannyń úılerine jaqyn ornalasqan. Tórtinshi synypqa deıin sonda oqydyq. Úlken úziliste kımeshegi jer syzyp Oralhannyń apasy keletin. Ýysy tolǵan baýyrsaq. «Orash! Orash!» dep aıqaılap shaqyrady. Bári estıdi. Oralhan jetip barady da, baýyrsaqty túgel jep taýysyp, qaıta keledi. Biz qyzyǵamyz. Sol mektepte Oralhannyń 2 jas úlken apaıy Lázzat ta oqıdy. Biraq ony shaqyrmaıdy. Oralhandardyń úıleri Buqtyrmanyń jaǵasyna jaqyn edi. Sý kóterilgende qazir mýzeı bolyp turǵan qyrdaǵy úıge kóship bardy. Besinshi synyptan bastap shekemedegi mektepte oqydyq.
— Synyptastary Oralhan Bókeıdi qalaı ataıtyn edińizder?
— Qyzdar Oralhan deımiz. Biraq muǵalimderdiń bári Orash deıtin. Biz ony «Maqtanshaq» dep mazaqtaıtynbyz. Áýezovtyń Abaı týraly kitabyn oqyp alyp, mektepte bárimizge sondaǵy keıipkerlerdiń atyn qoıatyn. Meni Zere deıtin. Al ózin únemi Abaı dep aıtatyn. Bul jańylmasam altynshy synypta. Tarıhtan Qasybekov degen muǵalim sabaq bergen. Oralhandy taqtaǵa sabaq aıtýǵa shaqyrǵanda ol «Onyń nesin aıtamyn? Keıin qazaqtyń durys tarıhy shyqqanda útir-núktesine deıin aıtyp beremin» deıtin. «Áı, Orash-aı!» deýden ári aspaǵan ustazdyń oǵan nendeı baǵa qoıǵanyn bilmeımin. Biraq ekilik qoımaıtyn. Eger biz sóıtsek ursyp, eki qoıyp tastaıtyn. Tańqalamyz. Renjımiz. Qashqynbaev degen muǵalim geografııany oqytty. Ol taqtaǵa shyǵarsa Oralhan bárin zýyldatyp aıtyp beredi. Qońyraýda «Ákáý, geografııany soǵyp tursyń. Tarıhty da nege sóıtip aıtpaısyń?» dep suraımyz túkke túsinbeı. «Mynandaı tabıǵatta turyp men nege geografııany aıtpaýym kerek» dep jaýap beretin. Osyndaı túsiniksiz tustary kóp-tuǵyn. «Mynaý esinen adasqan!» deıtinbiz sondaı kezderde ábessinip.
«Ara» degen qabyrǵa gazetin shyǵaratynbyz. Oǵan oqýshylar kezek-kezek jazamyz. Kezegi kelgenderdiń kóbi Oralhanǵa qolqa salady. Ol jaqsy jazatyn. Gazetke tártibimen kózge túsken nemese tentektik tanytqan balalar týraly beremiz. Onyń ózin jaı jaza salmaıdy. Gazet qabyrǵaǵa ilingen sátte dálizde «Qalaı shyǵardym, á? Kórdińder me?» dep ıegin kóterip, alshań basyp kele jatatyn. Orta synyptarda dıktantty nashar jazatyn. Matematıkaǵa da shorqaqtaý boldy. Ádebıet sabaǵynda óleń jattaýǵa bergende biz sózbe-sóz jattasaq, Oralhan basqalaı buryp aıtatyn. Sabaqtan shyqqanda «Ana óleńde ondaı sóz joq qoı!» dep sógetinbiz. Túsinbeıtinbiz. Sol kezdegi darynyn keıin arada talaı jyl ótkende Oralhannyń jyǵasy jyǵylmaı, juldyzy janyp, kúlli qazaqqa ataǵy shyqqanda túsindik qoı. Dúısenbi saıyn lıneıkada Zábıla Alpysova esimdi muǵalim «Orashtyń basqa sabaqtarǵa qabileti bolmaǵanymen ol keleshekte jazýshy bolady!» deıtin únemi. Talantyn tamyrshydaı tap basyp tanyǵan eken. Biz bolsaq «Qaıdaǵy jazýshy! Sıyr fermasyn basqaryp otyrǵan ákesi bir iri qarany ataǵan shyǵar» deıtinbiz. Balalyq qoı. Qyzǵanyshymyz da bar.
— Oralhan oqýshy kezinde aýyl kitaphanasyndaǵy barlyq kitapty oqyp taýysyp tastaǵan eken.
— Qazir báriniń qolynda telefon bolyp ketti ǵoı. Ol kezde jappaı kitaphanaǵa baramyz. Biz juqa kitaptardy tańdap jatsaq, Oralhan qalyń kitaptardy qushaq-qushaq qylyp alyp shyǵatyn. Naqty kimniń kitaptary ekendigin baıqamadyq. Biraq ádebı kitaptar. «Anany oqymaıdy da. Ótirik kóz qylyp alyp júr» dep oılaıtynbyz. Sóıtsek, jata-jastanyp oqyp júripti. Ony sabaqta áńgimelep aıtyp bergen kezderinde bildik.
— Oralhan Bókeı degende eń áýeli kózińizge ne elesteıdi?
— Júrisi elesteıdi. Uzyn shashyn silkip tastap, basyn eki jaqqa shaıqap, balpań basyp júretin. «Orash!» dep aıqaılaǵan apasynyń daýysy da áli kúnge deıin qulaǵymda tur. Oralhan sýǵa túskende balyqtaı súńgıtin edi. Maltyǵanda eshkimge jetkizbeıtin. Qyzdar sýdyń shetinde ǵana júretinbiz. Sol kezde kókiregin alań basqan apasy kelip: «Orash, alysqa barma! Qaıt boldy!» dep shaqyryp alatyn. Úıdegi óńkeı qyzdardyń arasyndaǵy jalǵyz ul nemeresin erekshe jaqsy kóretin edi.
— Synyptaǵy uldar eregesip, judyryqtasyp ta jatady ǵoı. Oralhannyń bireýmen tóbelesken kezderi boldy ma?
— Meniń kóz aldymda ondaı bolǵan emes. Oralhan bala kúnnen sportpen áýestenbedi. Birde mynadaı oqıǵa boldy. 7 synypta ǵoı deımin. Dene shynyqtyrý sabaǵynda Oralhan qulap, aıaǵyn jaraqattap aldy. Aqqan qandy kórip qyzdar jaǵy jylap júrmiz. Sol kezde ol «Nemene, kózim jumylmaı jatyp joqtaı bastadyńdar ma?! Áli erte!» dedi julyp alǵandaı. Byltyr ǵana Shyńǵystaıǵa barǵanda nemerelerimdi sol mektepke aparyp «Dál osy jerde Oralhan jyǵylyp qalǵan» dep kórsettim.
— Aqyn Álibek Qańtarbaı Oralhannyń mektepte joǵary synyptyń qyzdaryna jıi hat jazǵanyn, onysy ǵashyqtyqtan emes, jazýshylyq sheberligin shyńdaý úshin ekenin aıtqany bar. Sondaı hattardy jazǵanyn kórdińiz be?
— Álibek meniń qaıyn sińlimniń qaınysy. Oralhannyń alǵashqy mahabbaty týraly maqala kezinde «Kommýnızm týy» gazetine (qazirgi «Dıdar» — avt.) shyqqan. Esimi — Jazıra. Biraq gazetke tegin Butabaeva dep qate jazyp jiberipti. Durysy — Burataeva. Al Oralhannyń joǵary synyptyń qyzdaryna hat jazǵanyn ózim kórgen emespin. Bir bilse, Álibek biletin shyǵar.
— Turmysqa neshe jasyńyzda shyqtyńyz?
— Ákem 5 jasymda qaıtys bolyp, 4 balany anam bir ózi ósirip jetkizdi. Oralhandar 10 synyp bitirdi, al men jumysqa erte aralasyp kettim. Jetinshi synyptan soń Óskemendegi tehnıkýmǵa syrttaı oqýǵa tústim de, aýylymyzdaǵy dúkende satýshy bolyp jumys istedim. Biraq synyptastarymdy únemi kóretinmin. Dál mekteptiń qasyndaǵy dúkenge olar kúnde topyrlap keletin. Aralarynda Oralhan da bar. Eki jyldan keıin basqa aýylǵa jumys aýystyrdym. Turmysqa 19 jasta shyqtym. Alty bala súıdik. Tórteýi — qyz, ekeýi — ul. Shalym 14 jyl buryn sáýir aıynda qaıtys bolǵan. Qudaıǵa shúkir, qazir 11 nemerem, 10 shóberem bar. Tuńǵysh nemerem Mereı óziń sııaqty jýrnalıst. 2008 jyldan beri osy qalada turyp kelemin. Bir nemerem Óskemendegi Oralhan Bókeı atyndaǵy № 44 mektepte 4-shi synypta oqyp júr. Ózi: «Apamnyń synyptasynyń atyndaǵy mektepte oqımyn!» dep maqtanyp qoıady. Sol mekteptiń jáne qalalyq Oralhan Bókeı atyndaǵy kitaphananyń janynan ótken saıyn men de ózimnen-ózim balasha máz bolamyn.
— Oralhan jasyndaı jarq etip, muqym elge tanylǵanda sizde qandaı sezim boldy?
— Bir jaǵy tańdanys, bir jaǵy qýanysh boldy. Únemi ony aınalaǵa alqap, tileýin tilep júretinbiz. Osy sııaqty daryn bizdiń boıda nege joq eken dep qoıatynbyz arasynda. Aıtpaqshy, aýyldaǵy dúkende Oralhannyń áıeli Aımanmen birge jumys istedik. Qyrmyzydaı ajarly edi ǵoı, jaryqtyq. Birge túsken sýretimiz de bar. Men — satýshy, ol — taýartanýshy. 1965 jyly Oralhan ekeýi shańyraq kóterdi.
— Oralhan Bókeı nebári 49 jasynda Úndistanda júrgen saparynda kenetten qaıtys boldy. Bul sýyt habardy qalaı estidińiz?
— Shyńǵystaıdaǵy qyzym qońyraý shalyp aıtty. Júregim shym etip, kúńirene qamyqtym. Ne degenmen ol meniń synyptasym ǵoı. Balalyq shaǵymyz ortaq. Baýyrymdaı. Oralhanmen oısha sóılesip, baqul aıttym. Súıegin Shyńǵystaıǵa ákeledi dep jatqan. Biraq keıin Almatyǵa qoıatyn bolypty.
— Jazýshynyń mereıtoılaryna arnap aýdan, oblys, respýblıka kóleminde túrli sharalar ótkizilip jatty. Solarǵa sizdi shaqyrdy ma?
— Óz aýdanymyzdaǵy sharalardyń keıbirine ǵana qatystym. Men kerisinshe bárine «Oralhannyń synyptasy ekenimdi aıtpańdar» deıtinmin. Uıaldym. Osydan talaı jyl buryn «Qazaqstan-Óskemen» (Qazirgi «Altaı» — avt.) telearnasynan Aıdana esimdi jýrnalıst qyz kelgen. Qoıarda-qoımaı kóndirip, Oralhan Bókeı jaıly sıýjetke qysqasha sóıletkizdi. Al eshkimge osylaı áńgimemdi keńinen kósilip aıtyp, kólemdi suhbat berip kórmedim. Áıtpese qolqa salǵandar boldy.
— Oralhanmen túsken fotosýretińiz bar ma?
— Kezinde synyptastar bárimiz birge túsken fotosýret bolǵan. Biraq bireý alyp ketip, sol kúıi qaıtarmaı qoıdy. Basqa joq.
Eske salsaq, osyǵan deıin Óskemende til mamany Oralhan Bókeı shyǵarmalaryndaǵy ár sózdi taldap, sózdik jasap jatqanyn jazǵanbyz.