Baqytsyzdyqtan baqyt izdegen nemese B. Soqpaqbaev shyǵarmashylyǵy haqynda
Demek, maǵan tań emes. Qaı jazǵanyn almańyz, qalaı bastalyp, qalaı damyp, qalaı sońyna jetetini - bári - málim maǵan! Osylaı dep eshkimge aıtqam joq, biraq, ishki oıym osy edi. Bilmeıtinimdi bilýge degen umtylystyń «sumdyq» bolǵandyǵy sonshalyq, ol - eleýsiz qala beripti. Kórkem shyǵarmaǵa degen qunyǵýshylyqqa birden-bir sebep, ertegiden keıin es túzep, etek jaba bastaǵannan joldas bolǵan, jolyma jaryǵyn tógip, «adam bol!» aqyldy qadiri joq qyzyl sózben emes, «óz basymnan ótti» dep, senbesińe, ermesińe qoımaı, júr-júrlep turar oqıǵalar tizbeginiń sońǵy sheshimi arqyly sanama quıǵan shyǵarmalardyń avtory. Meniń balań túısigimniń tórine ańyz bop ornaǵan tulǵa! Balalar ádebıetine qatysty aıtsaq. Ánekı, siz de áńgimeniń kim jaıly ekenin bilip úlgerdińiz.
Iá, áńgime Berdibek jaıly. Tegin jalǵap anyqtama bermesek te, qaı Berdibek deı qoımaıdy eshkim. Qazaq ádebıetinde bir-aq Berdibek bar. Balalar ádebıeti dep atalatyn názik salanyń basynda turǵan jazýshy týraly uzyn-sonar anyqtama sózdiń qajeti shamaly.
Balalarǵa arnalǵan shyǵarmalarynda óz zamanynyń kúngeı, teriskeıin qatar qamtyp otyrypty. Joq, orystar bizge mynadaı jaqsylyq, mynadaı jamandyq istedi degendi atap jazý ol kezde múmkin emes bolatyn. Jaqsylyǵyn aıta almaıtynyń - birin aıtsań, ekinshisi qalyp ketýi múmkin, osy kúniń, ashtyqtan buralyp jatýyń - bári-bári - solardyń arqasy. Qyjyrtamyz ǵoı óstip. Bul - qazir. Ol kezde... Jaqsylyǵyn túgendep bitý turypty, maqtaýǵa sóz taba almaı, pushaıman bolysatyn kil qazaq. Mundaı jaǵdaıda kemshilikti tilge tıek etý - tisińdi syndyratyny aıtpaı-aq ap-anyq. Bul - bizdiń búgin ótkendi bezbendep otyryp, ashqan jańalyǵymyz emes, sol kezeń týmalarynyń ózderi aıtyp ketken, áli kúnge aıtyp bite almaı jatqan esteligi. Osy jaǵdaıda jazýshy ataýly ár tarapta ózinshe jol tabýǵa talpynyp jatty. Bári birdeı betin teriske burmaǵanyna kózi tiri tarıh kýá. Bireýler - atyldy, asyldy. Bular - qattyraq ketkender. Bireýler de - atyldy, asyldy. Bular da - qattyraq ketkender. Kórgen quqaılary aıyryp alǵysyz uqsas bolǵanmen, maqsat-múddeleri qarama-qaıshy edi bul eki toptyń. Bireýi - dattaǵandar, ekinshisi - maqtaǵandar. Ókimetińe bári bir eken. Osyny kórip ósken endigi býyn jańa bir soqpaqtarǵa túse bastady. Qatty dattaýshylardyń tuqymy tuzdaı quryǵan. Maqtaýshylar ólgen-tirilgenine qaramaı áli de attandap jatyr. Eki ortadan jańa bir jalǵyzaıaq jol paıda boldy. Saıasatty múldem ysyryp tastap, beıkúná shyǵarma týdyrýdy maqsat etkender legi ádebıetke keldi. Beıkúná. Basqa amal joq bolatyn.
Berdibek salystyrmaly túrde osy toptyń ókili. Zamanynda balalar ádebıeti aqsap turǵan kez, olqylyqtyń ornyn bir ózi toltyra salǵandaı bolǵan jazýshynyń jazǵandary jaryqqa jetý jaǵynan kóp shytyrmanǵa túspegenge uqsaıdy.
Biz búginde keńesti maqtap jazǵan shyǵarmalardyń ózinen «astar» izdep, aǵalarymyzdy aqtap alýdyń jolyna myqtap tústik qoı. Bul jaǵynan kórkem shyǵarma ataýly qıyndyq týǵyzbaıdy. Negizi shyndyq bolǵanmen, túgelge jýyq oıdan shyǵarylatyn prozadan ne izdeseń de tabýǵa bolady. Al, biz búgin ol jaǵyna ýaqyt shyǵyndamaı-aq qoıaıyq.
Berdibek shyǵarmalaryna tán, ortaq belgi - birinshi jaqtan baıandalatyndyǵy. Bul stıldi jazýshy sanaly túrde tańdap alǵanǵa uqsaıdy. Olaı deıtinimiz, balalarǵa arnalǵandyqtan senimdi bolý kerek. Tilge jeńil, túsinýge ońaı bolsa... degen sııaqty biz aıtpaǵan taǵy da qanshama qasıetti qosa kelgende eń ońtaılysy - osy. Avtorlyq «Men» jeke tulǵa retinde qaı shyǵarmasynda da qarapaıym adam. Jurttan asqan erligi, elden asqan aqyly da kórinbeıdi. Biraq, oqýshyny birden-aq baýrap alady. Shyǵarmanyń myqtylyǵyn - «endi ne bolar eken degizse...» dep baǵalap jatamyz keıde. Berdibektiń ereksheligi osy sózdi kóp aıtqyzbaıdy. Biraq, oqı beresiz, qunyǵa beresiz. Shıelenisip jatqan sıýjet te joq. Degenmen jibermeıdi bir kúsh. Sebebi... Sebebi, Berdibek aldymen oqýshynyń sanasyna ornyǵyp, ózi oqýshyǵa, oqýshy oǵan aınalyp ketedi.
« Povestiń birinshi taraýyn osymen doǵaramyn da, kelesi taraýǵa kóshemin», - deıdi avtor shyǵarmanyń ishinde. Kádimgi avtor retinde aıta salady. Oqıǵalardan bólip alyp. Biraq, osy bir jol oqyrmanǵa avtor Berdibek emes, Qoja bolyp áser etedi. Qoja osy qazir, qasyńda otyryp jazyp otyrǵandaı. Taq bir povest jazý op-ońaı sharýa syqyldy. Mine, avtor osy tustan bastap tolyqtaı sizdiń qurdasyńyz. Bala. Al, siz shyǵarmanyń basynda-aq avtorǵa aınalyp ketkensiz. Qarańyz, Qoja óz atyna rıza emes. Dál osy tusta siz de óz atyńyz jaıly bir oılap ótesiz. Kelesi sátte myna bir úzindi:
«Jýyrda men gazetten oqydym: qytaılyqtardyń at qoıýy qyzyq bolady eken. Bala bes-alty jasqa tolǵansha onyń táýeldi aty bolmaıdy. «Ortanshym», «kenjem», «súıiktim», «juparym» degen sekildi shartty ataýmen atap júredi. Al esi kirip, bes-alty jasqa tolǵannan keıin, bala ózine qandaı esim unasa, sony tańdap alady. Mine, ádildik degen. Osy durys emes pe?»
Durys árıne. Bul sizdiń ishki oıyńyz. Іle, «eger bizde de osylaı bolsa, men ózime qandaı at qoıar edim», - dep kádimgideı oılana bastaısyz. Al, endi siz avtormen bir adamsyz. Ol ne aıtsa da siz kónesiz. Qarataı jaman ba? Jaman! Maıqanova she? Ol da! Jantas? Ataı kórme!..
Qarataı nege jaman? Eresek adamnyń kózqarasymen, tabıǵat zańyn negizge alyp oılanyp kórseńiz, Qarataıdyń túk kinási joq. Áıeli ólgen. Endi kúıeýi joq Mıllatqa «eki jarty - bir bútin» týraly usynys aıtyp júrgen adam. «Jol ortasynda atyń, jer ortasynda qatynyń ólmesin» degen qazaqtyń danalyǵyn esińe alsań, tipti janyń ashyp ketetin-aq keıipker. Ony jek kórinishti qylatyndaı artyq oqıǵa da joq poveste. Bar bolǵany Qojanyń anasyna sóz salyp júr. Joq, siz báribir qarsysyz. Óıtkeni, siz Qojasyz. Sizdiń shesheńizge kóz salýǵa eshbir kóldeneń erkektiń qaqy joq. Boldy!
Bala oqyrmannyń sanasyna qalaı jol tabý keregin Berdibek myqty meńgergen jazýshy. Baıaǵyda umyt bolǵan, tipti, elesi de qalmaǵan bala kezdegi «aqymaq» armandardy qaıta tiriltip, kóz aldyńyzǵa qaz-qalpynda tarta salǵanda, «osyny qalaı umytpaı júr eken?» - dep tańdaı qaǵasyz. «Meniń atym Qojadaǵy» myna úzindini qazir ezý tartpaı oqı almaısyz. Al, kezinde (bala kúnińizde) siz de qosyla armandaǵansyz.
«Shirkin-aı, bylaı bolsa: adam áýeli úlken bolyp jaralsa. Ómirdegi ózine tıisti mamandyǵyn atqaryp bolǵannan keıin baryp, balaǵa aınalsa». Kórdińiz be, ózi bala bolyp sóılep turǵan joq pa?!
Balań kóńilmen armandaý arqyly, úlkenderdiń qateligine, ádiletsizdigine kúıinetin Qoja bir qaraǵanda ózimshil bireý. Jáne, keıbir ýájderine toqtamasqa sharań taǵy joq. «Osy úlkender degen qyzyq halyq. Bir meniń ájem emes, qaı-qaısy da balalarǵa shetinen ósıet aıtqysh, jón siltegish, aqylgóı keledi», - dep bir kúıinse, ary qaraı, úlkenderdiń ózine tikeleı shabýylǵa kóshedi: «Al, endi ózderine qarańdarshy. Ne qıly jaman minez, jónsizdik osy úlkenderdiń arasynan shyqpaı ma?» - Shabýylǵa jalǵyz shyqpaıdy, oqyrmandaryn erte ketedi. « Al, endi ózderine qarańdarshy...» degen sóılemdi sál ózgertip kórińizshi. Máselen, «ózderine qarasań...» dep. Ásersiz bolyp qalar edi.
Balalar ádebıetiniń mindetin táptishtep jatý artyq. Balany adamdyqqa tárbıeleý, oılanýǵa májbúrleý delik. Endi qarańyzshy, aqtarylyp aqyl aıtpaıdy. «Bylaı iste» degen bir aýyz sóz joq . «Urlyq istep sottalyp jatatyn kimder? Úlkender. ...Báleqorlar, jemqorlar, jalaqorlar - bári úlkenderden shyǵady», - deıdi bar bolǵany. Oqýshyǵa dál sol, oqyp otyrǵan sátinde budan ótken áserli tárbıe bolmasa kerek. Avtor - oqýshy birliginde paıda bolǵan úshinshi tulǵa Qojamen birge oılanady, barmaǵyn shaınap ókinedi, bórkin atyp qýanady, qabaǵyn túıip kúıinedi. «Men Qojanyń ornynda bolsam ne ister edim?» degen suraq qoıylmaıdy jas oqýshy tarapynan. Óıtkeni, Qoja men oqýshy ne istese de birigip isteıdi. Mundaı dárejede shynshyl sýretteý qanshalyqty sheberlikti talap etetini belgili.
Qazir dinimizge keńdik kelgen zamanda Qojanyń aýzynan aıtylatyn tozaqtaǵy qyzyl oshaq tóńireginde týyndaǵan pikirler bar. Basqasyn bylaı qoıǵanda, Sultannyń urlyqpen aınalysýy men o dúnıedegi dozaq otynan qorqýyn (qudaıdan qorqý) qatar qoıyp kórińizshi. Sózi men isi sáıkespeıtin shala dindar, dúmshelik qoı? Qysyltaıańda dúmsheniń ózi de pysqyrmaǵan sert pen tozaq otynan Qoja qalaı seskenýi kerek? Qalaı degende de, dinnen qadir qashqan kúnderde eń kóp aıtylatyn «qorqynyshty» sózdiń biri osy eki beıneni ashý turǵysynda zor mánge ıe.
«Keshqurym ot basyn aınala otyryp alyp, úlkender áńgime shertedi. Іshterinde meniń ákem, aǵalarym. «Jurt kolhoz bolady. Bir qazannan as iship, bir kórpeniń astynda uıyqtaıdy...» degen tárizdi úreıli áńgime aıtylady.
Baı, qulaqty joıady eken deıdi.
Baıy - baı, túsinikti. Joıa bersin. Al, qulaqty nege joıady? Kese me sonda? Túsinbeımin».
«Balalyq shaqqa saıahatta» avtor esine túsiretin úzik-úzik sýretterdiń biri bul. Osy bir úzindige atalmysh shyǵarmadaǵy kórkemdik detal dep qana qaraý jetkiliksiz. Tabıǵatty, ómirdi tanýdan bólek, osy bir úzik sýret avtor esinde nege qaldy eken? Bir qaraǵanda, bar oı «qulaq» degen sózge tirelip, ezý tartqyzyp baryp, bite salatyndaı. Bala Berdibektiń sanasyna sonshalyq áser etken osy bir sóz ǵana ma? Túbine úńilińizshi, belgisizdiktiń, úreıdiń tutqynynda kún keship jatqan sharasyz aýyl kóz aldyńyzǵa kelmeı me? Ot basyn aınala otyryp alyp ózara pysh-pyshtaıtyn úlkenderińizdiń ózi qandaı kepte ekeni kórinip turǵan joq pa?! «Qudaı saldy, biz kóndik», - dep, jańa kelip ornaǵan zamannyń aý-jaıyn ańdap úlgere almaı, pushaıman hálde otyrǵan tobyr ǵana keledi kóz aldyńyzǵa. Jaýǵa ses, balaǵa es bolarlyq qaýqary shamaly. Avtordyń esinde osyndaı ásermen ornap qalǵan aýmaly-tókpeli zaman sýreti qaz-qalpynda.
Mine, Berdibektik dúnıetanym osy turǵyda qalyptasqan. Naýqynshyldyqqa urynbaı, qyzyl sózben qyzyl týdy maqtaı bermegeniniń bir sebebin osy tustan izdeýge bolatyndaı. Aınalasyn alǵash barlap, tolyspasa da shyndyqty ǵana kóretin balań sanaǵa qorqynysh bolyp ornap qalǵan jańa zamandy óle-ólgenshe tolyq qabyldaı almaı ketken sekildi. Onyń basyn «Balalyq shaqqa saıahattan» kórseńiz, eseıgen shaǵyn «Ólgender qaıtyp kelmeıdi» romanynan ańǵarýǵa bolady. Oǵan qosymsha, ómiriniń sońy jumbaqty kúıde, tuıyqtalyp ótkendigi. Jumbaq ólimi. Osynyń bári jan-jaqty zerttelý qajet túbinde. Berdibek áleminiń ishi, tysy túgeldeı aıshyqtalýǵa tıis...
Jaraıdy, bul keıingi áńgime. Zamanyn qabyldaı almaǵanyn aıtyp óttik. Ashyq aıtpasa da, beıkúná taqyryptardy ıgerdi delinetin jazýshy qansha aıtqanmen, óz kezeginde úndemeı qala almapty.
«Qazaqtyń bar ónimi malmen baılanysty...
Jer-sýǵa syımaı jatatyn maldan bul kezde tamtyq qalmaǵan...
Qazekeń mal baǵýdyń ǵasyrlar boıǵy azabynan «qutylǵan».
Mal joq bolǵan soń, endi álgi atalǵannyń bári joq.
Jeýge tamaq bolmaǵannan ótken aıanyshty ne hal bar eken?»
Eger, sál burynyraq jazylǵanda... Onda, osy bir sóz úshin aıdalyp, atylyp kete barar ma edi... Budan asqan eskini kókseýshilik bola ma? Bul, árıne asharshylyq jyldarynyń qarsańy. Maldy aldy, endi janyńa qaýip tónip tur. Qoly uzyndar shekara asyp, Qytaı jaqty saǵalap ketti. Qalǵan jurt qaldy. Kúlli qazaqqa náýbet tónip, zamanaqyr ornaǵan jyldar tizbeginde es bilip qalǵan avtordyń kórgen-baqqany joqshylyq, tarshylyq, ashtyq, sharasyzdyq... Berdibek ishten tynady. Úıde tamaqtan óter túıir dán joq. Qarańyz:
«Bir kúni oqýdan taǵy da ishim qabysyp, áreń keldim. Aýyryp jatqan shesheme ólimsireı qaradym. Sheshem únsiz. Pálen jerde men úshin saqtalyp qoıylǵan bir ýys bıdaı bar ekenin aıtpady. Úıde aýyzǵa salar túk qalmaǵanyn birden bildim.
Bul birinshi kezdesip otyrǵan jaǵdaı emes».
Budan ary mundaı jaǵdaıda ólmeýdiń qamyn qalaı jasaıtyndyǵy týraly «Meniń saǵalaıtynym kóbinese, Jákibaı úıi», - dep bastap, táptishtep aıtyp beredi.
«Balalyq shaqqa saıahat» povesinde qara talqan týraly kóp aıtylady. Bir jerinde sonyń ózine zar bolyp qalsa, endigi bir jerde tamaqtan áreń ótetin nársiz, kebek tatyǵan talqandy qara sýǵa ezip jep otyrady. Kúnde osy. Kúnine úsh márte.
«O, qasıetińnen aınalaıyn qara talqan! Sen de meni tulyqtastan artyq bolmasa, kem zyǵyr etken joqsyń-aý. Týǵannan kózimdi senimen ashtym. Aýzym alǵash asqa talpynǵanda apam bókpen etip talqan bergen».
Berdibek shynyn jazyp otyr. Bázbireýlershe «ashtyqta jegen quıqanyń dámi tańdaıdan ketpeıdi», - dep tamsanbaıdy. Táýbege kele otyryp, qara talqannan zyǵyr bolǵanyn aıtady. «Qasıetińnen aınalaıyn» dep aınalyp-tolǵanýy da basqasha. Kerisinshe mánde. «Sol talqan bolmasa osy kúnge jete almas edim», - dese eger... Qarapaıym ǵana aıtylar edi de, sol jerde umyt bolar edi. Oqyrman kóz júgirtip qana óte shyǵar edi. Al, talqan týraly osy bir bólimge qaıta-qaıta shuqshııasyz. Toıǵandaǵy toqty etiniń topyraq tatýy emes, basqa tiske basar eshteńesi joq bola tura, sony jep otyryp, ábden jalyqqanyn aıtqan tusta paıda bolǵan tańdanys myna tusqa kelgende jazýshynyń janaıqaıyna degen túsinistikke ulasady:
«Qysta da talqan, jazda da talqan. Erte de talqan, keshte de talqan. Ana úıge barsań da talqan, myna úıge barsań da talqan. Talqan... talqan... talqan...»
«Talqan... talqan... talqan...» degen qaıtalama sózderdiń mánin túsindirip jatý artyqtaý.
Jazýshynyń qalyptasý ortasyndaǵy oǵan áser etetin tulǵalardyń biri - muǵalimder. Bul óz kezeginde onyń ósip-jetilýi men dúnıetanymyna qanshalyq áser etkendigi belgili. Berdibektiń ustazdary da jıyntyq beıne. Bul poveste eki muǵalim bar. Bireýi oqyǵan, toqyǵany bar, salaýatty adam. Ekinshisi sol kezderde qaptap bir ketken bilimsiz «ustazdar». Artyqshylyǵy azdap qara ajyratatyndyǵy. Sonyń alǵashqy sapyna jatqyzatyn Saǵatbaı muǵalim.
«Saǵatbaı kóp oqýshy edi. Qolynan kitap, qaǵaz túspeıdi. Sál ǵana demalys bolsa, Saǵatbaıdy qorshap alamyz. Áńgime aıtyp berýin ótinemiz. Tekestiń sýy men toǵaıynan ózge túk kórmeı, aýyl arasynyń ósek-aıańynan basqa túk estimeı kórbala bolyp ósken bizdiń kózimizdi keń dúnıege tuńǵysh ashqan adam osy Saǵatbaı».
Saǵatbaıdyń kózi ashyqtyǵy salystyrmaly túrde. Qazir bizge tań emes dúnıelerdi bir kezderi qarapaıym jurt qalaı qabyldaǵanyn shamalaýǵa bolady. Saǵatbaılyq ilim-bilim jerdiń shar tárizdes ekendigi tóńiregindegi jańalyqtar ǵana. Saǵatbaıdyń «bilimi» arqyly aýyl adamdarynyń tanymyn, sanasyn boljaýǵa bolady. Sonshama kózi ashyqtyǵyna qaramaı Saǵatbaı aýyl basshylary aldynda dármensiz. Sabaqtyń dál shaǵynda brıgadır keledi de, oqýshylardy kolhoz jumysyna jegip, ákete beredi. Ol týraly rızashylyqpen aıta kelip, onyń qarapaıym turmysta da tapqyr ekenine kózi jetkendikten, «Aqyldylyq tek úlken isten baıqalmaıdy» degen naqyl aıtady.
«Aýyl arasynyń ósek-aıańynan basqa túk estimeı...» dep kúıinedi avtor. Bul da Berdibek kórgen tárbıe men ótken ótkeleginiń joly. Berdibektiń taqyrypty tym alystan izdemeı, óz balalyq shaǵyna saıahat jasaýynyń ózi onyń bala keziniń qanshalyqty este qalarlyqtaı qıyn da, kúrdeli bolǵandyǵynan bolsa kerek. Bálkim, onyń bala kezi baqytty bolsa budan da myqty shyǵarmalar jazyp qaldyrar ma edi dep bal ashyp otyrýdyń jóni joq biz úshin. Ómirdiń ózinen aldy, ózi sezindi, qalǵanyn oıdan qosty. Jazdy! Biraq, qansha jerden eshteńe kórmedik, ǵylym-bilimge, kitapqa qolymyz keshteý jetti dep taýsylǵanmen, tabıǵat syılaǵan daryn men túısik bolmasa kileń yǵaı men syǵaı, kózi ashyqtardyń qaq ortasynda júrip te kórsoqyr ǵumyr keshýge bolatynyn taǵy áıgileıdi. Abaıdy oqı tura, jattaı tura sińire almaǵan muǵalimniń beınesi bar. Shala saýatty adam mektepte sabaq beredi. Sóz joq, ýaqyt talaby. Eshkimde joqty jonatyn qasıet joq, qarsy turarlyq eshqandaı amal joq bolatyn. Degenmen, sonshalyq dúmshe adamnyń búkil bir aýylǵa «bilim nuryn» sebýi aqylǵa sıymsyz-aq. Avtor osyǵan kúıip-pisedi. Bala kezinde kókeıine qonbaǵan osy bir ádiletsizdik jazýshy bolyp qalyptasqan shaǵynda da tynym bermegenge uqsaıdy. Óz býynynyń qalaı bilim alǵany tóńiregindegi taýsylý. Jumabaı - jıyntyq beıne. Soǵysqa deıingi jáne soǵystan keıingi ýaqyt aralyǵyn qamtıtyn tar kezeńderdegi kadr jetispeýshiliginen týǵan kemshilikterdiń biri - osyndaı saýatsyz muǵalimder edi. Bir basyna sonshalyq soraqylyq pen túısiksizdikti úıip almaǵan shyǵar, degenmen kóptegen «ustazdarda» osy qasıetter bolǵandyǵy daý týdyrmaıdy.
Ómirde bolǵan-bolmaǵany qanshalyq ras-ótirigin kim bilsin, biraq jazýshy Jumabaı syndy muǵalimderdi sheneýdiń jolyn Abaı arqyly taýypty. Abaıdy tanýy sumdyq. «Qys» óleńin mysalǵa alady. Aıtalyq, oqýshylar bul óleńde qys sýrettelip otyr deıdi ǵoı. Al, Jumabaı:
« - Sender buny qysty jazyp otyr deısińder. Joq, qys emes. «Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy, soqyr, mylqaý» degeni ol burynǵy el qanaýshy býrjýı men baılar. Solardy jazyp otyr. «Ústi-basy aq qyraý, túsi sýyq!» Baıdyń túsi sýyq bolmaǵan da, jyly bolatyn ba edi? «Basqan jeri syqyrlap kelip qaldy». Aqyn munda baıdyń júris-turysyn jazyp otyr. Jáne kedeılerge baı kelip qaldy, qazir senderdi sabaıdy dep, eskertip otyr».
Jumabaı muǵalimniń osyndaı taldaýynan keıingi óziniń bastan keshken kúıi arqyly oqyrmanyn bir kúldirip alady. Balaǵa tán ańǵaldyqpen sene kelip: «Sóıtsem... óleń ol jaı ǵana óleń emes eken. Jatqan saıasat eken», - degen baılam jasaıdy. Eger jazýshy osy kúıinde bul taraýdy aıaqtaı salsa, aqyl-oıy tolysyp bolmaǵan bala oqyrman shynynda osylaı túsinýi múmkin ǵoı. Avtor muny da umytpaıdy. Óziniń basynan ótken oqıǵany aıta kelip, taraýdyń eń sońǵy jolynda sheshimin aıtady. Jumabaıǵa degen anyq baǵany da osy jerde beredi. Avtor oıynyń neni meńzep turǵanyn jas oqyrman sonda ǵana túsinedi.
Abaıdy bulaı taldaý - sol kezeńdegi júrgizilgen saıasattyń bir kórinisi deýge tolyq negiz bar. Jazǵyshtyń bári - halyq jaýyna aınalyp, qazaq úshin oqylatyn biren-saran aqyn-jazýshynyń biri Abaıdyń ózin osylaı burmalaǵan keńestik ıdeologııanyń «bolmasty boldyrar» qııal-ǵajaıypqa bergisiz sıpaty.
Berdibektiń bala kezi qandaı qysyltaıań shaqqa týra kelgenin aıttyq. Jeýge nan tabylmaı qalý ádettegi jaǵdaı ol úshin. Sondyqtan, nan turǵan jerdegi usaq-túıekke deıin onyń nazarynan tys qalmaıdy. Eleýsiz ǵana nárseni úlken mándi dúnıe dárejesine kótere alady. Máselen, qarapaıym ǵana nannyń týralýy:
«Іri, kesek-kesek etip týrasa, kóbeımes edi. Toǵyz jaqtan toǵyz qol lap qoıǵanda, birden oısyrap qalar edi. Atamnyń nandy sonshama usaq etip, kópsitip týraýynda úlken psıhologııalyq esep jatyr».
Bir úıde toǵyz adam turatynyn, as ishý ólshemimen «Toǵyz aýyz» dep ataıdy. Qıyn-qystaý kezeńde de osyndaı «toǵyz aýyzǵa» tamaq taýyp bere bilgen sharýasyn shaıqaltpaǵan uqypty áýletterge degen súısinis te joq emes. Tamaqtyq ólshem... Qursaǵynyń bir jaǵy qashan da bos júretin ash bala psıhologııasy ózin tamaqtan qaǵatyn sátterdi sýretteýge sheber-aq. Sondaı bir jaǵymsyz keıipker - Álıpa kempir. Berdibek bir atalas ápkesiniń qolynda oqyp júr. Jezdesi kolhoz predsedateli. Basqa - basqa, mundaı úılerde qulqynnyń qamy jóninen kóldeneń másele bolmaýǵa tıis. Biraq, baı asyn qyzǵanǵan baıǵustar qaıdan da bolsa tabylady. Úzindi keltireıik:
«O, Álıpada aıla kóp! Tamaqtan shet qaǵýdyń ol neshe alýan tásilin oılap tabady».
«Osyndaı bolyp edi», - dep aıta salý ońaı emes. Biraq, Berdibek osylaı aıtady. Shyndyqty aıtady. Ózgege jaıyp salmaq túgil, ózińnen jasyratyn, esińe alýdan qorqatyn shyndyqtar bolady. Óz basyńnan ótken oqıǵany oıdan shyǵarylǵan basqa bir keıipkerdiń basyna aýdaryp bere salý ońaı. Al, men osylaı istegem bolmasa maǵan bireý osylaı istegen dep ashyq aıtý... Erlikke para-par. Oqyrmannyń janashyrlyǵyn týdyrý úshin osyndaı qadamǵa bara qoıdy deý qısynǵa kelmeıdi. Shyǵarmanyń uzyna boıyna bas keıipkerdiń qanshalyqty namysqoı ekenine kózimiz jetken. Demek, ol (avtor) ózin munshalyqty tómendetýge bara qoımaıdy. Bir-aq jaǵdaıda barýy múmkin, ol, árıne, shyndyq bolǵanda ǵana. Qazir oılaımyn, osynyń bárin jazyp otyrǵanda jazýshy qandaı kúıde boldy eken? Ol týraly estelikterge qarap otyryp, onyń ózin aıamaıtyn jazýshy ekenin bilýge bolady. Oıdan shyǵarylǵan shyǵarma bolsa da, ol birinshi kezekke ózin qoıady. Shyndyq retinde qabyldanýy múmkin «vydýmkalardy» ózine tańa salady. Bizdiń qalamgerlerdiń kóbi «men tektimin» degendi dáleldeı almaı, aptyǵyp júrgende, bulaı isteý aqylǵa sıymsyz-aq dúnıe.
Berdibektiń jetim qalatyn jeri she? Sheshesi uzaq aýrýdan kóz jumǵan sáti povestegi eń áserli de muńly bólim. Berdibektiń jetimdigi tamaqtan taryǵý, joqshylyqtan toryǵý emes, basqa dúnıe. Jetimdik týraly:
«Dúnıede men úshin budan jeksuryn sóz joq. Taqııasyn qoryǵan tazshadaı osy sóz qaı jaǵymnan sap ete qalady dep zárem ushyp, úreılenip turamyn», - deıdi. Óziniń osy bir kemsitpeli sózden kórgen quqaıyn aıta kelip, oqýshylaryna tipti ótinish aıtady.
«Balalar, meniń qymbatty jas dostarym! Mynaý qatal dúnıede ákesi ne sheshesi ólip jetim qalý sekildi baqytsyzdyq árkimniń-aq basynda kezdesýi múmkin. Ol sekildi jany jaraly balalar, múmkin, aralaryńda da bar shyǵar. Sender qansha araz bolsańdar da olarǵa jetim degen tajaldaı sýyq sózdi aıtpańdar, aınalaıyndar. Ur, soq, tóbeles. Tipti, etinen et kesip al. Al biraq álgideı dep tildeme. Taǵdyr onsyz da aıaýsyz jazalaǵan beısharanyń adamshylyq men-mendigin jetim degen sóz birjolata jer etip, taptap ketetinin sender uǵyńdar! Aıańdar!»
Berdibek aqyldy osylaı aıtady. Bólip alyp, jeke qoıa salsań kóp kópirme aqyldyń biri bolyp qalýy yqtımal. Al, shyǵarmanyń ón boıynda sondaı áserli, nanymdy. Bul jazýshynyń óz tarapynan arnaıy jasalǵan qadam. Osylaı jazylsa ǵana kimniń de bolsyn jetesine jetetinin biledi.
«Balalyq shaqqa saıahat» jazýshynyń óz ómirinen alynǵan shyǵarma deıdi biletinder. Bul pikirdi jazýshynyń povest basynda keltirgen «Úzik-úzik sýretteri» de rastaı alady. Bala mahabbat, jetkinshektik ǵashyq sezim, áıelder obrazy, aýyl adamdarynyń beınesi, kolhozdastyrý kezeńindegi aýyl, qyr sýretteri, t.b. jetkilikti oryn tepken bul shyǵarmany jazýshy óz atyn ózgerissiz alǵanyn eskersek memýar dep ataýǵa da bolady. Degenmen, kórkem dúnıe retinde halyqqa jetken týyndydaǵy oqıǵalardyń anyq-qanyǵyna jetip, óz ómirimen salystyra otyryp taldaý jaqyn bolashaqtyń enshisindegi dúnıe dep qaraǵannan ózge amal joq.
Berdibek shyǵarmalaryna ortaq bir beıne bar. Ol, árıne bas keıipkerge tıesili. Jetimdik. Bul jetimdik «jetim» degen sózdik uǵymnan áldeqaıda keń. Áke-sheshesiz qalý ǵana emes, kez-kelgen ortada jalǵyzsyrap, jabyǵyp júretin jetimdik. Kóńildiń jetimdigi. Tipti, baqytty zamannyń óskini Qojanyń óziniń tórt qubylasy túgel emes. Kúldirip otyryp-aq ákege degen saǵynyshty qalaı beredi. «Balalyq shaqqa saıahat» pen «Ólgender qaıtyp kelmeıdi»-degi tunyp turǵan saǵynysh she? Tirige emes, ólige degen saǵynysh. Ótkenge degen ańsaý. Berdibektiń saǵynyshyn «tunyp turǵan...» degen tirkespen berý áste múmkin emes. Onyń saǵynyshyn, jalǵyzdyǵyn túsiný úshin tek oqý kerek. Ózin oqý kerek.
Keıde, balalyq shaǵyn nege kóp jazdy eken dep oılaımyn. Bul da saǵynysh eken. Joqtaý eken. Asty-ústine túsip, sapyrylysqan aýmaly-tókpeli kezeńniń astynda qalǵan balalyq shaǵyn joqtaý. Іzdeý. Baqytsyz balalyq shaǵynan jylý izdeıdi eken. Baqytsyzdyqtan baqyt izdegen degenge keledi. Ómirdi baǵalaý, toqshylyqqa táýbe etý, barǵa qanaǵat jasaý týraly eskerte beredi eken. Arqa súıer ákeleri maıdanda ólgen óz zamandastarynyń atynan jetimdik degenniń ne ekenin keıingilerge uǵyndyrýǵa tyrysypty.
Berdibektiń bul maqsatyna qanshalyqty jetkendigin oqylymnan qalmaı kele jatqan shyǵarmalary dáleldeıdi. «Ómirde ólim barda - jetimder bar», - degen Muqaǵalıǵa súıensek, adam tartar jetimdik taǵdyr - máńgi taqyryp. Endeshe, bar ǵumyrynda ózin-ózi jazyp, taýysa almaı ketken jazýshy áli kúnge nege kóp oqylady degen suraqqa jaýapty alystan izdep keregi joq eken. Almas NÚSІP