BABALAR SÓZІ: «Qapal» taýy týraly ańyz

ASTANA. QazAqparat - «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń 2015 jyly Qazaq handyǵy qurylýynyń 550 jyldyǵyn ótkizý týraly bastamasyna oraı «Qazaq handyǵyna 550 jyl» atty arnaıy jobany iske qosty. Bul joba aıasynda «Babalar sózi», «Qazaq handary», «Ejelgi qalalar tarıhy», «Halyq qazynasy» qatarly jańa aıdarlar ashyldy.

«Babalar sózi» aıdary negizine «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda shyqqan 100 tomdyq aýyz ádebıetiniń jyr-tolǵaýlary, qıssa-dastandar, sóz ustaǵan sheshender men bılerimizden qalǵan naqyldar, tarıhı jádigerler alyndy. «Qazaq handary» aıdarynda tarıhymyzda eline qorǵan bolǵan handardyń ómiri týraly derekter beriledi. Al «Ejelgi qalalar tarıhy» aıdaryna qazaq dalasyndaǵy órkenıettiń ordasy bolǵan kóne qalalardyń tarıhy týraly jazbalar jarııalanady. «Halyq qazynasy» aıdary boıynsha, Qazaqstandaǵy tarıhı, mádenı eskertkishter, qazaq halqynyń salt-dástúrleri, qolóner, qarý-jaraqtary týraly maǵlumattar berilmek. Joba materıaldary qazaq tilinde (qazaqsha jáne tóte jazýmen) agenttik saıtynda jarııalanady.

***

Ertede qalmaqtar toqaldyqqa kúń etip, Satqan degen sulýdy alty aılyq ishte qalǵan balasy aıaǵy aýyr kúıinde birge alyp ketetin kórinedi. Tobyqty ishinde Kótibar batyrdyń toqaly qalmaq eline kúń bolyp Satqan sulý barǵannan keıin hannyń báıbishesi qazaqtyń sulý kelinshegi noqtalaǵan taılaqtaı tursa basqa, otyrsa orynnan turǵyzbaı, ot jaǵyp, qazan asyp, as-sýdyń sońyna salyp qoıady. Sóıtip júrgende áıteýir aman- esen bosanyp, bir ul bala týady. Anasy: «Qapylysta týǵan nárestem ediń, arǵynnyń árýaǵyna sıyndym, eger aman bolyp ósirsem, týǵan elin, aǵasyn jáne tobyqty rýyn izdep tabar»,- dep balanyń atyn Qapal qoıady. Balany da sheshesimen birge ot jaqqyzyp, sý ákelgizip, jeti-segiz jasyna deıin sheshesiniń tárbıesin kórgen bala kúnde anasynyń aldynda otyryp, «Elim- aı» degen óleń tyńdap, qazaqsha tili shyǵady. Anasynyń sútimen qorektengen bala úlken bolyp, dembelshe batyr kelbetti ósedi. Balany buzaý baqqyzady. On úsh-on beske kelgende jylqy baǵýǵa jibertedi. Sheshesi Satqannyń suraýy boıynsha baı toqalynyń aıtqanyn eki qylmaı Qapaldy batyrlar arasyna jylqy baǵýǵa jiberedi. Mine, osylaı Qapal ósip, er jete kele sheshesine kelip aqyldasady. Sonda ekeýi taýdyń eteginde oty­ryp: «Osy Alataýdyń ar jaǵynda seniń eliń jetpis úı tobyqty bar. Onda týǵan aǵań bar, sol aǵańdy baryp taýyp al»,-dep Qapaldyń qulaǵyna salyp, esine túsire beredi.

Bir kúni sheshesi Satqan otyryp Qapalǵa: «Jylqydaǵy býaz ker bıeni kórdiń be?»-deıdi. Qapal: «Apa, men ol bıeni kútip, qulyndatsam eken»,-dep, sheshesine aıtatyn kórinedi. Sol ker bıeden ker qulyn týady. «Sol qulyn óskesin óziń at qylyp minip, myna taýdyń ar jaǵyndaǵy elińdi tabasyń, qulynym, qulynshaǵym Qapalym»,-dep elin, jerin, jurtyn saǵynyp, anasy botadaı bozdap jylaı beredi. «Apa, apataıym, jylama­shy. Men óskennen keıin seni tastamaımyn, birge alyp ketemin. El, jurtyma ketem»,-deıdi Qapal.

Qapal da ósedi, jigit bolady. Anasy kúnnen-kúnge qýanady. Anasyna ker bıeden týǵan ker qulyndy at qylyp minip keledi. Jetekke alǵan baıdyń júırik atyn sheshesi Satqanǵa ákeledi. Biraq sheshesi: «Men barmaımyn, eger men ketsem, myna qalmaqtar buzyq shyǵarady. Sen óziń myna asýdan asyp, bilgizbeı óziń osy túrińmen elińe attanyp bar. Qarý-jaraǵyńdy men daıyndap qoıdym. Qylysh, myltyq saımanyń, sadaǵyń daıyn. Ákeńniń árýaǵyna sıyn. Alla jar bolsa, elińdi tabarsyń. Sary batyr aǵańa jetersiń».

Sary batyrdy tobyqty rýy Sary myrza dep ataıdy eken. Bul kezde jetpis úı tobyqty men mataı rýy jaýlasyp, Qısyq bıdiń tusynda eline Qısyq han atanǵan mataı rýy tobyqtyny Qapal taýynan qýyp, Aıagóz ózeniniń boıymen jarma Shyńǵystaý, Qaraýyl, Jıdebaı, Aq kelin, Qambar batyrdyń jeri Abyraly jerinde jetpis úı tobyqty bir ata qaraýyl ata­nady eken. Qapaldyń týǵan aǵasy Sary batyr sonda bolady. Qapal batyr izdep kelse, eli ornynda joq, ornyn sıpalap, ma­taı rýlarynyń kárııa aqsaqaldarynan aǵasynyń jónin surap, aǵasyn izdep Shyńǵystaýǵa, Aıagóz, Jarma, Ertis ózenine qaraı shaba jóneledi. Birazdan keıin jolaýshylar Sary aǵasynyń úıin tabady. Kelse aǵasy uıyqtap jatyr eken. Atyn at baıla­ýyna baılap, qarý-jaraǵyn, sadaǵyn kerege basyna ilip, Qapal da aǵasynyń janyna uıyqtaıdy. Jeńgesi Qapaldy kórisimen tanıdy. Ekeýi qatar uıyqtap jatyr. Sarydan Qapal aýmaıdy. Sary oıana kelip, inisin tanyp «oı, baýyrymdap» ekeýi birin- biri qushaqtap kórisedi. Sheshesi Satqannyń hal-jaıyn aıtyp, tiri ekenin bildiredi. Sóıtip aǵaly-inili ekeýi Sary batyr men Qapal batyr qalmaqqa qaıtadan shaýyp, soǵys ashyp, qalmaqty jeńip, qazaqqa jeńis áperedi. Sheshesi Satqandy kúńdikten bo­satyp, eline ákeledi. Dereges taýynyń bir shoqysy sol kezden bastap Qapal batyrdyń atyna qoıylyp, Qapal taýy atanady.