B.MOMYShULY: Kimde-kim óz ultyn maqtan tuta almasa, ol - sózsiz teksiz adam
Qan maıdannan bolashaqqa amanat retinde qaldyrǵan jazýshynyń bul eńbegi jastardy patrıotızmge, erlikke, adamgershilikke tárbıeleıtin ónegeli "ómir mektebi" bolary anyq.
***
Ádebıette sheshilmeı kele jatqan máselelerdiń biri - armııadaǵy ulttyq másele bolyp tabylady. Keıbireýlerdiń tutas bir ultty álde bir shartty belgisine qaraı baǵalap, san qyrly názik máseleni qalaı bolsa solaı sheshe salǵysy keletinine, bizdiń birtútas armııamyzdyń kóp ultty beınesin jasaǵan kezde adamdardyń syrt tulǵasynyń erekshelikterine ǵana mán berip, sonymen shekteletinine qynjylmasqa bolmaıdy. Kitapta ulttyq rýh (bul ult adamynyń jáne tutastaı alǵanda ulttyń da asyl qasıeti) jáne ultshyldyq pen shovınızm (ulttyń ishindegi jeke adam boıyndaǵy kesel) týraly durys túsindirilip jazylýy qajet. Jeke adamnyń ulttyq, óz otanyna degen maqtanysh sezimin ulttyq ıgilikti dástúrlerdi, barlyq halyqtar men barlyq ulttardyń barlyq uly jáne tamasha nárseler jasaýǵa qabiletti ekenin, urys júrgizýge kedergi keltiretin ulttyq dástúrler joq, qaıta urys júrgizýge kómektesetin ulttyq dástúrlerdiń bar ekenin uǵynyp, túsine bilý kerek. Árbiradam óz ultyn súıýge tıis jáne óz ultyn tereń súıý men ony maqtan etý arqyly basqa ulttardy tanyp, qurmettep jáne olardy da súıýge tıis. Ulttyq maqtanysh-ult ishindegi jeke adam úshin myzǵymas ári qasıetti zań. Kimde-kim óz ultyn qurmettep, ony maqtanysh tuta almasa, ol, sózsiz, teksiz, qańǵybas adam. Aıbarly adam tek aıbarly adamdy ǵana syılaı alsa kerek, onyń jasyq jandy qurmettemesi ábden zańdy. Halyqtardyń baýyrmaldyǵy ulttyq maqtanyshqa negizdelgen. Internatsıonalızmniń máni de osynda bolsa kerek. Internatsıonaldyq maqtanysh uǵymy men ınternatsıonaldyq maqtanyshqa tárbıeleý bizdiń kóp ultty armııamyz sııaqty armııany tárbıeleýdegi negizgi kózder men arnalardyń biri bolyp tabylady. Internatsıonalızmniń mánin tereń uǵynyp túsinbeıinshe, sovet ofıtseriniń de beınesin jete uǵyna almaısyń. Menimen Moskvada áńgimelesken joldastar men ádebıetshilerdi Aleksandr Bek ádebı óńdegen shyǵarmalarda ýstav erejeleriniń ap-aıqyn qarapaıym túsindirilýi abyrjytatyn sııaqty. Óıtkeni, bul joldastar kúni búginge deıin ushyrasqan saıyn osy jóninde aıtyp qoımaıdy, sondyqtan men tómende osy máselege qatysty ózimniń túsindirýlerimdi qaıtalap aıtqym kelip otyr. Ýstav - komandırdiń qurany. Ýstavty tereń túsinip bilmeıinshe, ofıtserdiń beınesin uǵyna almaısyń. Ofıtserdiń pravolary men atqaratyn mindetterin bilmeıinshe, onyń beınesin barlyq bolmys bitimimen jasaı almaısyń. Onsyz onyń erlikteriniń de kózin, arnasyn tabý múmkin emes. Ýstavsyz ofıtserdiń beınesin túsine almaısyń. Ýstavsyz soldatty túsine almaısyń. Ýstavsyz urysty uǵyna almaısyń. Ýstavsyz soǵysty túsine almaısyń. Ýstavtyń tutas taraýy fılosofııalyq jınaqtaý dárejesinde jazylǵan. Ýstav degenimiz de óner týyndysyna jatady. Ýstav degenimiz - urys tájirıbeleriniń jınaqtalǵan, qysqa, ábden ekshelgen qaımaǵy, ol - talaı bozdaqtar qurban bolǵan áldeneshe urystar men shaıqastardyń tájirıbesiniń zerdeli áskerı basshylardyń sanasynda qorytylyp baryp tolǵanystan týǵan oılary, ýstav - qanmen jazylǵan kitap. Onda basqa eshbir kitapta kezdespeıtin zerdeli oı (bári birdeı túsine bermeıtin, oqyp- úırený kezinde jaǵdaıǵa qaraı qoldanylýdy egjeı-tegjeıli taratyp, taldap aıtýdy talap etetin); negizgi, bastapqy nusqaýlar - zań jónindegi málimetter, taktıkalyq jáne operatıvtik tásilderdiń ádisi men júrgizý aıla-tásilderi jáne kóp jylǵy, talaı bozdaqtar qurban bolǵan soǵys tájirıbesimen - soǵys tarıhymen ǵylymı-teorııalyq praktıkalyq jaǵynan tereń negizdelgen soǵys óneri jınaqtalynǵan. Kez kelgen oqyǵan kásipqoı áskerı adamǵa ýstavtyń barlyq paragraftary bul uǵymnyń tereń máninde túsinikti emes, sondyqtan da bizge deıin de jazylǵan kóp tomdy áskerı eńbekter men bizdiń kezimizde de jazylyp jatqan eńbekter bir ǵana maqsat kózdeıdi - ol ýstavty taldap túsindirý, ótken kezdegi jáne qazirgi áskerı professorlar armııasy barynsha aıqyn túrde buǵan bizdiń qolymyz jetti dep aıta almaıdy. Bizdiń tájirıbemizde ýstavty bilý tana emes, ony túsiný kúrdeli problema bolyp otyr. Demek, ýstavty tolyq túsiný úshin úlken teorııalyq daıarlyq pen urys dalasynda óz basyńnan ótkergen, jınaqtaǵan ulanǵaıyr praktıkalyq tájirıbe qajet. Sondyqtan, keıbir jazýshylardyń ózderiniń ýstavty biletindigi jóninde áldeneshe ret aıtqan málimdemeleri, eriksiz túrde zańdy ádil ashý-yza keltirýmen qatar, aşy, biraq sonymen birge kekesindi kúlki týdyrarlyq...Qysqasyn aıtqanda, eger avtor-jazýshy qolynda naqty shyndyqtyń derekti materıaldaryn jınap, soǵys taqyrybyna shyǵarma jazyp jatqan bolsa, ol qalaı bolǵan kúnde de jáne qandaı jaǵdaıda bolmasyn, ýstavtan qashyp qutyla almasa kerek, óıtkeni ýstavtan qashý degenimiz, demek, ol - shyndyqtan qashý, áskerı ómirden qashý, urys dalasyndaǵy jandy, sumdyq, ádemi shyndyqtan qashý, sóıtip burmalap jazýshynyń jolyna túsý degen sóz, muny men tipti ózimniń dushpanyma da tilemes edim. Soǵysta ózimiz aıtyp júrgen kezdeısoqtyq degen joq, al zańdylyq bar. Basqa qubylystar sııaqty urys ta óz zańymen, ólshemimen, erejelerimen shekteledi. Bul zańdardyń toptastyrylǵan jınaǵy ýstav bolyp tabylady. Sonymen, ýstav degenimiz - bul ómir. Oıdy uǵym túrinde berý, ýstavtyń erejelerin kópshilik oqyrmandarǵa túsinikti etip jetkizetindeı oıdy kórkem ádebıet beınesine aınaldyryp kórsetý qajet, munyń ózi bizdiń otandastarymyz úshin, bul dáýirde tolassyz júrip jatqan soǵystyń, kóbine dórekilik túrge - tóbeleske aınalyp ketetin jappaı qyrǵyn kúrestiń kez kelgen ýchaskesinde soǵysýǵa týǵan ári soǵysýǵa mindetti, osy kezeńde ósetin bizdiń zamandas soldattarymyzǵa aýadaı kerek. Soǵys taqyrybyna jazylǵan kitap soǵys máselesin soǵysqa kózqaras turǵysynan urys kezindegi adam men onyń psıhologııasyn basty tulǵa, ózek etip ala otyryp, saýatty ári ótkir túrde kórsetýi kerek. Bul kitap oqyrmandar úshin soǵysta shyndyqty aqyl-oımen tanyp bilýge múmkindik beretin áskerı aǵartýshylyq (tek roman ǵana emes) qural bolýǵa tıis. Meniń oıymsha, eger avtor ýstavty burmalaǵan bolsa, soǵys taqyrybyna jazylǵan kez kelgen ádebı-kórkem shyǵarma sátsizdikke ushyramaq (sapasyz jáne ómirsheń bolmaǵandyqtan); munysymen ol óziniń jaqsy bolashaǵyn búldirip qana qoımaı, eń bir qynjylarlyǵy isti de búldiredi, bul sátsizdik, sóz joq, kóp adamǵa aýyr tıedi, sebebi olar ýstavty túsinýge árekettengennen góri odan qashyńqyraǵan áldeqaıda jeńil dep sanaıdy. Maǵan áskerı is pen óner qarapaıym durys oıǵa negizdelgen dep ártúrli formada jıi eske salýyma týra keledi. Shyn máninde oılaı biletin adamdar ǵana emes, shyndyqty kóbine durys jaza almaıtyn avtorlarǵa da túsinikti bola bermeıtin sebebi de osynda. Meniń oıymsha, sýretkerdiń basty mindeti - ýstavtyń paragrafynda yqsham, aıqyn, jutań tilmen baıandalǵan ómirdi jańǵyrtý, ıaǵnı ýstavty kópshilikke túsinikti túrde kórkem tilmen jandandyrý bolmaq. Sýretker birtutas uǵymǵa toǵystyrylǵan ýstavtyń qorytyndylanǵan, jınaqtalǵan derekterin tarqatyp aıtýmen aınalysýǵa tıis. Demek, sýretker-jazýshy ýstavta jazylǵanǵa qaraǵanda kóp bilýge tıis, eger onyń qolynda jıyn bolsa, onda qosyndyny taba bilý kerek, eger onyń shyǵarmany túsinikti etip taldaǵysy kelse, kóbeıgish pen kóbeıtkishti taba bilýi kerek, jeke nárse týraly aıtýy úshin bólingish pen bólgishti bilýi kerek, ıaǵnı jazýshy esepti sheshkendeı ómirdi jaqsy bilýge tıis, ásirese qosý men alý tańbalaryna erekshe saq bolǵan oryndy, óıtkeni jıyn men aıyrmashylyq qalaı bolǵanda da ádildik ólsheminen shyǵyp ketpegeni durys. Urystyń barlyq eksperımenttik tásilderi, taktıkalyq jáne operatıvtik oılary soǵys laboratorııasynda - urys dalasynda, bizderge, soldattarǵa júrgiziledi. Biz urys jaǵdaıynyń durys nemese teris ekendigin óz qanymyzdy tógip dáleldeımiz. Tek bizderge, soldattarǵa ǵana soǵystyń barlyq vaktsınasynyń tıimdiligi synalady, sondyqtan da jazýshy óz boıyna soǵysty - vaktsınany darytyp, aqyl oı men qalamnyń ádebı jelikpeliginen qulan-taza emdelip shyǵýy kerek. Biz Qyzyl Armııanyń ýstavy jóninde aıtqan kezimizde - esh ýaqytta da onyń soǵystyń negizgi erejeleriniń taldamasy ekenin umytpaǵanymyz jón, bul Petr ýstavynyń nemese Sývorovtyń jeńiske jetý ǵylymynyń, bolmasa áıteýir bir shetel armııasynyń ýstavynyń kóshirmesi emes, qazirgi zamanǵy derbes áskerı oıdyń, damýdyń betke shyqqan qaımaǵy, qorytyndysy, urys tájirıbesin jete túsiný, sondyqtan da árkim óziniń ýstav jónindegi túsinigine syn turǵysynan úńilgen kezde, shyndyqty tabýǵa umtylýǵa mindetti. Uly Otan soǵysynyń barysynda ýstavtyń keıbir erejeleri jıi ári únemi aýysyp otyrdy, sebebi urys qımyldarynyń praktıkasynda aqtalynbady nemese ishinara ózgeristerge ushyrady. Sondyqtan ýstavty qaıta qaraýdy turaqsyzdyq nemese negizsizdik retinde qaraýǵa bolmaıdy, kerisinshe, bul bizdiń áskerı iste kertartpalyqtyń tolyq túrde joqtyǵyna dálel, onyń bolshevıktik sıpaty da osynda jatsa kerek. Bizdiń áskerlerimizdiń shabýylǵa shyqqan kezeńinde árbir adam sana-sezimimen soǵystyń aıaqtalyp kele jatqanyn sezine otyryp, artyna burylyp, qandy shaıqas jyldarynyń negizgi kezeńderine nazar salýshylyq tán bolsa, al soǵystyń bastapqy kezeńinde árbir jannyń Otan úshin et-baýyry ezilip, jany aýyrdy, jaý basyp alǵan týǵan eldiń árbir súıem jeri úshin júregi qan jylady, ózin azamat retinde tereńirek, túsinip, sezine bastady. Maıdandaǵy bul jaǵdaı Sýrkov pen Tvardovskııdiń soǵystyń alǵashqy kezeńinde jazylǵan jaqsy óleń-jyrlarynda ádemi kórinis tapty. Maıdannyń beriktigi jaǵdaıynda jaýyngerler úı-ishin, ata-anasyn, súıgen jaryn, bala- shaǵasyn, týǵan jerin oılap ýaıym-qaıǵy jedi - bul jerde Sımonovtyń ıntımdik lırıkalary jurttyń basty nazaryn ózine aýdardy. Úshinshi kezeńde, jappaı jeńiske jetken shabýyl zamanynda, endi lırıka ekinshi planǵa shyǵyp qaldy. Shabýylǵa shyǵýǵa, jeńiske úndeıtin batyrlyq jyrlar qajet. Shabýylǵa shyqqan kezdegideı esh ýaqytta jaýyngerlerdiń janynda prozaık emes, aqyn bolýǵa tıis. Jaýynger epıkalyq-batyrlyq beınelerden óziniń batyrlyq kúshin sezinýge tıis. Polkter men dıvızııanyń burynǵy marshqa arnalyp jazylǵan óleńderi jańa óleń joldarymen, jańa batyrlardyń esimderimen, jaýdan jeńip alynǵan qalalardyń attarymen tolyǵyp otyrýy qajet - bul sana-sezimniń ósip-oıanýyn, beınelerdiń alapat kúshin, sezim mereıin, bizdiń jaýyngerlerdiń aıbyndy túrde jasaǵan erlik isterin kórsetetin poezııa . bolýǵa tıis. Óner qazir soǵys taqyrybynda búgingi kúnniń ǵana muqtajyn qamtamasyz etýge arnalyp salynǵan, uzaqqa jaramaıtyn, dalalyq úlgidegi ýaqytsha baspanadan bas tartyp, kúrdeli qurylys dáýirine qadam basty. Meniń oıymsha, naǵyz sýretshiniń eń aldymen ishteı túlep, ózin daıarlap, jan-jaǵyna alańdamaı, óziniń tvorchestvolyq oılaryn jurt «qalaı oılaıdy eken», «qalaı qaraıdy», «ne aıtar eken», «unata ma, joq pa» degen sııaqty kún ilgeri suraqtar tizbegimen qursaýlap tastamaı, ózin-ózi qolǵa alatyn kezi týǵan sııaqty. Munyń bári qysqa ýaqyt aralyǵynda ózgerister jasaıtyn bolady. Sýretshi joǵary, bıik ıdeıamen qanattanyp ómir súrýge tıis jáne de úlken taqyrypty ıgerý maqsatynda jumys jasap jatqandyqtan, onyń ózine jumys barysynda qaryndashqa qaraǵanda qaıshyny jıirek qoldanýdyń keregi bola qoımas. Búgingi kúnniń aqyny órshil únmen bylaı der edi: Sózge sózben enbek edim, Sózdi sózben jandyrý úshin. Oıǵa oımen enbek edim, Oıdy oımen shaldyrý úshin. Sezimge sezimmen enbek edim, Sezimde sezimder jańǵyrý úshin. Soǵysqa soǵyspen enbek edim. Soǵystyń soǵyspen áli qurýy úshin. Jyrǵa jyrmen enbek edim, Jyrdyń jyrmen shalqýy úshin. Ómirge ómirmen enbek edim, Ómirge ómir darytý úshin. Men kóptegen kórgenderin jazyp júretin maıdangerlerdiń mol ádebı jáne derekti materıaldardy ózderimen birge maıdan dalasynda alyp júrgenin dáleldeımin. Qaıtalap aıtamyn, olardyń keıbireýleri, meniń oıymsha, jazýshyǵa óziniń jadyndaǵylary men jazbalaryn senip, kásipqoı jazýshylarmen birge óziniń basynan ótkergenderin oı eleginen birge ótkizgen kezde jazýshyǵa, óziniń jadyndaǵylary men qoıyn dápterine jazǵandaryna senip, óte durys jasaıdy. Aýyr ókinishke oraı, keıbir avtorlar mundaı maıdangerlerge sáti túsken materıal retinde qarap, pikirlerin taqyryppen baılanystyrady da, ári ketkende olardyń áńgimelerin, jazbalary men oılaryn kezdeısoq aıtylǵan sóz sııaqty etip túsindiredi, ári ony ıgerý kezinde soǵystyń aıqyn tiliniń bederin joǵaltyp, qaharmannyń únin tunshyqtyrady, sóıtip mazmun jaǵynan tutas ári qundy materıaldyń mán-mańyzyn ketiredi. Al munyń ózi zańdy túrde ashý-yzaǵa tıip, ishki tvorchestvolyq esep pen soǵystyń surapyl da qaıǵy- qasiretti jaǵdaıynyń ózi oı men obrazǵa ıtermelegen jaýyngerdiń qatty ókpe-renishin týǵyzady. Shel baılanyp kózine, «Sóz zergeri - men!» - dedi ol. Bosqa eligip «paıǵambarlyq» sózine, Shyn ómirdiń tereń syryn kórmedi ol. Al men bolsam úńilmekpin ómirge, Kórsetpekpin shymyrlaǵan shyndyǵyn. Maıly boıaý qajet emes, kómirmen Beıneleımin bul ómirdiń syr-qyryn. Jaıyp tastap keıipkerin, Tynys belgi ne shatyrash tasyndaı, Dálirek aıtsaq, peshkideı, Keýde soǵyp otyr ol, Shyn ómirdiń jan shyrylyn estimeı. Al men bolsam aqıqatty jasyrmaı, Geroıymdy somdamaqpyn ortasynan halyqtyń, Perzenti dep bilem ony tarıhtyń Óıtkeni men óz qanymmen Sol tarıhty túletkenmin, Ol sııaqty sıýjetti saýsaǵymnan sormaımyn. Boıaýy joq shyndyqty beıneleıtin sýretkermin. (Aýdarǵan Ǵ. Muqanov) Meniń esebim osyndaı, óıtkeni soǵystyń máńgilik taqyryby qasıetti tógilgen qan bolyp qala beredi. 3 kún 21 ıanvar 1944 jyl Saǵat 12.00-den 17.00-ge deıin.
Shyǵarma Ádebı KZ portalynan alyndy.
Jalǵasy bar
