Azım Baýyrjan: Kassatsııalyq sot –halyqaralyq standarttarǵa jaqyndatatyn qadam

TÚRKІSTAN. KAZINFORM — Elimizdiń sot salasynda júzege asyp jatqan reformalar búginde óz nátıjesin kórsete bastady. Jalpy atalǵan salada atqarylyp jatqan jumys kóp. Al, aımaqtaǵy jaǵdaı qalaı? Túrkistan oblysyndaǵy sot salasynda júzege asyp jatqan jumystar barysyn bilmek bolyp QR Sot ákimshiliginiń Túrkistan oblysy boıynsha departament basshysynyń orynbasary, Ádep jónindegi ýákil Azım Baýyrjan Abýbakırulymen suhbattastyq.

— Baýyrjan Ábýbákiruly, elimizde sońǵy jyldary sot salasynda kóptegen ózgerister oryn alýda. Áńgimemizdi osydan bastaıyqshy. Bylaısha aıtqanda, osyndaı keshendi reformalar júrgizý arqyly salany jetildire túsýge talpynystar baıqalady. Osy baǵyttaǵy jetistikter sýdıalardyń bıylǵy sezinde aıtyldy. Solardyń birqataryn atap ótseńiz…

— Zańymyz ústem bolsa, halyqtyń bılikke degen senimi nyǵaıady. Osy maqsatta ózińiz aıtqandaı sot salasyn jetildirýge baǵattalǵan túrli reformalar iske asyrylýda. Sonyń nátıjesinde elimizde Konstıtýtsııalyq sot qurý týraly sheshim qabyldandy. Sot júıesiniń ınstıtýtsıonaldyq derbestigi nyǵaıdy. Sala bıýdjetin basqarý quzyreti qazylar qaýymynyń ózine berildi. Kúshtik qurylymdar sýdıalarǵa qysym kórsetpeýi úshin tıisti sharalar qabyldandy. Kadrlardy irikteý júıesi jańartyldy. Birinshi satydaǵy sot tóraǵasy qazylar qaýymynyń usynysymen taǵaıyndalady. Joǵarǵy Sottyń sýdıalary Konstıtýtsııada kórsetilgen jańa tártip boıynsha saılanatyn boldy, ıaǵnı, olardy Senat balamaly negizde tańdaıdy. Alqa bıler tájirıbesi keńinen qoldanyla bastady. Sondaı-aq Ákimshilik ádilet qyzmeti paıda boldy.

Sýdıalardyń bıylǵy bas qosýynda Memleket basshysy sottardyń qyzmetin odan ári jetildirýdegi basym mindetterge de nazar aýdardy. Sot tóreligine qol jetkizýde sottardyń sheshimine kassatsııalyq tártippen shaǵymdaný múmkindigin berý mańyzdy ekenin atap ótip, Qasym-Jomart Toqaev bylaı degen bolatyn:

«Bıyl shilde aıynda qylmystyq, azamattyq jáne ákimshilik ister boıynsha jeke-jeke kassatsııalyq sot qurýdy qarastyratyn zańǵa qol qoıdym. Olar óz qyzmetine kelesi jyldyń 1 shildesinen bastap kirisedi. Qazir oǵan qajetti daıyndyq jumystaryn júrgizý mańyzdy. Kassatsııalyq sottardyń kadrlyq quramy tájirıbeli sýdıalardan jasaqtalýy kerek. Kassatsııalyq sottardyń derbestigi azamattarymyzdyń sot tóreligine qol jetkizýine mol múmkindik berip, ınvestıtsııa tartýǵa, bıznes júrgizýge ońtaıly jaǵdaı jasaıdy. Eń bastysy, bul ádildik qaǵıdattaryn jáne quqyq ústemdigin tolyq júzege asyrýǵa yqpal etedi. Sonymen qatar bul qadam Joǵarǵy Sottyń júktemesin azaıtady. Endi joǵarǵy sot organy sot praktıkasynyń biryńǵaı bolýyn qamtamasyz etý jónindegi mindetine alańsyz kirise alady».

Sondyqtan, kelesi jyldyń 1 shildesinen bastap Astana qalasynda jeke kassatsııalyq sot qurylatyn bolady. Sonyń nátıjesinde, jergilikti sot sheshimderiniń barlyǵyn (kezeń-kezeńimen) qaıta qaraý múmkindigi týatyn bolady. Munyń óz kezeginde halyqtyń sotqa jáne memleketke degen senimin arttyra túsetini anyq.

Odan bólek, kassatsııalyq sottardy qurý Qazaqstannyń sot júıesin halyqaralyq standarttarǵa jaqyndatatyn qadamdardyń biri bolyp tabylady.

— Kassatsııalyq sot nelikten jeke dara sot retinde ashylmaq? Bul sýdıalardyń jumysyn jeńildete ala ma?

— Suraǵyńyz oryndy, bul oraıda sot tarıhyna kishkene kóz júgirtsek, 2015 jylǵa deıin elimizdegi sot júıesi bes satyly bolatyn, 2015 jyldyń 1 qańtarynan bastap biz úsh satyly sot júıesine kóshtik. Olar, birinshi satyly sot — aýdandyq jáne oǵan teńestirilgen sottar, ekinshi satyda (apellıatsııalyq saty) — oblystyq jáne oǵan teńestirilgen sottar, úshinshisi satyda (kassatsııalyq saty) Qazaqstan Respýblıkasynyń Joǵary Soty.

Jalpy statıstıkalyq derekterge súıener bolsaq, oblystyq jáne oǵan teńestirilgen sottarmen qaralǵan sot sheshimderiniń qylmystyq, azamattyq ister boıynsha kassatsııada qaralý paıyzy óte tómen. Bul azamattardyń sotta qorǵalý quqyǵynyń shektelýine ákep soǵady. Konstıtýtsııamyzda ár adamnyń sot aldynda qorǵalýǵa quqyǵy bar dep aıqyn jazylǵan.

Aldaǵy ýaqytta elimizde qurylatyn kassatsııalyq sot mundaı máselelerdiń týyndaýyna jol bermeıtin bolady. Sotqa júgingen azamattar, iske qatysýshylar appelıatsııalyq shaǵym sekildi birden kassatsııalyq shaǵym bere alady. ıAǵnı, ol shaǵym alqaly túrde kassatsııalyq sotta qaralatyn bolady.

Atalǵan bastama Joǵary Soty aıtarlyqtaı júkteme alyp keldi, sondaı-aq isterdiń barlyǵy derlik kassatsııalyq satyda qaralýǵa jatpaıtyn.

Qazirgi tańda kassatsııalyq satyda: tatýlasý kelisimmen aıaqtalǵan; talap qoıý somasy eki myń aılyq eseptik kórsetkishten kem bolǵan kezde jeke tulǵalardyń jáne talap qoıý somasy otyz myń aılyq eseptik kórsetkishten kem bolǵan kezde zańdy tulǵalardyń múliktik múddelerine baılanysty; talap qoıýdan bas tartýǵa baılanysty aıaqtalǵan ister boıynsha azamattyq ister; qylmystyq teris qylyqtar jáne onsha aýyr emes qylmystar týraly ister boıynsha; tergeý sýdıasy shyǵarǵan sot aktileri jáne protsestik kodeksterde kórsetilgen negizder boıynsha qaralýǵa jatpaıdy.

Budan bólek, qaralýǵa jatatyn sot isteriniń ózi zańdy kúshine engen sot aktilerin qaıta qaraý týraly ótinish hat negizinde Joǵary Sot sýdıasynyń jeke qaraýy arqyly sheshiletin. ıAǵnı, Joǵary Sot sýdıasy ótinishhatty qarap, kassatsııalyq tártippen qaraýǵa berý nemese bermeý máselesin sheshetin.

— Álemdik sot júıesiniń reıtinginde Qazaqstan qaı deńgeıde kele jatyr?

— Elektrondyq úkimettiń jahandyq damý ındeksinde 2023 jyly bizdiń respýblıkamyz BUU monıtorıngine kiretin 193 eldiń ishinde 28-orynǵa jaıǵasty, al onlaın-qyzmetterdi, onyń ishinde sot tóreligi sektorymen baılanysty qyzmetterdi damytý deńgeıi boıynsha — 8-oryndy ıelendi.

2020 jáne 2022 jyldardaǵy Eýropa Keńesine múshe memleketterdegi sottardyń IT-tehnologııalardy qoldanýy jónindegi sot júıeleri týraly CEPEJ sholýlarynda Qazaqstan 47 eldiń ishinde 4-oryn aldy.

Osy oraıda, sot júıesiniń reformalaryna qatysty sheteldik sarapshylar da óz oıyn bildirip, Qazaqstannyń sot júıesin reformalaý jónindegi jetistikterine joǵary baǵa berýde.

Máselen, Sot tóreliginiń tıimdiligi jónindegi Eýropalyq komıssııanyń (CEPEJ) prezıdenti Franchesko Depaskýale Qazaqstandaǵy sot reformalaryn halyqaralyq deńgeıde moıyndalǵan úlgi retinde ataı otyryp, «Qazaqstannyń sot júıesindegi tsıfrlandyrý protsesteri jáne ádildikke qoljetimdilikti arttyrý boıynsha jetistikteri kóptegen el úshin úlgi bola alady», dep baǵa berdi.

Sonymen qatar, Halyqaralyq sot ákimshiligi qaýymdastyǵynyń (IACA) prezıdenti Lýıs Palma sot júıesin jetildirý boıynsha Qazaqstannyń ustanymyn qoldaıtynyn aıtyp, «Qazaqstan sot tóreligi sapasyn arttyrýǵa arnalǵan kóptegen mańyzdy qadamdar jasady, bul qadamdar halyqaralyq standarttarǵa saı keledi jáne ádildik prıntsıpterin nyǵaıtady», dep atap ótti.

— Ýaqyt bólip, suhbattasqanyńyzǵa rahmet!