Ázerbaıjan prezıdenti Astanaǵa ne úshin kele jatyr
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy strategııalyq áriptestik jańa deńgeıge kóterilýde. 20-21 qazan kúnderi Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń shaqyrýymen Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıevtiń elimizge jasaıtyn memlekettik sapary – osy seriktestiktiń mańyzyn aıqyndaıtyn oqıǵa. Bul týraly jan-jaqty taldaýdy Kazinform tilshisi sarapshylarmen birge jasady.
Strategııalyq áriptestikke – 20 jyl
Qazaqstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jyly ornaǵannan beri eki el arasyndaǵy baılanys nyǵaıdy.
Al 2005 jyly qabyldanǵan Strategııalyq áriptestik jáne odaqtastyq qatynastar týraly shart ekijaqty baılanystarǵa jańa serpin berip, bıyl onyń 20 jyldyǵy atap ótilýde. Osy kelisim aıasynda eki el halyqaralyq jáne óńirlik uıymdar sheńberinde (BUU, TMD, IYU, TMU, AÓSShK, EQYU jáne basqalar) tyǵyz yntymaqtasyp, ózara múddeni tıimdi qorǵaıdy.
Sońǵy jyldary Qazaqstan men Ázerbaıjan basshylarynyń jıi kezdesýi men kelissózderi damýǵa serpin berdi. Bıyl qos prezıdent nátıjeli dıalogty qoldap, 17 mamyr men 10 tamyzda telefon arqyly sóılesýlerde ekijaqty yntymaqtastyq, aımaqtyq qaýipsizdik, saýda jáne birlesken jobalar máselelerin talqylady.
Jeke kezdesýler halyqaralyq jáne aımaqtyq formattar aıasynda ótti. 13-14 qańtarda Abý-Dabıde «Turaqty damý aptalyǵy» sheńberinde ekologııa, «jasyl» energetıka jáne tsıfrlandyrý taqyryptary qaraldy. 20-21 mamyrda Býdapeshtte Túrki memleketteri uıymynyń (TMU) beıresmı sammıtinde qos prezıdent aımaqtyq ıntegratsııa men birlesken ekonomıkalyq bastamalardy júzege asyrý boıynsha pikir almasty.
Jaqynda, 6-7 qazanda Gabalada ótken TMU-nyń 12-shi resmı sammıtine Qasym-Jomart Toqaev Ilham Álıevtiń shaqyrýymen qatysty. Kóp uzamaı 10 qazanda Dýshanbede TMD memleketteri basshylary keńesiniń otyrysynda kezdesti.
Ázerbaıjanǵa qandaı ónimder eksporttalady?
Ázerbaıjan uzaq jyldar boıy munaıǵa táýeldi el retinde belgili bolǵanmen, álemdik naryqta munaı baǵasynyń quldyraýy ekonomıkany ártaraptandyrý qajettiligin aıqyndady.
Osy turǵyda Qazaqstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq erekshe mańyzǵa ıe bolyp otyr. Ázerbaıjannyń Memlekettik keden komıtetiniń málimetinshe, 2025 jyldyń alǵashqy segiz aıynda eki el arasyndaǵy taýar aınalymy 547,6 mıllıon AQSh dollaryna jetip, ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda úsh eseden astam ósken. Salystyrmaly túrde alǵanda, 2024 jyly bul kórsetkish 533,4 mln dollardy qurasa, 2023 jylǵy rekordtyq deńgeı 556,7 mln dollar bolǵan.
Qazaqstan eksportyndaǵy negizgi taýarlar qatarynda tústi metaldar, shıki munaı, munaı ónimderi men astyq basym. Atap aıtqanda, bıyl eksporttyń negizgi úlesin bıdaı (121,5 mln dollar) jáne munaı men munaı ónimderi (38,2 mln dollar) qurady. Bul agrarlyq jáne energetıkalyq ónimderge turaqty suranystyń baryn kórsetedi. Óz kezeginde Ázerbaıjannan Qazaqstanǵa qubyrlar, alıýmınıı shybyqtary, aýyl sharýashylyǵy jáne tamaq ónimderi jetkiziledi. Taýar qurylymyndaǵy mundaı ártaraptandyrý eki el arasyndaǵy saýda qatynastarynyń jan-jaqty damyp kele jatqanyn jáne ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń keń aýqymdy sıpatyn aıqyndaıdy.
Sonymen qatar eki eldiń belsendi iskerlik qatynasy kásipkerlik qurylymynan da kórinis tabady. Búginde Qazaqstanda ázerbaıjandyq kapıtaldyń qatysýymen shamamen 1500 kompanııa jumys isteıdi, al Ázerbaıjanda 150-ge jýyq qazaqstandyq kásiporyn tirkelgen.
Investıtsııalyq yntymaqtastyq pen tranzıttik áleýet
Qos el arasyndaǵy ınvestıtsııalyq yntymaqtastyq qarqyndy túrde damyp keledi. 2005 jyldan 2025 jyldyń birinshi toqsanyna deıin Ázerbaıjannyń Qazaqstan ekonomıkasyna quıǵan tikeleı ınvestıtsııa kólemi 424,6 mıllıon AQSh dollaryn qurasa, onyń 3,8 mıllıony bıylǵy jyldyń alǵashqy úsh aıynda salynǵan. Qazaqstan tarapynan osy kezeńde Ázerbaıjanǵa baǵyttalǵan ınvestıtsııa 156 mıllıon dollardy qurap, onyń 32,6 mıllıony 2024 jyly júzege asqan.
Investıtsııalyq yntymaqtastyq tek jekelegen jobalarmen shektelmeı, aýqymdy qarjy tetikteri arqyly da júzege asyp jatyr. 2024 jyly «Samuryq-Qazyna» AQ men Ázerbaıjan Ekonomıka mınıstrligi SK-AIH Investment Fund Ltd birlesken ınvestıtsııalyq qoryn qurý týraly kelisimge qol qoıdy. Qordyń basty maqsaty – Transkaspıı dálizi jáne basqa da strategııalyq salalarǵa ınvestıtsııa tartý. Qor sheńberindegi alǵashqy jobalardyń biri – Bakýdegi Alıat portynda ıntermodaldy termınal salý. Bul joba júk tasymalynyń ótkizý qabiletin arttyrýǵa baǵyttalǵan.
Qazaqstannyń tranzıttik jáne eksporttyq aǵyndary, ásirese Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵyty (THKB) arqyly turaqty túrde artyp keledi.
Baǵyttyń damý qarqyny erekshe: sońǵy bes jylda júk tasymaly kólemi alty ese artty. 2025 jylǵa belgilengen jospar – 5,2 mıllıon tonna.
Qazaqstan men Ázerbaıjan – senimdi munaı jetkizýshiler
Munaı salasyndaǵy yntymaqtastyq ta strategııalyq mańyzdy baǵyt retinde damyp keledi. 2022 jyldyń qarashasynan bastap «QazMunaıGaz» UK AQ men ázerbaıjandyq memlekettik munaı kompanııasy SOCAR birlesip, Qazaqstan munaıyn Baký-Tbılısı-Djeıhan baǵyty arqyly tasymaldaýdy júzege asyryp jatyr.
Aldaǵy jyldary munaı eksportynyń kólemin arttyrý josparlanǵan, 2027 jylǵa qaraı osy marshrýt arqyly jylyna 7 mıllıon tonnaǵa deıin tasymaldaý kózdelip otyr. Sonymen qatar Baký-Sýpsa munaı qubyry qosymsha baǵyt retinde qarastyrylyp, tasymaldyń tıimdiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan. Sarapshylar naqty marshrýt pen tasymal kólemin kommertsııalyq tıimdilik pen ınfraqurylymnyń daıyndyq deńgeıine qaraı anyqtamaq.
Uzaqmerzimdi perspektıvada Qazaqstan men Ázerbaıjan Eýropany munaımen qamtamasyz etýde mańyzdy ról atqarady. 2050 jylǵa qaraı Eýropaǵa shıki munaı men kondensat eksporty táýligine shamamen 1,6 mıllıon barrel deńgeıinde turaqtaıtyny boljanýda. Bul jaǵdaı reseılik munaı tasymalynyń azaıýymen birge Kaspıı aımaǵyndaǵy Qazaqstan men Ázerbaıjannyń strategııalyq mańyzyn kúsheıtedi.
OPEK málimetteri boıynsha, Eýropalyq odaqtyń reseılik munaıǵa embargosy dástúrli tasymal baǵyttaryn qaıta qaraýǵa májbúr etti. Reseı men Kaspıı aımaǵynan ımport kólemi 2024 jyly táýligine 1,8 mıllıon barrelden 2030 jyly 1,7 mıllıonǵa, al odan keıin 1,6 mıllıonǵa deıin tómendeıdi. Osy ózgeristerge baılanysty tasymaldyń negizgi bóligin reseılik emes, Qazaqstan men Ázerbaıjan munaıy quraıdy. Bul eki eldiń Eýropa naryǵyndaǵy uzaqmerzimdi, senimdi jetkizýshiler retindegi ornyn odan ári nyǵaıtady.
Sonymen qatar Qazaqstan men Ázerbaıjan ınfraqurylymdyq jobalardy da birlesip júzege asyryp jatyr. Onyń birinshisi – Aqtaý men Sýmgaıt aralyǵyn baılanystyratyn teńiz asty talshyqty-optıkalyq baılanys jelisi. Joba Qazaqstandy ǵalamdyq ınternet jelisine qosatyn alternatıvti joǵary jyldamdyqty marshrýt jáne Eýropa men Qytaı arasyndaǵy tsıfrlyq trafıktiń tranzıtin qamtamasyz etedi. Júıeniń ótkizý qabileti 400 Tbıt/s-tan asady. 2025 jyly daıyndyq jumystary tolyq aıaqtalyp, 2026 jyly qurylys jumystarynyń bastalýy josparlanǵan.
Ekinshisi – Qazaqstan, Ázerbaıjan jáne Ózbekstannyń energetıka júıelerin biriktiretin tereń sý elektr kabelin tartý. Joba jańartylatyn energııany Eýropaǵa eksporttaýǵa arnalǵan «jasyl» dálizdiń mańyzdy bóligi retinde qurylyp, qurylys-montaj jumystary josparǵa saı júrgizilýde. Onyń paıdalanýǵa berilýi 2026 jyldyń ekinshi toqsanynda josparlanǵan.
Astana men Bakýdi baılanystyratyn mádenı kópir
Sońǵy jyldary Qazaqstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy mádenı baılanystar qarqyndy damyp, ekijaqty qatynastardyń mańyzdy bóligine aınaldy. Eki elde mádenıet kúnderi, kınofestıvalder, kórmeler, gala-kontsertter men teatr qoıylymdary turaqty túrde ótkizilip, ulttyq dástúr men ónerdi tanystyrýǵa yqpal etip júr.
Qazaqstan Qarabaq kitaphanalaryna kitaptar syıǵa tartty. Baký men Sýmgaıtte kórnekti qazaq mádenıet jáne ǵylym qaıratkerleriniń qurmetine kósheler ataldy, sondaı-aq Abaı Qunanbaev pen Jambyl Jabaevtyń mereıtoılaryna arnalǵan sharalar uıymdastyryldy.
Bilim berý men ǵylymı salalarda stýdentter almasýy, konferentsııalar, birlesken ǵylymı-oqytý ortalyqtaryn ashý, kórmeler men dóńgelek ústelder turaqty túrde ótkizilip turady.
Bıyl naýryzda Bakýde eki eldiń jetekshi ýnıversıtetteri arasynda 40 memorandýmǵa qol qoıyldy, sondaı-aq 23 qazaqstandyq ýnıversıtettiń qatysýymen bilim kórmesi uıymdastyrylǵan. Osylaısha, qazaq mádenıeti Ázerbaıjan aýdıtorııasynda keń tanymal bolyp otyr.
Kezdesýde qandaı máseleler talqylanady?
Ilham Álıevtiń Qazaqstanǵa josparlanǵan sapary eki el arasyndaǵy odaqtastyq qatynasty nyǵaıtýda mańyzdy kezeń bolmaq. «Ońtústik Kavkaz» saıasattanýshylar klýbynyń jetekshisi Ilgar Velızadeniń aıtýynsha, bul – jaı ǵana protokoldyq kezdesý emes, aımaqtyq qaýipsizdik, qorǵanys, joǵary tehnologııalar jáne birlesken ınfraqurylymdyq jobalardy talqylaýǵa arnalǵan strategııalyq múmkindik.
– Basty nazar kólik jáne logıstıkalyq baılanystardy damytýǵa aýdarylady. Kaspıı kólik marshrýtyn júzege asyrý ilgeriletilip, tarıfter kelisilip, tıimdi ınfraqurylym qurylyp jatyr. Sapar barysynda osy jobalardyń iske asyrylýyn bekitetin qujattarǵa qol qoıylýy yqtımal, – deıdi I. Velızade.
Al qarjy sarapshysy Aıbar Oljaevtyń pikirinshe, memlekettik sapardyń aıqyn ekonomıkalyq mańyzy bar.
– Qazaqstan men Ázerbaıjan Ortalyq Azııa men Ońtústik Kavkazdyń geosaıası ózara baılanysy úshin strategııalyq turǵydan mańyzdy. Bul elderdiń ekonomıkasy, demografııasy jáne kóliktik áleýeti ósý ústinde. Yntymaqtastyqtyń mańyzdy faktorlarynyń biri – ózara saýda men ınvestıtsııanyń ósýi.
Alaıda, qazirgi kezde taýar aınalymy 1 mıllıard dollarǵa jetpeıdi, sondyqtan osy máseleni qolǵa alý qajet. Bul taqyryp kezdesýde keńinen talqylanady dep oılaımyn, – deıdi ekonomıst.
Sarapshy Zangezýr dálizi máselesine de toqtaldy.
– Joba Qytaı, Túrkııa jáne Ázerbaıjan sııaqty basqa túrki elderi úshin tıimdi. Al Qazaqstanǵa Orta dálizdi damytýǵa jáne logıstıkalyq áleýetti arttyrýǵa múmkindik beredi. Eger ol iske assa, taýar aınalymynyń logıstıkasy qysqaryp, tıimdilik artady. Degenmen, geosaıası turǵydan úlken derjavalardyń múddeleri bar ekenin eskerý qajet, – deıdi Aıbar Oljaı.
Qoryta aıtqanda, kezdesý eki eldiń ekonomıka men ózara yntymaqtastyǵyn arttyrýǵa arnalǵan mańyzdy shara bolmaq.