Ázerbaıjan munaıǵa táýeldiligin qalaı qysqartyp jatyr
ASTANA. KAZINFORM — Uzaq ýaqyttan beri qara altynǵa táýeldi bolyp kelgen Ázerbaıjan munaıdyń álemdik baǵasy quldyraýyn jalǵastyra túsken kezeńde ekonomıkasyn ártaraptandyrýǵa kúsh salýda. Bul eldiń naqty qandaı sharalar qabyldap jatqanyn Kazinform agenttigi menshikti tilshisiniń materıalynan oqyńyzdar.
Munaıdan ónerkásip pen logıstıkaǵa
Resmı derekterge sáıkes, 2024 jyly Ázerbaıjannyń jalpy ishki ónimindegi munaı sektorynyń úlesi 2022 jylǵy 66 paıyzben salystyrǵanda 2 tarmaqqa artty. 2025 jyly bul kórsetkish 72,9 paıyzǵa deıin artpaq. Munyń ústine 2024 jyly memlekettik bıýdjettiń munaıdan túsetin tabysy jyldyq mánde 5,6 paıyzǵa artyp, 19,4 mlrd manatqa (11,4 mlrd dollar) jetken edi. Alaıda munaı-gaz salasyna quıylatyn ınvestıtsııa kólemi 9 paıyzǵa qysqaryp, shamamen 3 mlrd dollardy qurady. Bul resýrstyq saıasattyń jańa baǵytqa bet alǵanynyń belgisi.
— Biz tutastaı aýysýdy baıqap otyrmyz. Ásirese, munaı emes sektordaǵy shetel ınvestıtsııasynyń ósimi baıqalady, — dep jazǵan Moody’s agenttigi kólik, logıstıka jáne óńdeý ónerkásibi sektorlaryndaǵy turaqty ósimdi atap ótedi.
Buǵan Sýmgaıt hımııa-ónerkásip parki jarqyn mysal bola alady. Bul parkte ónimniń keń shoǵyry, polımerlerden bastap qurylys materıaldaryna deıin shyǵarylady. Sonymen qatar Ázerbaıjan Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizi (Orta dáliz) aıasynda logıstıkalyq ortalyq retindegi ornyn kúsheıte túsýde. Sońǵy 5 jyldyń ishinde el Garvard ekonomıkalyq ósim zerthanasynyń ekonomıkalyq kúrdelilik ındeksinde 44-orynǵa joǵary kóterildi.
— Bul ónerkásiptiń sátti ártaraptandyrylǵanyna dálel bola alady, — dep atap ótedi Garvard ýnıversıtetiniń Halyqaralyq damý ortalyǵy eldiń «Ekonomıkalyq kúrdeliligin» baǵalaǵan mamyrdaǵy esebinde.
Qurylymdyq reformalar jáne iskerlik orta
Eldiń resmı tulǵalary memlekettik bastamalardyń rólin aıryqsha atap ótedi. Olardyń qatarynda memlekettik-jekemenshik áriptestikti damytý, básekelestik týraly zańnamany jetildirý, sondaı-aq shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaý baǵdarlamalary bar.
2025 jyldyń shildesinde elde 1,6 mıllıon salyq tóleýshi men shamamen 200 myń kommertsııalyq uıym tirkelgen. Bul kórsetkishter olardyń sáıkesinshe jyldyq mánde 4,8 jáne 7,7 paıyzdan astamǵa óskenin kórsetedi.
— Normatıvtik-quqyqtyq ortany jaqsartý jáne kásipkerlikti yntalandyrý sheshýshi mańyzǵa ıe. Alaıda, bul serpindi saqtap qalý úshin bilim berý, qarjy salasy jáne memlekettik kásiporyndardy basqarý baǵyttarynda dáıekti reformalar qajet, — dedi Ázerbaıjan memlekettik ekonomıka ýnıversıteti «Ekonomıka jáne basqarý» kafedrasynyń oqytýshysy Mamed Talybly.
Azııa damý banki (ADB) bul kózqaraspen kelisedi. ADB óziniń sońǵy baıandamasynda «aıqyn ilgerileýshilikke qaramastan, uzaq merzimdi munaıǵa qatysy joq ekonomıkalyq ósimdi qamtamasyz etý úshin ınfraqurylym, bilim berý jáne memlekettik sektordyń tıimdiligin arttyrý baǵytynda qosymsha reformalar qajet» ekenin atap kórsetken.
Ártaraptandyrý syn-qaterleri
Qol jetkizilgen nátıjelerge qaramastan Ázerbaıjan Respýblıkasy eksportynyń 90 paıyzdan astamy áli de bolsa munaı men gazǵa táýeldi. 2024 jyldyń basynan bastap munaı baǵasynyń kúrt tómendeýi ekonomıkany ártaraptandyrý qajettiligin burynǵydan da kúsheıte tústi.
— Ázerbaıjan ázirge syrtqy kúızelisterden qorǵalmaǵan. Kómirsýtek eksportyna qurylymdyq táýeldilik eldiń osaldyǵyn anyqtaıtyn negizgi faktor bolyp otyr, — dedi ekonomıst Natıg Djafarlı.
Onyń paıymynsha, qalyptasqan jaǵdaı Ázerbaıjannyń aımaqtyq ta, jahandyq da naryqta berik oryn alýyna múmkindik berý úshin shuǵyl ózgeristerdiń qajet ekenin kórsetip otyr.
— Bul eldiń ekonomıkalyq saıasaty men strategııasynda aýqymdy reformalar júrgizýdi talap etedi. Ekonomıkanyń ártúrli sektoryn damytý turaqtylyqty arttyryp, uzaq merzimdi tabysqa qol jetkizýdi qamtamasyz eter edi, — dedi sarapshy.
Ázerbaıjandyq bıznes jetekshileri de ahýaldy jaqsara túsýge múmkindikterdiń bar ekendigin alǵa tartady.
— Munaıǵa qatysy joq sektorlardy retteý jáne yntalandyrý reformalaryn quptaýǵa bolady. Alaıda, kedendik rásimder, salyq saıasatynyń turaqtylyǵy men halyqaralyq qarjylandyrýǵa qoljetimdilik sekildi máseleler áli de nazar aýdarýdy qajet etedi, — dedi kásipker Ilgar Alıev.
Turaqty ári ınklıýzıvti bolashaq
Nıý-Iorkte ótken Birikken Ulttar Uıymynyń Turaqty damý jónindegi Joǵary deńgeıdegi forýmynda Ázerbaıjan Ekonomıka mınıstrliginiń bólim meńgerýshisi, Turaqty damý jónindegi ulttyq úılestirý keńesiniń hatshysy Gýseın Gýseınov Ázerbaıjan tek qalpyna keltirý úderisimen shektelip qana qoımaı, ınklıýzıvti ári ártaraptandyrylǵan ekonomıkalyq modeldi tabysty júzege asyra otyryp, berik bolashaq quryp jatqanyn atap ótti.
— 2011 jyldan 2023 jylǵa deıingi kezeńde eldiń jalpy ishki ónimi jylyna orta eseppen 2 paıyzǵa ósti, al munaı men gazǵa qatysy joq sektordyń ósimi jyl saıyn orta eseppen 4,4 paıyzdy qurady. Bul kórsetkishter ekonomıkany ártaraptandyrý strategııasynyń tabysty iske asyrylyp jatqanyn bildiredi. Atalǵan strategııa aıasynda eń tómengi jalaqyny, zeınetaqyny jáne basqa da transfertterdi arttyrý kózdelgen. Bul halyqtyń osal toptarynyń ekonomıkalyq turaqtylyǵyn nyǵaıtýǵa yqpal etedi, — dedi spıker.
Reformalarǵa betalys
Ázerbaıjannyń strategııalyq jol kartalarynda 2025 jyly munaıǵa táýeldilikti odan ári azaıtý kózdelgen. Úkimet josparlarynda eksportty yntalandyrýǵa, shaǵyn jáne orta bıznesti damytýǵa, sondaı-aq jahandyq qun tizbekterine tereńirek ıntegratsııalanýǵa basymdyq berilip otyr.
Jalpy, halyqaralyq sarapshylar Ázerbaıjannyń durys jolda kele jatqanymen kelisedi.
— Úkimettiń ónerkásiptik ınvestıtsııalar, quqyqtyq reformalar jáne jahandyq saýdaǵa ıntegratsııalanýdy biriktiretin kópdeńgeıli tásili barynsha turaqty ári ártaraptandyrylǵan ekonomıkaǵa negiz qalady, — dep atap ótedi Growth Lab.
Degenmen, sarapshylar reformalar qarqynyn saqtaý men qurylymdyq máselelerdi sheshý qol jetkizilgen nátıjelerdi bekitý úshin sheshýshi mańyzǵa ıe bolatynyn eskertedi. Al, jalpy pikir Ázerbaıjannyń ekonomıkalyq bolashaǵy endi munaı baǵasyna emes, barlyq sektordaǵy uzaq merzimdi reformalar júrgizý qabiletine táýeldi bolatyndyǵy tóńireginde túıisedi.
Buǵan deıin Ázerbaıjan otandyq azyq-túlik ónimderin, ásirese Eýropalyq Odaq elderine shyǵarý múmkindigin keńeıtý jáne eksporttyq áleýetti arttyrý maqsatynda retteý jáne baqylaý sharalaryn jalǵastyryp jatqanyn jazǵan edik.