Ázerbaıjan halqy Naýryz meıramyn qalaı toılaıdy
Ázerbaıjanda bul merekeni «Novrýz baıramy» dep ataıdy. Ol Jańa jyl jáne Ramazan Baırammen birge eldegi eń mańyzdy merekelerdiń qataryna kiredi.
Búgingi kúni Naýryz Tájikstanda, Ózbekstanda, Túrkimenstanda, Ázerbaıjanda, Grýzııada, Albanııada, Qyrǵyzstanda, Makedonııada, Túrkııa men Qazaqstanda atap ótiledi. Atalǵan elderde mereke qalaı ótse, bastalǵan jyl da solaı ótedi degen túsinik qalyptasqan.
Buryn Naýryz kezinde adamdar alty kún jumys istemegen, tipti sharýalardyń ózderi jumystaryn ysyryp otyrǵan. Mereke kúnderi adamdar jaqyndarymen júzdesip, kóńildi ýaqyt ótkizgen. Atap aıtqanda, Ońtústik Ázerbaıjanda bul dástúr osy kúnge deıin saqtalǵan.
Naýryzdyń birinshi kúni adamdar uıqylarynan erte turady. Sý qoımalaryna baryp, beti-qolyn jýady. Sonymen qatar bir-birine sý shashady. Osylaısha, tazartý júredi. Odan keıin dástúr boıynsha adamdar bir-birine tátti jegizedi. Bul kúni bal nemese qant jeý kerek. Odan soń tereń dem alyp, «jaman rýhtardan» arylý kerek.
Ázerbaıjandyqtar Naýryzǵa arnalǵan dastarhandy daıyndaýǵa kóp kóńil bóledi. Dástúr boıynsha, ár otbasy dastarhanǵa «s» árpinen bastalatyn jeti taǵamnan daıyndalatyn as qoıady. Ústel ústinde sýmah, sıýd – sút, sırke – sirke sýy, semenı – bıdaıdan jasalatyn botqa, sebzı – kókónis jáne t.b. turýy kerek.
Dástúrli tamaqtardan bólek, ústel ústine aına, maısham jáne boıalǵan jumyrtqa qoıylady. Atalǵan zattardyń tereń maǵynasy bar. Maısham adamdy jaman rýhtardan qorǵaıtyn jaryq pen jalyndy, aına Jańa jyldyń kelýin nemese tazalyqty bildiredi.
Naýryzdyń negizgi sımvoly – semenı (óngen bıdaı). Ol tabıǵattyń oıanǵanyn bildiredi. Semenı Naýryz merekesine deıin birneshe apta buryn daıyndala bastaıdy. Ol dastarhanǵa qoıylar aldynda qyzyl lentamen oralady. Mereke aıaqtalǵannan soń semenı tastalmaıdy, bıdaıdan táttiler ázirlenedi.
Negizi Naýryz merekesine daıyndyq bir aı buryn bastalady. Naýryzdyń aldyndaǵy tórt seısenbi tórt dúleı kúshke arnalǵan. Bul dástúr «chershenbe ahshamy» dep atalady, el aýzynda qysqasha «chershenbe» delinedi. Osylaısha, ár seısenbi saıyn Sý, Od, Iel jáne Torpag (nemese Ahyr) chershenbe (Sý, Ot, Jel jáne Jer kúni) atap ótiledi. Bul elementterdiń oıanýy besinshi element – Naýryzdyń kelýine, Jerdiń qaıta tirilýine ákeledi.
Naýryzǵa deıin nelikten tek sársenbi kúnderdiń atap ótiletiniń bilgińiz kele me? Ańyz boıynsha, Jaratqan álemdi bir aptada jasaǵan, al bizdiń Jerdi ekinshi kúni bastaǵan. Sondyqtan túrki mıfologııasynda seısenbi qasıetti kún sanalǵan.
Erekshe seısenbilerdiń biri – «Od chershenbesı». Bul kúni ot jańarady. «Od chershenbesı» jańa jylǵa az ýaqyt qalǵanyn, sonymen qatar ottyń jerdi qurǵatyp, qunarly etetinin bildiredi. Bul kúni adamdar ot jaǵyp, odan sekirgen. Ańyzǵa sáıkes, ot ótken jyly bolǵan barlyq jamandyqtardan tazartady. Ottan úsh nemese jeti ret sekirip, «Agyrlygy ogýrlýgý bý tongalda ıansyn» («Meniń qaıǵy-qasiretim osy otpen birge jansyn!») degen tirkesti aıtý kerek. Ony eshqashan sýmen óshirmeıdi, ózi óshýi kerek. Ottan qalǵan kúldi jınap, úıden alys jerge tastaý kerek. Ot Kúnniń jalǵasy sanalady, adamdar qystan keıin jylýdy qajet etedi. Kóne zamandardan bastap ot jylýdyń sımvoly sanalady. Ázerbaıjandyqtardyń ata-babalary, ejelgi oǵyzdar úshin ot yntymaqtastyq pen aýyzbirshiliktiń sımvoly bolǵan.
Ázerbaıjandyqtardyń ejelgi senimderine saı, jylyna bir ret ata-babalar rýhy ózderiniń balalary, nemereleri men shóberelerine kelip otyrǵan.
Bul jyldyń sońǵy seısenbilerinde bolǵan. Rýhtar úılerinde ot jaǵylmaı turǵanyn kórse, renjip, endi qaıta oralmaıtyndaı bolǵan.
Osy ańyzǵa sáıkes, ótip bara jatqan jyldyń sońǵy seısenbilerinde barlyq otbasy músheleri jınalyp, ottan sekirip, Jaratqannan densaýlyq suraǵan.
Foto: azertag.az
