Qazaqstan ushaqtary qaýipsiz be?
Aqtaýdaǵy áýe apatynan keıin eldegi ushaq sapasyna nazar aýdaryla bastady. Depýtattar saladaǵy kemshilikti atap, áýe kompanııalaryndaǵy shıkilikti ashyq aıtyp jatyr. Osy oraıda Kazinform tilshisi azamattyq avıatsııanyń jaı-kúıin baǵamdap, sarapshy pikirin bildi.
Air Astana: certıfıkat syry
Qazaqstannyń avıatsııalyq ákimshiliginiń málimetinshe, elde jolaýshylar tasymaldaýǵa arnalǵan 415 áýe kemesi bar. Onyń 236-sy – áýe kompanııalarynyń menshigi, 103-i – jalǵa alynǵan, 76-sy – lızıngte. Kommertsııalyq tasymal uıymdastyratyn ushaqtardyń basym bóliginiń jaryqqa shyqqan ýaqyty 13 jyldan assa, áýe jumysyn atqaratyn keı ushaq 30 jyl paıdalanylǵan.
Árıne, 13 jyl qoldanystaǵy ushaq úshin kóp ýaqyt emes. Sarapshylardy ózge baǵyt alańdatyp otyr, ol – ushaqtarǵa beriletin ushý jaramdylyǵy sertıfıkaty, eksplýatatsııa men maman máselesi. Retimen tarqataıyq.
2019 jyly avıatsııa salasynda qarqyndy reforma qolǵa alynǵan bolatyn. Sol jyly brıtandyq model boıynsha «Qazaqstannyń avıatsııalyq ákimshiligi» AQ quryldy. Mekemeniń negizgi mindetine áýe kemelerin sertıfıkattaý jáne ushýǵa jaramdylyq sertıfıkatyn berý quzyreti endi. Bastapqyda nátıjesi jaman bolmaǵan, búginge deıin sátti júzege asqan talap-ereje bekitildi, áýe kompanııalaryn tekserýge arnalǵan ınspektorlar bekitildi. Mundaı qadam ushaq sapasyn memleket baqylaýyna alýdy údetedi degen úmit bar-tyn. Alaıda Air Astana sekildi iri kompanııalar atalǵan talapty aınalyp ótýdiń jolyn tapty. Olar ushaqtaryn shetelge tirkep, tekseris pen ushý jaramdylyq sertıfıkatyn sol jaqtan alýǵa kóshken. Al Qazaqstannyń avıatsııalyq ákimshiligi engizgen erejede sheteldik sertıfıkat jaramdy sanalady.
Avıatsııa sarapshysy Abyl Kekilbaevtyń pikirinshe, Air Astana-nyń ushaqtardy Qazaqstanda tirkemeýi birneshe sebepten shyǵýy yqtımal. Shetelde ushý jaramdylyǵy sertıfıkatyn júrgizetin mamandar bilikti ári sertıfıkattaý baǵasynda belgili bir jeńildik bolýy múmkin. Oǵan qosa keı lızıngtik kompanııalar ushaqtardy shetelge tirkeýdi talap etedi eken. Ázirge bul eki nusqany tekserýge múmkindik joq, sebebi kompanııa ushaqtardy satyp alýǵa nemese sertıfıkattaý ereksheligine qatysty kelisimshartty jarııalamaǵan.
– Qazaqstanda jolaýshy tasymaldaıtyn 100-den astam ushaq bar. Kóbi AQSh, Kanada, Brazılııa men Eýropa memleketterinde qurastyrylǵan. Oılanatyn dúnıe, azamattyq avıatsııada ushaqtyń shyǵarylǵan jyly esepke alynbaıdy. Bizde ushaqtyń jaramdylyq sertıfıkaty bar-joǵy ǵana nazarǵa alynady. Mysaly, jolaýshy tasymaldaıtyn ushaqtar ár jyl saıyn sertıfıkattaýdan ótýi kerek. Muny baqylaý jáne jaramdylyq sertıfıkatyn berý Qazaqstannyń avıatsııalyq ákimshiliginiń quzyrynda. Oǵan qosa mekeme áýe kompanııasyna ınspektorlar jiberedi. Olar ár ushaqtyń jaǵdaıyn, tekserý barysy men jóndeý jumysy kezinde bólshekterdiń qaıdan alynǵany týraly aqparat bilip otyrady.
Air Astana men FlyArystan áýe kompanııalary 60-qa jýyq ushaq paıdalanady. Qyzyǵy, 60 ushaqtyń barlyǵy Irlandııa elinde tirkelgen, ushýǵa jaramdylyq sertıfıkatyn sol jaqtan alady. Sońǵy 20 jylda memlekettik organ Air Astana kompanııasyn tehnıkalyq tekserýden ótkizgen emes. Tek byltyr Básekelestikti qorǵaý jáne damytý agenttigi tekserdi – dedi Abyl Kekilbaev.
Sala mamany kórshi elderde de mundaı praktıka baryn aıtty. Alaıda Qazaqstandaǵy eń aýqymdy kompanııanyń atalǵan ádiske súıenýin jaqsylyqqa balamaǵan. Aıtýynsha, bul áreket kompanııanyń Qazaqstannyń avıatsııalyq ákimshiligine degen senim deńgeıin kórsetse kerek. Áıtpese, atalǵan másele buǵan deıin kóterilip, Májilis minberinde talaı aıtyldy.
82 paıyz – halyqaralyq standart
Este bolsa, 2021 jyly azamattyq avıatsııada mańyzdy joba júzege asty. Halyqaralyq azamattyq avıatsııa uıymy Qazaqstanǵa kelip, ushý qaýipsizdiginiń deńgeıine tekserý júrgizgeni belgili. Sonda uıym Qazaqstandy halyqaralyq standartqa 82 paıyz sáıkes keledi dep sheshim shyǵarǵan. BAQ maqtanyshpen habarlap, sala mamandary jetistikke balaǵanyn umytqan joqpyz.
Degenmen, osy tekseris saladaǵy kóp kemshiliktiń elenbeýine túrtki boldy desek, senesiz be. Másele mynada, uıym valıdatsııalyq mıssııa kezinde bizdegi ushý jaramdylyǵy, eksplýatatsııa, maman daıarlaý sapasyn baqylamaı ketken. Naqtysy, tekseris júrgizbepti. Buǵan aldymen Qazaqstan tarapy múddeli boldy, sebebi tekseriske daıyn emes edi. Sarapshy Abyl Kekilbaev uıym tekseris jasalmaǵandyqtan, maman sapasyn jaqsartý, ushqyshtar daıyndyǵyn jetildirý kenje qaldy dep sanaıdy. Tipti azamattyq avıatsııa uzaq jyl tasada qalyp, naqty jobalar da bolmaǵan. Saldarynan ushqyshtar shetel asyp, salalyq oqytý damymaı qaldy.
– Qazir azamattyq avıatsııany damytýǵa arnalǵan joba joq, saıasat ázirlenbegen. Áýe kompanııalary damyǵanymen, aımaqtaǵy áýejaılardyń jaǵdaıy nasharlap barady. Uzaq jyl Air Astana kompanııasy avıatsııa salasyn jetildiredi, mamandar elde qalady ári áýejaılar ahýalyn nazarda ustaıdy dep sendik. Degenmen úmit aqtalǵan joq. Endi memleketke bárin óz qolyna alýǵa týra keledi, – dedi ol.
Sarapshy máseleni sheshýdiń birneshe tetigin usynýda. Aldymen jergilikti bılikke ıek artpaı, respýblıkalyq kólemde áýejaılardy jańartý mańyzdy. Áýe ushaqtaryn jóndeýge arnalǵan kásiporyndar sanyn ulǵaıtý da mańyzdy. Sonymen qatar Jumysshy mamandyqtar jylynda avıatsııa mamandaryn – ınjener, ushqyshtardy daıarlaýǵa basymdyq berý ózekti.
Eskirgen tehnıka men eski júıe
Rasynda áýejaılar sapasy syn kótermeıdi. Іri megapolısterdi esepke almasaq, ózge óńirlerde jaǵdaı máz emes. Týrızmniń damymaýy, elishilik áýe qatynasynyń kenjeleýine de osy mysal kedergi. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ótken jylǵy Joldaýynda olqylyqty tilge tıek etip, áýe beketteri men áýejaılar salý týraly tapsyrma bergen edi. Іzinshe áýejaılar qatary kóbeıip, jańa jobalar qolǵa alyndy. Bıyl Katonqaraǵaı, Zaısan jáne Kendirli kýrorttyq aımaqtarynda jańa áýejaılar salynady.
Alaıda bardy uqsatý otandyq kompanııalarǵa qıynǵa soǵatyn sekildi. Jańadan salynǵan nemese jóndelgen áýejaılardyń tehnıkalyq keleńsizdigi jıi aıtylady. Oǵan qosa servıstik qyzmette kemshilik qanshama. Sodan bolar, Úkimet áýejaılardy sheteldik ınvestorlardyń basqarýyna berýge kóshken. Mysaly, birneshe aı buryn Kólik mınıstri Marat Qarabaev eldegi 22 áýejaı sheteldik ınvestorlarǵa senimgerlik basqarýǵa beriletinin aıtqan bolatyn. Mınıstr sózine súıensek, qazir ınvestorlardy tartý jumystary júrip jatyr.
– Biz 22 áýejaıdyń barshasyna kezeń-kezeńimen sheteldik ınvestorlardy tartyp otyrmyz. Mysaly, Almatydaǵy áýejaıdy Túrkııa men Frantsııanyń ınvestorlary basqarýǵa aldy. Astana áýejaıyn Birikken Arab Ámirlikteriniń kompanııasy senimgerlik basqarýǵa alǵany ózderińizge málim (senimgerlik basqarý sharty merziminiń aıaqtalýyna baılanysty áýejaı aktsııalarynyń 100 paıyzy Astana qalasynyń kommýnaldyq menshigine qaıtaryldy - red.). Taraz ben Shymkenttegi eki áýejaı otandyq ınvestor, ıaǵnı, Scat áýe kompanııasy ıesiniń senimgerlik basqarýyna berildi. Aqtaýdaǵy áýejaı túrkııalyq ınvestorǵa berildi. Dál osyndaı ár áýejaı boıynsha túrli ınvestordy tartyp jatyrmyz. Atyraýdaǵy áýejaıǵa qatarlyq úlken áýejaı kirip otyr. Olar 2026 jylǵa deıin múlde jańa aerovokzal salýdy josparlap otyr, – dedi ol.
Aıta keteıik, apta saıyn elishilik 600-den astam áýe reısi júzege asady eken. Shetelge attanatyn reıs sany da sol joba. Eldegi 13 otandyq áýejaı «ashyq aspan» rejıminde jumys isteýde. Al 2029 jylǵa deıingi Ulttyq ınfraqurylym josparyna nazar aýdarsaq, eldegi 24 aerodromnyń barlyǵy derlik keńestik kezeńde salynǵan. Atyraý, Aqtóbe, Qostanaı, Pavlodar, Semeı, Óskemen sekildi qalalardaǵy áýejaıda aerodromdy kútip ustaýǵa arnalǵan tehnıka tapshy. Onyń ústine tehnıkalyq jáne apatty jaǵdaıda qyzmet kórsetetin tehnıka jetispeıdi. Áýejaılardaǵy tehnıkalardyń 72 paıyzy 12 jyldan beri qoldanysta, keı qural túri tipti joq.
Másele qalaı sheshiledi? Memleket keshendi qadam jasap jatyr. Onyń alǵashqy legi áýejaılardy sheteldik ınvestorlarǵa berýmen bastalsa, keıingisi ushaqtardy jóndeýge arnalǵan ortalyq ashýmen jalǵaspaq. Aldaǵy ýaqytta Aqtaý áýe aılaǵynyń aýmaǵynda azamattyq jáne áskerı ushaqtardy jóndeýge arnalǵan jańa tehnıkalyq qyzmet kórsetý ortalyǵy salynatyn bolady. Ortalyq iske qosylsa, Qazaqstan, Reseı, Ózbekstan, Túrikmenstan, Qyrǵyzstan jáne Tájikstannyń áýe kemelerine qyzmet kórsetedi.
– Jańa tehnıkalyq qyzmet kórsetý ortalyǵyn qurý jobasy nysandardy salý men jańǵyrtýdy óz moınyna alatyn YDA, Turkish Technic jáne ASFAT sııaqty iri halyqaralyq kompanııalardyń qatysýymen júzege asyrylady. Joba aıasynda ushaqtarǵa qyzmet kórsetý úshin ǵımarattyń ózi ǵana emes, sonymen qatar jańa ortalyqta jumys isteý úshin bilikti mamandardy daıarlaýdy qamtamasyz etetin mamandandyrylǵan oqý ortalyqtary da salynady, – dedi Kólik mınıstri.
Ekologııalyq avıaotynǵa qashan kóshemiz?
Janar-jaǵarmaı máselesi tek avtokólikke qatysty bas aýrýy emes, ushaqqa da ortaq olqylyq bolyp otyr. Qazaqstandaǵy azamattyq avıatsııa jylyna 500-600 myń tonna janar-jaǵarmaı paıdalanady. «QazMunaıGaz» AQ Basqarma tóraǵasy Ashat Hasenovtiń sózinshe, ishki naryqta áýe janarmaıy tonnasyna 1000-1200 dollardy (sońǵy kýrspen alsaq, 525-530 myń teńge shamasynda - avt.) quraıdy eken. Oǵan qosa áýejaılar satyp alǵan janarmaıdy áýe kompanııalaryna ózge baǵamen satatynyn joqqa shyǵarmady. Bul óz kezeginde áýe bıletteriniń aqysyna áser etip otyr.
Sonymen qatar «QazMunaıGaz» deregi boıynsha, áýejaılardaǵy janarmaı ınfraqurylymy eskirgen. Saldarynan tek RT jáne TS-1 markaly janarmaıdy ǵana paıdalanýǵa qaýqarly. Zamanaýı ushaqtar Jet A-1 jáne ekologııalyq SAF janarmaıyna ótýdi talap etýde. Al naryqtaǵy kompanııalar men áýejaılar atalǵan salaǵa ınvestıtsııa salýǵa qulyqsyz.
Degenmen qulyqty talap qozǵaıtyn sekildi. Jýyrda ICAO – Halyqaralyq azamattyq avıatsııa uıymy ótkizgen jıynda Qazaqstan ekologııalyq taza avıaotyn óndiretin oı bary aıtyldy. Alǵashqy ónim 2028 jyly shyǵarylady degen boljam bar. Memleket avıatsııalyq ekootyndy qoldaný arqyly «jasyl áýejaı» baǵytyn damytpaq.
– Ártúrli jobany qarastyryp jatyrmyz. Ol – ekologııalyq taza janarmaı shyǵarý. Kóp túri bar. Biraq Qazaqstanda soǵan shyǵaratyn búkil jaǵdaı qarastyrylǵan. 2028 jyldan bastap, mysaly, Eýropa Odaǵy tek qana sol janarmaıdyń bir bóligin paıdalanatyn avıakompanııany Eýropa Odaǵynyń aspanyna kirgizedi. Sol sebepti qazir aınalysyp jatyrmyz, – dedi Kólik mınıstriniń orynbasary Talǵat Lastaev.
P.S. Buǵan deıin Qazaqstan aspanyn paıdalanýdan túsken tabys eldiń azamattyq avıatsııasyn nege damyta almaı otyrǵany týraly materıal jarııalaǵanbyz.