Aıtýǵa tyıym salynǵan aqıqat - baspasózge sholý
***
«Egemen Qazaqstannyń» búgingi sanynda «Aıtýǵa tyıym salynǵan aqıqat» degen taqyryppen Mustafa Shoqaıdyń shetel basylymdarynda ár kezeńderde jaryq kórgen maqalalar toptamasy berilgen. Olardy aýdarǵan Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi Aqparat jáne muraǵat komıtetiniń muraǵattar men qujattama basqarmasynyń bastyǵy Ǵazıza Isahan. Maqalada Mustafa Shoqaıdyń Parıjdegi muraǵatynda saqtalǵan, 1923-1927 jyldarda «Dnı», «Poslednıe novostı» basylymdarynda shyqqan jarııalanymdary berilgen. «Tashkenttiń «Túrkistan» gazetiniń (1922 jyldyń 13 qyrkúıeginen bastap «Qyzyl Baıraqtyń» ornyna shyǵady) 1922 jylǵy 16 jeltoqsandaǵy nómirinde keltirilgen qysqasha tsıfrlar deregi 1921 jylǵy Ferǵanadaǵy bolshevıkter jasyrǵan alapat ashtyqtyń sumdyq kórinisi. «Túrkistan» deregi - oblystyń «basqa aýdandarymen salystyrǵanda az-kem zııan shekken» bir ǵana Namanǵan ýezine qatysty. Bul tsıfrlar mynadaı: ýezdiń halqy 1920 jyly 230 880 adam (1914 jyly - 303 790 adam) bolady, al 1922 jyly barlyǵy 190 675 ǵana adam esepteldi. Budan shyǵatyn qorytyndy 1921 jyly halyq 40 205 adamǵa azaıǵany aıqyndalady» delingen maqalada. Sonymen qatar, «Túrkistannyń aşy shyndyǵy», «Ashtyq», «Túrkistanǵa ashtyq qaýpi tónip tur» degen taqyrypshalarmen M. Shoqaıdyń ár jyldarda jazǵan maqalalary berilgen.
***
«Aıqyn» gazetinde memleket jáne qoǵam qaıratkeri Myrzataı Joldasbekovpen bolǵan suhbat «Qazaqtyń bári - qımas jaqynym» degen taqyryppen berilip otyr.
«Eń qıyn kezeńde Elbasynyń janynda boldym. Jaýapty jyldardy, el úshin, keleshek úshin tún uıqy tórt bólingen aýyr jyldardy birge ótkizdik. Elge de, erge de syn bolǵan sol bir jyldarda halyqty adastyrmaı alyp shyǵý - erdiń erine, azamattyń aqyly men aryna artylǵan aýyr júk, tarıhı amanat edi. Biz bul mindetti abyroımen oryndap shyqtyq. Meniń barlyq sanaly ómirim ultqa qyzmet etýge arnalyp keledi», - deıdi Myrzataı Joldasbekov suhbatynda.
Sonymen qatar, ol túrki dúnıesi, táýelsizdiktiń eleń-alańy, qazirgi qazaq zııalylary jáne basqa da máseleler týraly tuşymdy oılarymen bólisedi.
Sondaı-aq, atalmysh gazette M.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, dotsent Aqjigit Álibekulynyń «Dosmambet jyraý kim bolǵan?» atty zertteý materıaly jaryq kórdi. «Noǵaı - bir halyqtyń nemese rý-taıpanyń ataýy emes. Avtor Aqsaq Temirdiń jarty jahanǵa bıligin júrgizgen Altyn Ordany kúıretýi bir memleket týy astyna birikken túrki taıpalaryn bir-birinen ajyratyp, óz aldyna jeke handyqtar qurýǵa negiz bolǵandyǵyn, al Toqtamys handy taqtan taıdyrǵan Edige Noǵaı ulysyna óz bıligin júrgizgendigin aıta kele «Noǵaı - Batýdyń kóptegen joryǵyna qatysqan jáne Altyn Ordaǵa bılik júrgizgen bes hannyń tusynda qolbasshy bolǵan kisi esimi. Altyn Orda shekarasynyń keńeıýine, memlekettiń órkendeýine zor yqpal etken. Ol óziniń áskerı qolbasshylyq daryny men handarǵa aıtqanyn istete bildi. Onyń kelisiminsiz memlekettik mańyzdy sharýalar sheshilmedi. Noǵaı áskeriniń quramyna kirgen rýlar, taıpalar ózderin «Noǵaı áskeri», «Noǵaı jurty», «Noǵaıly» dep ataǵan. Noǵaılylar arasynda qypshaqtar, alshyndar, qońyrattar, mańǵyttar, qaraqalpaqtar, tatarlar, bashqurttar, qyrǵyzdar jáne basqa da rý-taıpalar boldy. Sońǵy kezderde kóptegen ǵalymdar jazyp júrgendeı noǵaılylar tek Don jaǵalaýy men Edil-Jaıyq arasyn ǵana mekendemegen. Noǵaıǵa baǵynǵan ulys Alataý men Donnyń, Syrdarııa men Sibirdiń aralyǵynda sozylyp jatty», - dep Noǵaı ulysyna keńirek toqtalady.
Onyń aıtýynsha, noǵaı men qazaqtyń arasy áli tolyq ajyrap bitpegen zamanda ómir súrip, sózderi búgingi kúnge deıin jetken aqynnyń biri - Dosmambet edi. Dosmambettiń týǵan, qaıtys bolǵan jyldary týraly ǵalymdar bir toqtamǵa kele qoıǵan joq. Qazaq jyraýlarynyń shyǵarmalaryn bir kitapqa jınaqtaǵan M.Maǵaýın Dosmambettiń ómir súrgen ýaqytyn XV ǵasyrdyń ekinshi jartysy men XVI ǵasyrdyń alǵashqy shıregi dep kórsetedi. Bul pikirge ádebıettanýshy-ǵalym H.Súıinshálıev te qosylady. XV ǵasyrdan HH ǵasyrdyń bas kezine deıingi qazaq aqyn-jyraýlarynyń shyǵarmalaryn qamtyǵan jınaqta Dosmambet XV ǵasyrdyń 90-jyldardyń orta sheninde Azaý qalasynda týyp, 1523 jyldyń bas kezinde Astrahan túbinde qaza tabady degen derek keltirilgen.
***
«Alash aınasy» gazetiniń búgingi sanyndaǵy Dat aıdarynda, belgili qarjy mamany Marat Satybaldınmen keń kólemdi suhbat jarııalanǵan. «Bizge jáne memlekettik qadaǵalaýshy organdarǵa kelip túsip jatqan shaǵymdarǵa qaraǵanda qoǵam úshin bank ombýdsmany qajet» degen taqyrypta oı órbitken qarjyger, qazirgi el ekonomıkasyndaǵy túıtkilder men bank júıesinde qordalanǵan máselelerdi sóz etedi. Qarjyger maman - ózin syılaǵan bank - klıentterine, ıaǵnı halyqqa buljytpaı qyzmet etýi tıis degendi aıtady.
Gazettiń «Tulǵa» betinde «Birtýar» aıdarymen halqymyzdyń aıaýly perzenti, qaıratker-ǵalym, kórnekti qalamger Zeınolla Qabdolovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan «Shákirtterimen shuǵylaly ustaz» atty súbeli maqala jarııalanǵan. Kózi tirisinde-aq talǵampaz ádebı synshy retinde tanylǵan ǵalym, eń oqyrmany kóp ustaz degen atqa laıyqty tulǵaǵa aınaldy. Kezinde Muhtar Áýezov syndy zamannyń zańǵar jazýshysynyń mektebinen ótken Zeınolla Qabdolov búginde ádebıet pen ǵylymda, jalpy ádebıette ózindik mektebin de qalyptastyra bilgen. Atalǵan zertteý maqala ǵalymnyń eńbegin taldaýǵa arnalǵan.
Búginde elimizdiń túkpir-túkpirinde aýyl, aýdan men irili-usaqty mekemelerdiń mereıtoılaryn dúbirletip ótkizý dástúrge aınalǵan. «Táýelsizdigimizdi jarııalaǵanymyzǵa 20 jyl tolsa da, keńestik kezde qalyptasyp, negizin qalaǵan aýdan, mekemelerdiń atyn jalaýlatyp, shashylyp toı uıymdastyrý qanshalyqty qısyndy?» Osy tóńirekte oı-kókpar aıdarynda mamandar pikirtalasqa túsedi. Qalaı desek te, bizge Táýelsiz memlekettiń tarıhy asa qymbat.
Gazettiń qazaq sportyna arnalǵan «Doda» betindegi negizgi maqala grek-rım kúresinen qazaqtan shyqqan tuńǵysh eýropa chempıony, áıgili Máskeý olımmpıadasynyń jeńimpazy Shámil Serikovti eske alý týrnıriniń barysyn baıan etedi. «Klassıkalyq kúres korolin eske túsirý» atty maqala Shámil syndy ult oǵylanyn ulyqtaýǵa arnalǵan. Almatynyń «Dostyq» sport kesheninde ótken eske alý týrnıriniń sońynda ataqty sportshy atyndaǵy týrnırdiń jeńimpazdary marapattalyp, aldaǵy ýaqytta ult maqtanyshyna aınalǵan mundaı sańlaqtarymyzdyń jetistigin halyqaralyq deńgeıde nasıhattaý kerektigi aıtylǵan.
