Aıryqtan IT-ge deıingi alty kezeń: Táýelsizdik jyldary el ekonomıkasy qalaı damydy
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstan IMD álemdik básekege qabilettilik reıtıngisinde 34-orynǵa turaqtady. Jastardy jumyspen qamtý, JІÓ ósimi jáne elektr energııasynyń tarıfi sekildi kórsetkishterde kósh bastap turmyz. Osy oraıda Kazinform tilshisi el tarıhyn qalyptastyrǵan mańyzdy ekonomıkalyq sheshimder men olardyń nátıjesine sholý jasap kórdi.
Ekonomıkanyń damý dınamıkasyn tolyq baǵamdaý úshin shartty túrde birneshe kezeńdi bóle qaraý mańyzdy. Sebebi ár jyldardaǵy saıası-áleýmettik ahýal jańa ekonomıkalyq sheshimderdi qajet etkenin bilemiz. Álemdik qarjy daǵdarystary, bıýdjet yńǵaıy, memleketaralyq qarym-qatynastar eldiń áleýetin qubyltyp otyrdy.
Bastaý: naryqtyq ekonomıkaǵa bir qadam
Keńes úkimeti kúıregen shaqta Qazaqstannyń eńse tiktep, enshi alýy ekonomıkalyq turǵyda ońaıǵa soqpady. Qanshama jyl izge túsken ónerkásip bir sátte turalaǵanda turmysymyz nasharlaǵanyn kórdik. Jumyssyzdardyń sany artyp, jalaqy, áleýmettik tólemder kidirdi. Sol kezde Úkimet aldynda memlekettiń qarjylyq qurylymy men naryq talabyn qaıta ázirleý mindeti turdy, al oǵan resýrs shekteýli ári naryqtyq ekonomıkada tájirıbe joq-tyn.
Sarapshylar bul ýaqytty ótpeli kezeń dep baǵalaıdy. Alaıda dál osy ótpeli kezeń búgingi baǵdarymyzdy aıqyndaǵan edi. Alǵash daǵdarysqa qarsy baǵdarlamalar, kásipkerlikti demeýge baǵyttalǵan zańdar men naryqtyq reformalar qabyldandy. Qazaq qoǵamy álem úshin úırenshikti, biraq bizge beımálim ózgeristi bastan ótkerdi – memlekettik menshikti jekeshelendirý, baǵany baqylaý, ulttyq valıýtany engizý aıtýly jańalyq bolǵany jasyryn emes.
Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri Azamat Nurseıitov memleket 1990-1996 jyldar aralyǵynda eń tıimdi nusqany tańdaǵanyna senimdi. Degenmen, munyń bári naryqtyq ekonomıkaǵa jeńil ótýge septeskenimen, halyq úshin aýyr shaqqa aınaldy.
– Eń bastysy, naryqtyq ınstıtýttarda birizdilik qalyptasqanyn moıyndaý kerek. Bankter, saqtandyrý kompanııalary, salyq júıesi, keden qyzmeti, ulttyq kompanııalar jumysy zań aıasynda ornyqty desek bolady. Árıne, atalǵan sharalar sol kezeńdegi JІÓ-niń quldyraýy men eldegi kedeılik deńgeıiniń ósýine túrtki boldy, biraq qazirgi jaǵdaıymyzǵa, ásirese Ortalyq Azııadaǵy kóshbasshylyǵymyzdyń bastaý bolǵanyn umytpaýymyz kerek. Barlyq derlik postkeńestik elder osy kúıden ótti, – dedi Azamat Nurseıitov.
Alǵashqy kezeńde tereń óndiristik kúızelis pen ınflıatsııanyń sharyqtaý shegi ornady dedik. Mundaıda buıyǵy kúıde qalýǵa bolmaıtyn. Álemmen alys-beristi ulǵaıtyp, ǵalamdyq aınalymǵa qosylý mindeti turdy. Osy maqsatta Qazaqstan halyqaralyq ekonomıkalyq bloktarǵa jaqyndaı túsken: EQYU, Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıymy, Dúnıejúzilik keden uıymy, Dúnıejúzilik bank, HVQ, EQDB, Islam damý bankimen resmı baılanys ornady.
Ekinshi kezeń: shıkizat eksporty hám Ulttyq qor
El ekonomıkasynyń bolashaq baǵdary 1997-2007 jyldary aralyǵynda qalyptasty deýge bolatyndaı. Osy onjyldyqta bılik shıkizattyń negizgi qozǵaýshy kúshke aınalyp, qıyndyqtan shyǵara alatynyn sezdi. Az ýaqyttyń ishinde munaı óndirý men eksporttaý, iri jobalarǵa ınvestıtsııa tartý qarqyn aldy. Nátıjesinde JІÓ Ortalyq Azııadaǵy eń aýqymdy deńgeıge kóterildi: 1997 jyly – 1380 dollar bolsa, 2007 jyly – 6 450 dollarǵa bir-aq ulǵaıdy.
Ekonomıst Baýyrjan Ysqaqov shıkizatqa basymdyq berý pragmatıkalyq sheshim boldy degen ustanymda.
– Ekonomıkany shıkizat eksportyna, ıaǵnı munaı-gaz ben metall óndirisine baǵyttaý eń pragmatıkalyq model boldy. Sonyń arqasynda búginge deıin bıýdjettiń búıirin qampaıtyn otyrǵan Qarashyǵanaq, Qashaǵan, Teńiz ken oryndaryna ınvestorlar keldi. Bul makroekonomıkalyq turaqtylyqty birinshi orynǵa qoıýdyń nátıjesi ekeni anyq.
Shıkizattan túsken tabys bıýdjet pen valıýtalyq túsimdi tez tolyqtyrdy. Áleýmettik tólemder, ınfraqurylymdy qalpyna keltirýge múmkindik berdi. Ulttyq qordyń qurylýyna munaı-gaz sektoryndaǵy tabys negiz boldy. Biraq sol kezdegi saıasattyń saldarynan ekonomıka shıkizatqa táýeldi jaǵdaıǵa jetti. Ósim bolǵanymen, sapaly ártaraptandyrý júzege aspady, – dedi sarapshy.
Al ekonomıst Erlan Kárimniń aıtýynsha, 1997-2007 jyldar aralyǵynda ashylǵan kóp ken oryndaryndaǵy shıkizat sarqylýǵa jaqyn. Osy tusta jańa ken oryndaryn izdeý ózekti bolyp otyr.
– Ár óńirdiń ózindik ekonomıkalyq múmkindigi bar, tek olardy tolyq paıdalaný kerek. Mysaly, Arqalyq qalasyn alaıyq. Bir kezderi Arqalyqta boksıt óndirý men alıýmınıı shyǵarý salasy qarqyndy damydy. Alıýmınıı qory taýsylǵan soń qala tek aýyl sharýashylyǵymen aınalysatyn aımaqqa aınalyp ketti. Alaıda Arqalyqta kirpish jáne basqa da qurylys materıaldaryn óndirý áleýeti óte joǵary. ıAǵnı, óńirlerdegi shıkizat qoryn zertteýdi damytý qajet, – dedi ekonomıst.
Prezıdent te kezekti Joldaýynda bul máseleni kótergen edi. Qazir elde geologııalyq barlaý jumysy qarqyn alǵan. Bıyl mys, nıkel, kómir, altyn jáne sırek jer metaldarynyń boljamdy resýrstary bar 38 ýchaske anyqtaldy. 2026 jylǵa qaraı elimiz aýmaǵynyń geologııalyq-geofızıkalyq zerttelýi 2,2 mln sharshy shaqyrymǵa jetýi tıis.
Atalǵan kezeńdegi eń mańyzdy sheshim – 2000 jyly Ulttyq qordyń qurylýy. Áý basta qor eldiń qarjy qaýipsizdigin qamtamasyz etýi tıis edi. Óıtkeni 1997-1998 jylǵy Azııadaǵy qarjy daǵdarysy, 1998 jylǵy Reseıdegi defolt turaqty resýrs bolmasa, qolda bardan aıyrylý op-ońaı ekenin kórsetti. Sondyqtan memleket ǵasyr basynan artyq qarjyny qorǵa jınaýdy dástúrge aınaldyrǵan. Munaıdan túsken salyq, ústeme tabys pen memleket menshigindegi múlikti jekeshelendirýden kelgen paıda Ulttyq qorǵa aýdaryldy.
Este bolsa, 2007 jylǵa deıin Ulttyq qorǵa aqsha tek jınalatyn. Bıýdjetke de, basqasyna da ol jaqtan tıyn túspeıtin. 2008 jyly álemdik qarjy daǵdarysy oryn alǵannan beri «qazannyń qaqpaǵy» ashyldy. Jyl saıyn respýblıkalyq bıýdjetke qordan qarjy aýdarylady. Mysaly, ótken jyly qorǵa 8,82 trln teńge tabys túsken. Sol qarajattan 5,62 trln jumsaldy.
Úshinshi kezeń: Daǵdarystan shyǵar jol
2008 jáne 2014 jyldary jahandyq qarjy daǵdarystary boldy. Oqıǵa Qazaqstannyń ekonomıkalyq qurylymyna da birshama ózgeris ákelgeni bar. Ekonomıst Baýyrjan Ysqaqovtyń sózinshe, álemdik daǵdarys elge úsh arna arqyly áser etken kórinedi.
Aldymen munaı baǵasy tómendedi. Shıkizat saýdasyna táýeldi memleket úshin aıtarlyqtaı shyǵyn ekeni túsinikti. Keıin bankter tuıyqqa tireldi. Kóp qarjy uıymynyń qarjylandyrý kózi shetelde bolǵandyqtan tańǵalatyn jaǵdaı emes edi. Sońynan álemdik úrdispen qurylys pen ıpoteka salasy quldyrady.
– Sol ýaqytta memleket bankterdi qaıta qarjylandyrýǵa kóshti, «Samuryq-Qazyna» AQ arqyly ekonomıkany saqtap qalýǵa tyrysty jáne bıýdjet qarjysyn ınfraqurylymdyq jobaǵa baǵyttady. Bul sharalar ekonomıkalyq kúıreýdiń aldyn aldy desek bolady, biraq qurylymdyq táýeldilikti joıa almady. Qazaqstan ekonomıkasynyń sol kezdegi osal tusy – syrtqy saıası faktorǵa táýeldiligi, – dep qosty sarapshy.
Soǵan qaramastan JІÓ-niń jan basyna shaqqandaǵy ósýi turalaǵan emes. 2008 jyly deńgeı – 8 120 dollar, 2014 jyly 12 420 dollar boldy. Úkimet qarjy rezervterin kúsheıtip, halyqaralyq uıymdarmen etene baılanysa bastady. 2010 jyly Qazaqstan Keden odaǵyna múshe boldy, 2013 jyly «Bir beldeý, bir jol» bastamasyna qosyldy.
Tórtinshi kezeń: Ártaraptandyrý qashan bastaldy?
2014 jylǵy álemdik daǵdarystan keıin balama baǵyttardy damytýdyń mańyzy kórindi. Shıkizat turaqty tabys bolǵanymen, naryq baǵasy qubylmaly, bıýdjetke qajetti qarjyny jııý qıyn. Sondyqtan 2015-2019 jyldary alǵashqy ekonomıkany ártaraptandyrý saıasaty bastaldy. Óńdeýshi ónerkásibin damytý, agrarlyq sektordy qoldaý, kólik dálizderin jetildirýge basymdyq berile bastaǵan bolatyn.
– Ártaraptandyrý memlekettik saıasat deńgeıine kóterilgeli naqty bolashaǵy bar salalarǵa kóńil bóline bastady. Agroónerkásip, kólik-logıstıka, tsıfrlyq ekonomıka, týrızm salalarynda aýqymdy jobalar bastaldy. Másele salalardyń ózinde emes, basqarý sapasynda ári ınstıtýtsıonaldyq turaqtylyqta jatyr. Elimiz jobalarǵa qarjy salýmen shektelmeı, sheteldik ınvestıtsııany ákelýdi qolǵa aldy. Ol úshin ınvestıtsııalyq klımatty jaqsartyp, salyq jeńildigin ári arnaıy ekonomıkalyq aımaq qura bildi, – dep taldady Baýyrjan Ysqaqov.
Sarapshynyń sózinshe, ekonomıkany tolyq ártaraptandyrý qysqa merzimde múmkin emes. Sondyqtan 2014 jyly bastalǵan reformalyq qadam búginge deıin jalǵasyp keledi. Eger ártaraptaný júıeli júzege assa, munaı-gazdyń ishki jalpy ónimdegi úlesin 30-35 paıyzdan 10-15 paıyzǵa tómendetýge, bıýdjet kirisindegi shıkizat úlesin azaıtýǵa, valıýtalyq táýeldilikti jumsartýǵa bolady.
2015-2019 jyldar Qazaqstan úshin halyqaralyq ekonomıkalyq uıymdarǵa enýdiń ekinshi kezeńi boldy. 2015 jyly Dúnıejúzilik saýda uıymy men Azııa ınfraqurylymdyq ınvestıtsııalar bankine, Keden odaǵy bazasynda qurylǵan Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa (2015) múshe boldyq.
Baýyrjan Ysqaqovtyń paıymynsha, halyqaralyq birlesitkterge múshe bolýdyń óz artyqshylyǵy bar.
– Halyqaralyq uıymdarǵa qosylý naryqqa óte tıimdi. Jańa saýda joly ashylady, ımport-eksporttyq shekteýler azaıady. Mysaly, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq shıkizat pen tranzıt baǵytyn damytýǵa múmkindik syılady, – dedi spıker.
Qos kezeń: pandemııadan salyq reformasyna deıin
Keıingi bes jylda el ekonomıkasy álemdik úrdistiń izimen ótti. 2020–2022 jyldary COVID-19 pandemııasynyń saldarynan tsıfrlyq ekonomıkany damytýǵa kóshse, keıingi 1-2 jylda ekonomıkalyq reformaǵa nazar aýdarylyp otyr.
2020 jyly álemdik lokdaýn biz úshin úlken synaq boldy. Ekonomıka jańa jaǵdaıda beıimdelýge májbúr boldy. Bir sátte mıllıondaǵan adam úıde otyryp, ekonomıka edáýir álsiredi. Buǵan qosa úıdegi halyqqa qarjysyz qaldyrmaý úshin 15 mlrd dollar kóleminde daǵdarysqa qarsy sharalardyń úsh paketi júzege asty. Oǵan bıznesti qoldaý maqsatynda zardap shekken kásipkerlerge bólingen qarjyny qosyńyz. Osylaısha, ekonomıkalyq quldyraýdan aman óttik.
Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri Azamat Nurseıitov keıingi eki jyl munaı óndirisin ulǵaıtý men ınflıatsııamen kúreske arnaldy degen oıda. Sonyń ishinde Úkimet pen Ulttyq banktiń ınflıatsııany tejeýge kúsh salýy saıası-áleýmettik salanyń keń tynystaýyna septeskenge uqsaıdy.
Sarapshy 30 jyldaǵy ekonomıkalyq sheshimderge baǵa berdi. Aıtýynsha, makroekonomıkalyq kórsetkishter – Qazaqstannyń Ortalyq Azııadaǵy pozıtsııasynyń bekýine birden-bir áser etken faktor.
– Táýelsizdik jyldary altyn-valıýta rezervi men Ulttyq qor qalyptasty. Jańa reformalar sheńberinde munaı kiristerine táýeldilikti tómendetýge baǵyttalǵan eki kontrtsıkldik ereje júzege asty: Ulttyq qordan kepildik berilgen transfert kólemine shekteý qoıý: jańa Bıýdjet kodeksi. Reforma nátıjesi búginnen baıqalady. 2025 jyly JІÓ 310 mlrd dollardan asty. Bul – Ortalyq Azııa ekonomıkasynyń shamamen 60%-y. Elde qatarynan úsh jyl boıy 5%-dan astam ekonomıka ósimi bar. Jan basyna shaqqandaǵy JІÓ 14 000 dollarǵa jetti, adamı damý ındeksinde kóterildik, – dedi Azamat Nurseıitov.
El ekonomıkasy tarıhyndaǵy alty kezeńniń aıtary bar. Árbirinde qabyldanǵan qarjylyq sheshim adamı kapıtaldyń áleýeti men qolda bar resýrstyń sheńberinde shyqqanyn kóremiz. Keleshek júzege asatyn jobalar da osy kezeńderdegi maqsat-mindetterge súıene jasalatyny anyq.