Áıgili Absenttiń Mehıko Olımpıadasynan keıingi taǵdyry qalaı boldy
Kárim Ásenovtiń kóregendigi
Absenttiń taǵdyryna erekshe áser etken eki qazaq bar. Onyń biri – Moldash Ámireuly. Tekti janýardyń sporttaǵy mansaby aıaqtalǵan soń Jambyl oblysyndaǵy kútimi osy Moldash Ámireulynyń brıgadasyna júkteledi. Biz Absenttiń keıingi taǵdyry týraly málimettiń bárin sol kisiniń qyzy Merýert Ámireden aldyq. Qazir ol Nur-Sultan qalasynda turady. Aıtýynsha, ózi de jastaıynan jylqyǵa jaqyn ósipti. Sodan da bolsa kerek, Absent pen ákesi týraly saǵattap áńgime aıtýǵa bar. Keıipkerimiz Absentti kóp jylqynyń ishinen tanyp, Almatyda babyn kelistirip, Máskeýge jolyn ashqan basqa adam ekenin aıtty. Endi osynyń bárin óziniń aıtýymen ret-retimen baıandap shyǵaıyq.
1968 jyly atqumar qazaqtyń bári Meksıka astanasynan qýanyshty habar kútip júrgen. Absent medalge ilige almady. Biraq oǵan ókpe joq edi. Óıtkeni onyń jetistigine tizginin ustaǵan jokeı qatar jaýapty-tuǵyn.
1960 j. Rım Olımpıadasynyń «altynyn» alǵan sát
10 jyldan astam sporttyq mansabynda úsh birdeı Olımpıada oıyndaryna qatysyp, bir altyn, bir qola alǵan seter aıǵyrdan endi ózinen óte týatyn tuqym alý kerek edi. Bul jaýapty mindet taǵy da jylqy bolmysty qazaqtarǵa júkteledi. Taǵy dep otyrǵanymyz, buǵan deıin KSRO marshaly Georgıı Jýkov tizgindegen aqalteke Arabtan Absentteı qulyn alǵan Jambyldaǵy jylqy mamandarynyń eńbegi bolatyn.
«Ózim Jambyl oblysyndaǵy Kógershin aýylynda týdym. Buryn Lýgovaıa dep atalǵan. Shyndyǵyna kelsek, Absent basqa jylqy zaýytynda týǵan. Al Lýgovoı zaýytyna sporttaǵy mansabyn aıaqtaǵan soń ǵana keldi. 1936 jyldan bastap Semen Býdennyı jylqy zaýyttaryn Qazaqstanda da ashqyzǵan ǵoı. Eń birinshi qazirgi Taraz qalasynyń túbinde №49 jylqy zaýyty ashylǵan. Absent 1952 jyly sonda týǵan. Al bizdiń ataqty Lýgovoıdaǵysy №97 jylqy zaýyty dep atalatyn. Ol taýdyń eteginde bolatyn. Alataýdyń silemderine 3-4 shaqyrym ǵana jerde salynǵan. Zaýyttan sál áride Qumaryq degen qonys bar. Ata-babalarymyz jyldar boıy sol qonysty mekendegen eken. Meniń úlken atam, ıaǵnı, ákem Moldashtyń ákesi Ámireniń týǵan aǵasy Janteli – bolys bolǵan kisi. Qumaryq, Qaraqoıly, Boltaı degen mekenderdiń bári sol kisiniń quzyrynda bolypty. Jetim óskenine qaramastan, 27 jasynda saılanǵandyqtan «Bala bolys» dep ataǵan desetin. Jylqy zaýyty qurylǵanda sol Qumaryqtaǵy jurt jumysqa qabyldanady. Ákem eki klastyq qana bilimi bolsa da, saýatty edi. Jıyrmadan endi asqan kezi. Sonysyn eskerip, malsaqtyǵyn eskerip zootehnık retinde jumysqa alady. 1939 jyly ásker qataryna alynyp, sol ketkennen soǵysty aıaqtap biraq keledi. 1945 jyly ákeme sovhozdyń búkil jylqysyn ótkizip berdi», - dep bastady ol áńgimesin.
Bul kezde Absenttiń ákesi Arab Georgıı Jýkovtyń qolyna tıip, Qyzyl alańda paradtyń sánin keltirip jatqan. Kóp ótpeı ol aıǵyr dámniń buıryǵymen Jambyl oblysynan biraq shyǵady.
Absenttiń ákesi Arab
«1957 jyly Absent alǵash ret Almatydaǵy jarysqa barady. Kárim Shalabasuly Ásenov degen qazaqtan shyqqan tuǵysh at sportynyń kásibı bapkeri bolǵan. Sol Kárim Shalabasuly Absenttiń aıaqalysynan qanyna tartyp týǵanyn baıqap, óz qolyna alyp, baýlı bastaıdy. Zaýyttaǵy ár attyń ana jaǵynan, áke jaǵynan shejiresi qattalady. Jýkov mingen Arabtyń tuqymy ekenin de eskergen shyǵar. Absenttiń keleshegi bar ekenin baıqaǵan máskeýlikter Sergeı Fılatovty jiberedi. 1957 jyldan bastap 1969 jylǵa deıin Absent Máskeýde boldy.
Kárim Ásenov jylqyny da, shabandozdy da jaqsy tanyp, baptaı biletin adam edi. 16 jasymda JenPI-ge tústim. Sál erterekte «Konnyı sport» degen jýrnalǵa at ústindegi sýretim shyqqan bolatyn. Sol sýretten kórip, meni konkýr sportynan (atpen kedergiden sekirý – red.) jokeılikke baýlymaqshy boldy.
Alǵashynda 3-4 aı ýaqyt taýyp baryp júrdim. Qansha degenmen jylqynyń ishinde óstik qoı. Qysqa ýaqytta úshinshi razrıad alyp úlgerdim. Keıin JenPI men ıppodromnyń arasy alys bolǵandyqtan, ári sabaǵym qıyndaǵandyqtan múmkindik bolmaı, orta joldan tastaýǵa týra keldi. Onyń ústine ákemniń jolyn qýyp, mal sharýashylyǵyna mamandanǵym keletinin sheshem estigende «Tamara sııaqty mal emdep júrmeksiń be» dep jekip tastaǵany bar.
Almastyń aıanyshty taǵdyry
Mehıkodaǵy sátsizdikten keıin Absenttiń sporttyq mansabyna úkim aıtylady. Sol kezde ony ózi shyqqan elge qaıtarý týraly sheshim shyǵady.
Bul shaqta Tarazdyń túbindegi №49 jylqy zaýyty tarap ketken. Aqyry bizdiń №97 zaýyt qabyldap alady da, Olımpıada chempıonynan tuqym alýǵa mindetteledi», - deıdi keıipkerimiz.
Moldash Ámireuly báıge atyn baptaıtyn atbegi bolǵanymen, Absent zaýytqa kelgen kezde sharýashylyqty uıymdastyrýǵa jaýapty basshylardyń biri bolyp júrgen edi.
«Ol kezde zaýytta Ivan Fınko degen kisi dırektor edi. Sol kisi Absentti ákeme tapsyrady. Qazir oılap otyrsam ákeme tapsyrýynyń birneshe sebebi bolǵan sııaqty. 1957 jyly №97 jylqy zaýytyna Túrkimenstannan bir úıir aqalteke ákeldi. Al bizdiń zaýyttyń taý eteginde turǵanyn aıttym. Shetinen qumnyń jylqysy eken. Kelgen bette birnesheýi mertigip úlgeredi. Aqyry tutas úıirdi túgel ákeme senip tapsyrady. Ákem sol úshin taýǵa kóship, jylqymen birge ómir súredi. Keıin Venıamın Ivanov aıtyp júretin. «Taýǵa barsań Moldash qaısy, jylqy qaısy uqpaısyń, jylqymen birge jaıylyp, jylqymen birge tynyǵady», - dep kúledi eken. Rasynda da, ákemniń qaraýyna ótken soń bir de bir at mertikpeı, túgel taýǵa jersinedi. 1957 jyly men balamyn. Qyz bolsam da, sheshemnen góri ákeme úıirsek edim. Sonyń qasynan bir eli qalmaı júrip jylqyǵa degen yqylasyn da juqtyrdym. Áli kúnge deıin ákem mingen attardyń esimin túgel jatqa bilemin.
Birneshe sebebi boldy dedim ǵoı. Taǵy bireýin aıtaıyn.
Bir joly zaýytqa Sıngapýr degen arab tuqymdy qaraqasqa at ákeldi. Nátıje kórsete qoımaǵan soń Almatydaǵylar jarysqa jaramsyz dep qaıtarǵan eken. Ákem ony 2-3 jyldan keıin qaıta jarysqa baptaı bastady. Biraq Sıngapýr degen aty bazaǵa tirkelip ketkendikten resmı jarysqa jiberilmeıtin edi. Boran degen atpen qaıtadan qosyp júrdi.
Birde malshylar ózderi 40 shaqyrymǵa at jiberdi. Sıngapýrge minetin bala tabylmaı, ákem inisine qolqa salady. Ústinde atqa jeńil bala emes, súıegi iri eresek adam otyrǵanyna qaramastan Sıngapýr birinshi keldi. Ony estigen zaýyt basshylary qaıtadan jarysqa qosa bastady. Almatydaǵy kezinde júlde almaıdy dep qaıtarǵan Sıngapýr endi mine, Boran degen esimmen birinshi keldi. Sıngapýrdyń Lýgovoıdaǵy bir jarysyn ózim de kórdim. Ákem báıgege at qossa, atshabardyń ortasynda júretin de qoıatyn. Sol jerde elden saıaq turyp, attardyń aıaq alysyn baqylaıtyn. Ol qosqan attar ne shyǵa salyp alda ketetin, ne eń sońǵy bolyp shyǵatyn. Áıteýir qalyń nópirdiń arasyna kirmeýi kerek. Ol joly Sıngapýr eń sońǵy bolyp bastady. Márege 3 aınalymdaı qalǵanda ortada turǵan ákem shabandozǵa qolmen belgi berdi. «At baýyryn jazyp shabady» degen sózdiń maǵynasyn sonda túsindim. Sıngapýrdyń sondaǵy kósilip shapqan kórinisin máńgi umytpaıtyn shyǵarmyn. Eń sońynda kele jatqan júırigimiz jarty aınalymǵa jetpeı báriniń aldyna shyqty da, ózgelerden oq boıy alda keldi.
Ákemniń osy qasıetin baǵalaǵan shyǵar. Sovet odaǵyna at sportynan alǵashqy Olımpıada altynyn ápergen tekti janýardy qor qylmas dep, ákeme tapsyrǵan edi», - deıdi Merýet Moldashqyzy.
Taǵy bir qyzyq derek - Moldash Ámireulynyń taqymyna ylǵı qaraqasqa at bitedi eken.
«Bir kókboz ben tory qasqa boldy. Qalǵan atynyń bári qaraqasqa edi. Men es bilgende Almas degen atty minip júrdi. Keremet júırik bolatyn. Ol kezde bizdiń aýyldyń malshylary jazda qyrǵyz jaqtaǵy Sýsamyr degen jaılaýdy jaılaıtyn. Qazaqtar kóship bara qalǵan kezde báıge bolady eken. Sonda qyrǵyzdar «Moldashtyń qara qasqasy qatyssa, at qospaı-aq, qoıaıyq» deıtin kórinedi. Biraq ol úlken sportqa aralasa alǵan joq. Tek oblys kóleminde, aýdan kóleminde shekteldi. Arǵy tegi arab tuqymdy bolatyn. Taǵdyry sál aıanyshty aıaqtaldy. Men shamamen 5-6 synyp oqyp júrgende arasynda ózbek pen qazaǵy bar bir top adam kelip, birneshe kún bizdiń úıde jatty. Almasty satyp alýǵa kelipti. Eki-úsh kún qasynan shyqpaı júrip, ákemdi kóndirdi. Tek ájem qarsy boldy. Biraq ákem ýáde berip qoıǵan, amal joq sózinde turdy. Ájem Almasty áketer kezde meni jetektep alyp qoraǵa bardy da, jylap júrip qaıshymen jalynan bir tutam qıyp aldy. Ony úıge ákep tumarǵa túıip, tórge ilip qoıdy.
Men de qatty qınaldym. Óıtkeni júırik bolǵanyna qaramastan, óte jýas, basy jumsaq edi. Ymyńdy demińnen sezip turatyn. At qulaǵynda oınap úırengenim sol Almastyń jýastyǵynan shyǵar. Sóıtken Almas jarty jyl bolmaı kókparda mertigip ólipti. Ol kókpardyń aty emes bolatyn. Ákem kókparǵa báıgeniń atyn salmaıtyn», - dep eske aldy balalyq shaǵyn.
«Tarıh burmalanbasyn»
Endi Absentke oralsaq. Olımpıada chempıonymen birge Lýgovoı jylqy zaýytyna gaz keledi. Oblysqa kelgen úlken-kishi ulyqtyń bári Absentti kózimen kórip ketýge tyrysatyn. Al basshylar jıi bas suǵatyn ujymnyń sharýasy retti, tórt qubylasy teń bolýy shart.
«Absent kelgennen keıin asyl tuqymdy aıǵyrlarǵa bólek qora saldy. Ákem sol jerdiń brıgadıri boldy. Absent kózi jumylǵansha sol qorada turdy. Súıegi de sol jerge kómildi...
Absent kelgen kezde men oqýda edim. Aýylǵa soqqan kezde eldiń máre-sáre bolyp jatqany esimde qalypty. Ákem brıgadır bolǵandyqtan kóbine uıymdastyrý jumystarymen júretin. Biraq Absenttiń kútimine ózi qaraıtyn. Tipti jal-quıryǵyna deıin ózi tarap júretin. Taǵy bir kelgenimde Absent jatyp qalǵan eken. Ákem sony ýaıymdap, qatty qınalyp otyrdy. Ol kezde men basqa aýdanda jumys istep júrgen kezim. Sodan Rım Olımpıadasynyń altynyn birge alǵan Fılatovty Máskeýden shaqyrady. Jokeı kirip kelip, Absent bıleıtin áýendi ysqyryp shyrqaıdy. Jem-sýdan qalyp, qımylsyz jatqan janýar sonda ǵana basyn kóteripti. Fılatovtan bólek Ivan Kalıta da Absentti minip kórgen. Biraq ol Absentpen Olımpıada medaline qol jetkize alǵan joq. Onyń baǵy basqa atpen jandy», - deıdi ol.
Kógershin jurtyna Absentpen birge kelgen qut Absentpen birge ketti dep yrymdaıtyndar bar kórinedi.
«Ámire áýletinde ákemniń jolyn qýyp, shyndap jylqymen aınalysqan adam bolmady. Ákemniń inisiniń ekinshi balasy biraz jyl aınalysqan. Keıin ol da qoıdy. Sovet úkimet taraǵan kezde zaýyt 2-3 ujymdyqqa bólinip ketti. Meniń ákemniń qorasy bolǵan jerde bir orystyń jigiti biraz jyl jaqsy jumys istedi. Óte taza, tııanaqty ustap keldi. Jýyqta ol da qaıtys boldy. Endi qalaı bolatynyn bilmeımin. Dúnıejúzi qazaqtarynyń alǵashqy quryltaıynda Bazarálıev deıtin Reseıden kelgen qazaq báıgeden sońǵy bolyp kelgen balaǵa júlde berip, eldiń esinde qalǵan edi. Bizdiń jylqy zaýytynyń negizgi bóligin sol alǵan. Kóp jyl bizdiń Kógershindi sol kisi basqardy. Onyń kezinde jaman bolǵan joq. Ol da biraq ketip qaldy.
Aýyldyń bir malshysy aıtatyn kórinedi. «Áı, Ámireevter, bireýiń myna jylqyny alsańdarshy. Sender alsańdar aýylǵa bereke kirip, qaıtadan kóteriler edi» depti. Biraq ondaı jaýapkershilikti moınyna alatyndaı bizde eshkim joq», - dedi Merýert Moldashqyzy.
Absenttiń eskertkishi (Turar Rysqulov aýdany, Kógershin aýyly)
Talantty kúıshi, jazýshy ári ǵalym Asqar Súleımenov Moldash Ámireuly men Absent týraly «Lıýdı ı konı» degen 15 mınýttyq fılm túsirgen eken. Kóziniń tirisinde jambyldyq atbegimen aralas-quralas bolyp, dúnıeden ótkende áýletke arnaıy kelip kóńil aıtypty.
«Kelgenderiń durys boldy, balam. Absent týraly ańyz kóp. Ýaqyt ótken saıyn sol ańyz túrlenip barady. Tarıh burmalanbasyn dep saǵan bilgenimniń bárin aıttym. Sońǵy ret ákemniń qorasyna 2-3 jyl buryn baryp qaıttyq. Zaýyt toqtamaǵanymen, Absentteı bir at áli shyqqan joq. Keıde soǵan qapalanam», – dep aıaqtady áńgimesin Merýert ájeı.
