Aýtızm: dıagnostıka jaqsardy, biraq suraq kóp
ASTANA. KAZINFORM — Sońǵy jyldary álem jurtshylyǵy jıi estıtin ári ózekti máselelerdiń biri – aýtızm. Medıtsınada «aýtızm spektri buzylysy» dep atalatyn bul qubylys búginde jahandyq deńgeıde alańdaýshylyq týdyryp otyr. Bul dıagnozdyń jıi qoıylý sebebi nede? Jahandyq statıstıka qalaı ózgerip jatyr? Aýtızm neden paıda bolady jáne ony emdeýge bola ma? Osy jáne ózge de mańyzdy saýaldarǵa jaýap alý maqsatynda medıtsına ǵylymdarynyń doktory, halyqaralyq densaýlyq saqtaý salasynyń sarapshysy, Qazaqstan profılaktıkalyq medıtsına akademııasynyń prezıdenti Almaz Sharmanmen suhbattasqan edik.
- Almaz Tóregeldiuly, aýtızm týraly jıi aıtylyp júr. Bul – ótkinshi me, álde shyn máninde beleń alyp kele jatqan qubylys pa?
- Aýtızm – qazirgi tańda tek Qazaqstanda ǵana emes, búkil álemde asa ózekti medıtsınalyq jáne áleýmettik másele. Eger 30 jyl buryn bul dıagnoz týraly kópshilik beıhabar bolsa, búginde ár el aýtızmi bar balalar men eresekterge arnalǵan saıasat qalyptastyrýǵa májbúr. Bul — jahandyq qubylys.
- Halyqaralyq derekterge súıensek, aýtızm ár elde ártúrli deńgeıde tirkeledi. Bul aıyrmashylyqtyń sebebi nede?
- Iá, aıyrmashylyq óte úlken. Mysaly, Sıngapýr, Ońtústik Koreıa jáne Japonııada shamamen árbir 69 balanyń biri aýtızm dıagnozymen esepke alynady. Avstralııada – 86 bala, al AQSh-ta –ár 95 balanyń bireýi. Soltústik Amerıka men Eýropa elderinde de sandar joǵary: Kanadada — árbir 93 balanyń birinshe anyqtalsa, Frantsııada — 144 bala deńgeıinde. Qytaı men Úndistanda bul kórsetkish shamamen 140-157 balanyń birine teń.
- Derekter kúrt ósip keledi...
- Sońǵy 30 jyldaǵy dınamıka tańǵalarlyq: aýtızm dıagnozynyń sany birneshe ese ósken. Mysaly, AQSh-ta 2000 jyly bul dıagnoz árbir 150-shi balaǵa qoıylsa, 2025 jylǵa qaraı árbir 31-shi balada anyqtalyp otyr. Uqsas úrdis Ulybrıtanııa, Kanada, Avstralııa jáne basqa damyǵan elderde de baıqalady.
Degenmen, sarapshylardyń pikirinshe, bul — aýtızmi bar balalar sany kúrt artty degendi bildirmeıdi. Eń basty sebep — dıagnostıka ádisteriniń jetildirilýi.
Qazirgi tańda anyqtaý krıterııleri keńeıip, ata-analar men dárigerlerdiń bilimi artty, kishkentaı balalarǵa arnalǵan skrınıngtik baǵdarlamalar paıda boldy. Sonyń arqasynda aýtızm buryn nazardan tys qalyp kelse, qazir ony erte anyqtaý múmkindigi paıda boldy.
- Aýtızm kóbinese kimderde anyqtalady?
- Statıstıkaǵa qarasaq, ul balalarda aýtızm 4 ese jıi kezdesedi. Eń kóp anyqtalatyn jas – 2-7 jas aralyǵy. Eresekter arasynda bul dıagnoz sırek qoıylady. Bul kóbine qoǵamdaǵy stereotıpter men maman tapshylyǵyna baılanysty, ıaǵnı balalyq shaqta medıtsınalyq kómek almaǵan adam eresek kezinde múlde dıagnozsyz qalýy múmkin.
- Aýtızmniń paıda bolý sebepteri jaıly ǵylymı túsinik qandaı deńgeıde?
- Qazirgi ǵylymı qaýymdastyq bul máseleni jan-jaqty zerttep jatyr. Genetıka negizgi ról atqaratyny anyqtaldy. Búginde aýtızmmen baılanysty 230-dan astam gen belgili. Biraq olardyń qalaı áreket etetini, qandaı jaǵdaıda iske qosylatyny áli de zerttelip jatyr. Genetıkalyq faktorlar qorshaǵan ortamen, mysaly taǵam, aýa, toksındermen ózara árekettesip, neıroósý men minez-qulyqqa áser etýi múmkin.
- Kópshilik arasynda vaktsına men aýtızmdi baılanystyratyn pikir bar. Bul qanshalyqty ras?
- Kópshilik arasynda keń taralǵan qate pikir – aýtızmniń paıda bolýyna ekpeniń áseri bar degen túsinik. Bul uǵymnyń taralýyna 25 jyl buryn brıtandyq ǵalymnyń jalǵan málimdemesi sebep boldy. Ol óziniń maqalasyn keıin qaıtaryp alǵanymen, bul pikir halyq arasynda keńinen tarap úlgerdi. Qazirge deıin vaktsına men aýtızmniń arasynda eshqandaı baılanys tabylǵan joq. Bul – halyqaralyq ǵylymı qaýymdastyq moıyndaǵan derek.
- Aýtızm ýaqytsha jaǵdaı ma, álde ómir boıyna jalǵasatyn qubylys pa?
- Aýtızm ýaqytsha nemese balalyq shaqpen birge ótip ketetin jaǵdaı emes. Bul – ómir boıy bolatyn nevrologııalyq erekshelik. Degenmen, muny dert emes, adamnyń jeke ereksheligi retinde qabyldaý da bar.
Aýtızmniń kórinisteri ártúrli – keıbir balalar tolyqqandy ómir súrip, joǵary nátıjelerge jetse, endi bireýlerine áleýmettik ortaǵa beıimdelý qıynǵa soǵady. Durys qoldaý kórsetilgen jaǵdaıda mundaı balalar qoǵamǵa aralasyp, bilim alyp, tipti tabysty kásipkerler nemese ǵalymdar bola alady. Mysaly, Ilon Mask – aýtızm spektriniń buzylysy dıagnozy bar tulǵa. Alaıda bul – sırek jaǵdaı.
- Aýtızm adamnyń ómir súrý uzaqtyǵyna áser ete me?
- Ǵalymdar búginde aýtızm men neırodegeneratıvti aýrýlar arasyndaǵy baılanysty da zerttep jatyr. Skandınav elderindegi jáne AQSh-taǵy zertteýler aýtızm spektriniń buzylysy bar adamdardyń ómir súrý uzaqtyǵy tómen ekenin kórsetken. Bul olardyń dementsııa nemese Altsgeımer sekildi aýrýlarǵa shaldyǵý yqtımaldyǵy joǵary ekenin bildiredi.
Bálkim, aýtızmge tán arnaıy gender joq shyǵar. Biraq keıbir genderdiń ómirdiń ár kezeńinde ártúrli áser beretinin baıqaımyz. Mysaly, balalyq shaqta aýtızm belgilerin kórsetse, eresek shaqta dál sol gender neırodegeneratıvti aýrýlarǵa ákelýi múmkin.
- Sóz sońynda ne aıtar edińiz?
- Aýtızm – úkim emes. Bul – jeke erekshelik. Eger dıagnoz erte qoıylyp, qoldaý júıeli túrde júrgizilse, mundaı balalardyń qoǵamǵa beıimdelýi áldeqaıda sátti bolady. Bul — damýdyń ózindik ereksheligi.
Kóptegen zertteýshilerdiń pikirinshe, 2023 jyly jarııalanǵan statıstıka negizinen aýtızm spektriniń buzylystaryn erte jasta anyqtaýdaǵy skrınıng pen dıagnostıka sapasynyń aıtarlyqtaı jaqsarǵanyn kórsetedi.
Qorshaǵan ortanyń áseri sııaqty basqa faktorlardyń yqpalyn zertteýge arnalǵan ǵylymı jumystar jalǵasyp jatyr, alaıda ázirge olar naqty ári sheshýshi nátıjeler bergen joq. Sondyqtan negizgi qorytyndy — statıstıkanyń ósýi aýtızmniń erte anyqtalýynda úlken ilgerileý baryn bildiredi. Bul, sózsiz, qýanyshty jańalyq: sebebi ASB neǵurlym erterek anyqtalsa, balalar tıisti kómek pen qoldaýǵa soǵurlym tezirek qol jetkize alady. Mundaı qyzmetterge erte jastan qol jetkizý balalardyń mektepte bilim alýyna oń áser etip qana qoımaı, bolashaqta eresek jastaǵy ASB bar adamdardyń ómir sapasyn arttyrýǵa múmkindik beredi.
Sonymen qatar, ASB dıagnozy qoıylǵan balalar men olardyń otbasylaryna arnalǵan baǵdarlamalardy josparlaý men júzege asyrý kezinde ǵylymı negizdelgen, tıimdiligi dáleldengen tájirıbelerge súıený — óte mańyzdy.
Aıta keteıik, osyǵan deıin Qazaqstanda ınklıýzıvti bilim berý men erekshe qajettilikteri bar balalarǵa qoldaýdyń qazirgi jaı-kúıi aıtylǵan edi.