Aýmaqtyq qorǵanys áskeri qazaqstandyqtardy kimnen qorǵaıdy – zań jobasy
ASTANA. KAZINFORM – Májiliste Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine aýmaqtyq qorǵanys boıynsha ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly zań jobasy pysyqtalyp jatyr. Ol qujat Kásipkerlik kodeksti, Ulttyq qaýipsizdik organdary týraly, Jergilikti memlekettik basqarý jáne ózin-ózi basqarý týraly, Tótenshe jaǵdaılar týraly, Qorǵanys jáne Qarýly Kúshter týraly, Іshki ister týraly zańdar men normalardy Aýmaqtyq qorǵanys týraly negizgi zań jobasyna sáıkestendirýdi kózdeıdi. Palatanyń Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń múshesi, depýtat Erbolat Saýryqov Kazinform tilshisine osy qujat týraly suhbat berdi.
- Aýmaqtyq qorǵanys degenniń kádimgi armııadan aıyrmashylyǵy ne? Áńgimeni osydan bastaıyqshy...
- Aýmaqtyq qorǵanys degen – búkil álemde bar tájirıbe. Qazir álemde, ásirese Eýrazııa qurlyǵynyń ár tusynda túrli áskerı qaqtyǵystar júrip jatqanyn, keıbir elder arasynda syrtqy saıasatqa baılanysty kúrdeli máseleler ýshyǵyp jatqanyn kórip otyrsyzdar. Osyndaı oqıǵalar beleń alyp turǵan kezeńde aýmaqtyq qorǵanystyń mańyzy óte zor dep esepteledi.
Jalpy, aýmaqtyq qorǵanysty qarapaıym tilmen aıtsaq, bul – beıbit ýaqytta Qazaqstan Qarýly Kúshteriniń áskerı bólimderi men bólimsheleri quqyǵynda jumys isteıtin, oblystyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń terrıtorııasynan qurylǵan bólimsheler. Qazir bizdiń búkil aýmaǵymyzda 20-ǵa tarta aýmaqtyq qorǵanys bólimshesi ornalasqan. Barlyq oblystar men Astana, Almaty, Shymkent qalalarynda beıbit ýaqytta qysqartylǵan quramda jumys isteıtin brıgadalar bar. Al elde tótenshe nemese soǵys rejımi engizilgen jaǵdaıda bul brıgadalardyń quramy rezervtegi sandarmen ulǵaıtylady. Mobılızatsııa deıdi ǵoı, jumyldyrý kezinde aýmaqtyq qorǵanys áskerine Qazaqstan Qarýly Kúshteriniń Bas shtaby basshylyq etedi. Mundaı kezde Bas shtabtyń aýmaqtyq qorǵanys áskeriniń departamentine erekshe jaýapkershilik júkteledi. Sondyqtan aýmaqtyq áskerdiń qazirgi shtattyq rejımde jumys istep turǵan Qorǵanys mınıstrligine tikeleı qarasty áskerden basty aıyrmashylyǵy osynda. Demek, beıbit ómirde ózderiniń tájirıbelerin, praktıkalaryn, qorǵanys taktıkalaryn, oqý-jattyǵý jumystaryn júrgizip otyratyn, tek elge bir qaýip tóngen kezde ǵana, dıversııalyq nemese tótenshe jaǵdaılar bolǵan kezde, bolmasa terrorıstik basqynshylar elge qaýip tóndirgen kezde oblysty, qalalardy negizgi ásker kirgenge deıin ustap turatyn, birinshi bolyp qımyl jasaıtyn, eń mańyzdy nysandardy qorǵaıtyn, qorǵanys obektileri men halyqty qorǵaıtyn áskerılerdiń jıyntyǵyn aýmaqtyq qorǵanys áskeri dep ataıdy.
Aýmaqtyq qorǵanys josparynda aıqyndalǵan áskerı jáne memlekettik mańyzdy obektiler bar. Solar men ózge de nysandardy kúzetýge mindetteledi. Memlekettik shekarany kúzetý, shekara qorǵanysyn kúsheıtý operatsııalaryna qatysa alady. Sondaı-aq, tynyshtyq buzylǵanda, soǵys bola qalǵan jaǵdaıda evakýatsııalanatyn turǵyndardyń qaýipsizdigin saqtaıdy. Sol kezde jınalǵan júkti nemese alǵy shepke jiberiletin júkterdi kúzetip, tasymaldaýǵa atsalysady. Aýmaqtyq áskerdiń jospary boıynsha shep te qura alady. Respýblıka aýmaǵyna desanttyq, dıversııalyq barlaý nemese terrorıstik toptar kiretin bolsa, solarǵa qarsy kúresedi. Negizgi ásker kelgen kezge deıin maıdan aımaǵynda alǵashqy toıtarys beretin ásker bolýy kerek.
- Aýmaqtyq qorǵanys áskeri kimderden jasaqtalady? Onyń quramyndaǵy azamattar mobılızatsııadan bas tarta ala ma? Mundaı mobılızatsııadan kimder avtomatty túrde bosatylady?
- Mobılızatsııa bolǵan jaǵdaıda nemese soǵys qaýpi tóne qalǵan jaǵdaıda aýmaqtyq qorǵanys áskeri alǵy shepte bolý kerek. Al onyń quramy jergilikti oryndardaǵy ishki ister basqarmasy, tótenshe jaǵdaılar departamenti, sybaılas jemqorlyqqa qarsy departament, prokýratýra sııaqty quqyq qorǵaý mekemeleriniń, sondaı-aq áskerden zeınetke shyqqan, otstavkaǵa ketken, quqyq qorǵaý organdarynda uzaq jyl qyzmet etken, osy salany jetik biletin azamattardan jasaqtalady. Odan bólek eriktiler bar. Áskerge baryp kelgen, qazir memlekettik qyzmette, bızneste, basqa da salada jumys istep júrgen azamattar óz erkimen aýmaqtyq qorǵanys áskerine kire alady. Soǵys jaǵdaıynda aýmaqtyq qorǵanys áskeri qataryna alynǵan adamnyń eshbiri mobılızatsııadan bas tarta almaıdy. Ol endi durys emes. Qazaqstanda týyp-óskennen keıin syrttan jáne ishten qaýip tóne qalǵanda kez kelgen qazaqtyń azamaty alǵy shepte bolýǵa, elin, jerin qorǵaýǵa mindetti. Bas tartý degen, meniń oıymsha, durys emes. Soǵys jaǵdaıda ondaı eshkimniń quqyǵy bolmaý kerek negizi.
- Aýmaqtyq qorǵanysqa erikti retinde kimder tartylady? Sheteldikter erikti retinde aýmaqtyq qorǵanys áskeriniń quramyna kire ala ma?
- Qazaqstan azamattyǵy joq, sheteldikterdiń aýmaqtyq qorǵanys áskeriniń qataryna shaqyrylǵany durys emes dep esepteımin. Óıtkeni, Qazaqstan azamattary mobılızatsııa nemese soǵys jaǵdaıy kezeńinde aýmaqtyq qorǵanys mindetterin atqarýǵa tartylady. Aýmaqtyq qorǵanys týraly zań jobasynyń 12-babynda Qazaqstan azamattarynyń mindetteri men quqyǵyna arnalǵan tarmaq bar. Osy tarmaqta tek qana mobılızatsııa kezinde nemese soǵys jaǵdaıynda aýmaqtyq qorǵanys is-sharalaryna tartylatyndardyń negizdemesi berilgen. «Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary jumyldyrý, soǵys jaǵdaıy kezeńinde jáne soǵys ýaqytynda QR aýmaqtyq qorǵanysyn daıyndaý men júrgizý qaǵıdalarynda aıqyndalatyn tártippen ózin-ózi qorǵaý qurylymyna kirý arqyly aýmaqtyq qorǵanys is-sharalaryna erikti túrde qatysýǵa quqyly», - deıdi. Sheteldik degen sóz joq, baıqasańyz. Bul jerde sizdiń suraǵyńyzǵa tolyq jaýap bar.
- Aýmaqtyq qorǵanys áskerin kim qandaı kózden qarjylandyrady? Erikti jasaqtarǵa soǵys jaǵdaıynda ǵana aılyq tólene me? Olar Qorǵanys mınıstrliginiń Qarýly Kúshteri quramyndaǵy áskerlermen birdeı aılyq ala ma?
- Aýmaqtyq qorǵanysty materıaldyq qamtamasyz etý eki jaǵdaıda iske asady. Biri – ortalyqtan, ekinshisi – jergilikti atqarýshy organdar. Sondaı-aq, menshik nysanyna qaramastan uıymdar da uıymdastyra alady. Demek, jergilikti bıýdjet esebinen de, respýblıkalyq bıýdjet esebinen de qarjylandyrylady. Aýmaqtyq qorǵanys áskeriniń mindetin, maqsatyn, materıaldyq qamtamasyz etilýin naqtylaıtyn zań Májiliste jatyr. Aılyq tóleý, onyń mólsheri sııaqty máseleler sol jerde naqtylanady.
Aýmaqtyq qorǵanys zańy qazir QR Qorǵanys týraly zańynyń ishindegi bir pýnkt retinde ǵana kúshine engen. Sondyqtan aýmaqtyq qorǵanyspen baılanysty bólek zań daıyndaldy. Ol qazir Májiliste. Osy zań ózgertilip, tolyqtyrylyp Senat arqyly Jarlyqqa ketedi. Qazir zańǵa kóptegen tolyqtyrýlar men túzetýler engizilip jatyr. Qorǵanys mınıstrligi óz jobasyn usyndy. Depýtattar men sarapshylar sony jetildiretin usynystar berip jatyr. Osy usynystardyń negizinde Qorǵanys mınıstrligi usynǵan zań jobasy 50 nemese 30 paıyz ózgerýi múmkin. Demek, bul saýalyńyzdyń aılyqpen baılanysty tusyna qazir jaýap berýge erte.
Jańaǵy aıtqan jalǵyz tarmaqta aýmaqtyq áskerdiń bólimine satyp alynatyn múlikti, qarý-jaraqty saqtaıtyn qoıma, úı-jaı bolmaǵan jaǵdaıda jergilikti ákimdik uıymdastyrý kerek. Qyzmettik ǵımaratty da, qajetti qurylysty da jergilikti ákimdikter qolynda bar qordyń nemese kúrdeli qurylystardyń esebinen usynýǵa mindetti.
- Aýmaqtyq qorǵanys áskeri kimniń pármenine baǵynady? Áskerı ataqtar ıerarhııasy (qatardaǵy jaýyngerden bastap armııa generalyna deıin) Qarýly Kúshterdegi ıerarhııalarmen birdeı bola ma?
- Aýmaqtyq qorǵanys salasyndaǵy ýákiletti organ Qorǵanys mınıstrligi ekeni zańda naqty jazylǵan.
- Aýmaqtyq qorǵanys týraly zańdy iske asyrý sala bıýdjetine qosymsha qansha aqsha bólýdi qajet etedi?
- Bul suraqqa eshkim naqty jaýap bere almaıdy. Óıtkeni, Májiliste jatqan zań jobasyn aıaǵyna deıin pysyqtap, Senattan ári Prezıdent Jarlyǵyna deıin jetkizý qajet. Osy pysyqtaý kezinde qarjy talap etetin usynystar ense, Úkimet qorytyndy berýi kerek bolady. Úkimettiń qorytyndysynan keıin ǵana bul másele anyqtalady. Qosymsha qarjy bólinetini anyq. Óıtkeni, qazir jergilikti oryndardaǵy aýmaqtyq qorǵanys óte álsiz. Májilistegi zań kúshine engennen keıin osy zańnyń talaptaryn oryndaý úshin barlyq oblystardan, Astana, Almaty Shymkent qalalarynan qorǵanys áskeri qurylady. Osydan keıin olardy qarjylandyrý júıesi aıqyndalady. Ol áskerdiń jattyǵý jumystaryna, saqtaý, ustaý, biliktiligin arttyrý, azyq-túligi men, dári-dármegin, qarý-jaraǵy men qural-jabdyqtaryn saqtaıtyn qoıma uıymdastyrýǵa qosymsha qarjy qajet etilýi múmkin. Meniń oıymsha, zań kúshine engennen keıin 2024-2026 jyldarǵa arnalǵan bıýdjetti qaıtadan qaraý kerek bolady.
- Zańdy iske asyrý óńirlerde qosymsha áskerı bólimderdi, garnızondardy, qosymsha shtat sanyn qalyptastyrýdy qajet ete me? Qajet etse, qazirgi jeke quramǵa qosymsha qansha ásker paıda bolady?
- Búginde bizdiń áskerdiń negizgi quramy 35 myńnyń tóńireginde dep aıtylady. Onyń syrtynda sońǵy kezde áskerge alý belsendi júrip jatyr. Jastardyń arasynan áskerge suranatyn eriktiler de kóbeıip keledi. Áskerimizdiń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn nyǵaıtýǵa óte qomaqty qarajat bóline bastady. Ásker qatarynda júrip ózin jaqsy kórsetken balalarǵa joǵary oqý grantyn taǵaıyndaý máselesi qarastyrylyp otyr. Onyń bári áskerge barýǵa degen qulshynysty aıtarlyqtaı kúsheıtti.
Aýmaqtyq qorǵanys týraly zań kúshine engennen keıin qosymsha shtat sany ashýdy qajet etýi múmkin. Óıtkeni árbir oblystyń kóleminde aýmaqtyq áskerdi basqaratyn oblys nemese qala ákiminiń jeke orynbasary bolý kerek dep esepteımin. Tótenshe jaǵdaılar, ishki ister departamentterinde, jalpy quqyq qorǵaý organdarynda jumys istep júrgender, Qarýly kúshter qatarynda bolǵan, zeınettegi, otstavkaǵa shyqqan áskerıler bar. Aýmaqtyq ásker osylardyń basyn qosyp qurylatynyn aıttym. Osylardyń negizinen shtat sany ósýi múmkin. Biraq ol ásker Qarýly Kúshterdiń jeke quramy sııaqty kúndiz-túni jumysta bolmaıdy. Olarǵa arnap áskerı garnızondar, úlken-úlken qorǵanys nysandary qaptap salynbaıdy. Olaı isteýdiń qajeti de joq. Tynysh zamanda kúndelikti jattyǵýmen, materıaldyq rezervti nyǵaıtýmen jáne eriktilerdi aýmaqtyq ásker qataryna shaqyryp, biliktiligin kóterýmen ǵana shekteledi. Sondyqtan sonshalyqty kóp shtat qosylyp, myńdaǵan ásker, júzdegen garnızon paıda bolmaıdy.
- Aýmaqtyq qorǵanys týraly zań jobasynda obektilerdi kúzetý degen tirkes óte kóp kezdesedi. Bul Qańtar oqıǵasy sııaqty jaǵdaılar qaıtalansa, el ishindegi tynyshtyqty qamtamasyz etýge Qarýly kúshterdiń jeke quramy emes, aýmaqtyq qorǵanys bólimsheleri tartylady degen sóz emes pe?
- Eldiń ishki tynyshtyǵy qaı ýaqytta buzylady? Terrorlyq shabýyl bolǵan jaǵdaıda... Basqa bir el bizdiń elde tóńkeris jasaý úshin nemese soǵys shyǵarý úshin mańyzdy nysandarǵa shabýyl uıymdastyrýy múmkin. Ondaı nysandarǵa qarapaıym halyq eshqashan shabýyl jasamaıdy. Óıtkeni, ol nysandar sol qarapaıym halyqty qorǵaýǵa, tynyshtyǵyn saqtaýǵa arnalǵan. Demek, ondaı nysandarǵa memlekettik tóńkeris jasaýǵa, memleketti basyp alýǵa, bolmasa arnaıy soǵys ashý úshin jınaqtalǵan syrtqy kúshter men olardyń ishpen baılanysqan áreketi qaýip tóndirýi múmkin. Bizdiń ásker kóbine negizgi qalalardan alysta, jasyryn ornalasqan. Solar jetkenshe alǵashqy qorǵanysty osy aýmaqtyq qorǵanys áskeri qamtamasyz etedi. Negizgi mindeti – soǵys qaýpi týyndaǵan jaǵdaıda negizgi ásker jetkenshe mańyzdy nysandardy kúzetip ustap turý, halyqty qorǵaý.
- Prezıdent Aýmaqtyq qorǵanys áskerin jumyldyrý pármenine qandaı jaǵdaılarda bastamashylyq ete alady? Tek syrttan agressııa bolǵan kezde me, álde ishki dúrbeleń kezderinde de mobılızatsııa jarııalaı ala ma?
- Іshki dúrbeleńniń ózi belgili bir saıası máselelerge baılanysty bolady. Mysaly, syrttan eshqandaı agressııa bolmaı, tek ishtegi halyq kóteriletin bolsa, ereýildiń maqsaty men sebebi, uıymdastyrýshylary aıqyndalady. Olardyń ustanymdaryn jasap otyrǵan syrtqy kúsh pe, álde ishki kúsh pe? Іshtegi kúshti jasyryn túrde qozǵap otyrǵan syrtqy kúshter bolýy múmkin. Osynyń bári anyqtalady. Sodan keıin baryp qana aýmaqtyq qorǵanys áskerin qoldaný týraly pármen jasalady. Sondyqtan bul jerde syrtqy dıversııalyq kúsh pen ishki dúrbeleń dep bólýdiń qajeti joq. Mysaly, Jambyl oblysynyń halqyna, qarapaıym turǵyndaryna, mańyzdy obektilerine ishtegi halyq shabýyl jasasa, aýmaqtyq qorǵanys áskeri mindetti túrde iske qosylý kerek dep oılaımyn. Bul – meniń jeke pikirim. Óıtkeni, memlekettik jáne áskerı mańyzy bar nysandar, bári halyqtyń ıgiligi úshin jasaqtalǵan. Olarǵa ishten de, syrttan qaýip tóne qalǵan jaǵdaıda aýmaqtyq qorǵanys áskeri qorǵanys sharalaryn jasaýǵa mindetti dep esepteımin.
- Aýmaqtyq qorǵanys sarbazy áskerı is-qımyl nemese oqý-jattyǵý jıyny kezinde jaraqattansa, qaıtys bolsa, Qarýly Kúshterdiń jeke quramyna kózdelgen ótemaqylar men kómektiń bárin ala ma?
- Bul suraqqa naqty jaýap bere almaımyn. Qazirgi ótemaqylar Qarýly Kúshter qatarynda qyzmet babymen nemese kelisimshart negizinde júrgen, áskerı mindeti atqaryp jatqan adamdarǵa arnalǵan. Al aýmaqtyq qorǵanys týraly zań áli talqylanyp jatyr. Qazirgi qoldanystaǵy zańda ondaı másele joq.
- Aýmaqtyq qorǵanys áskerin jekelegen ákimder óz maqsatyna, dıversııalyq nemese separatıstik maqsatqa paıdalanyp ketpeıtinine qandaı kepildik bar?
- Oblystyń jáne respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń ákimi Prezıdent Qaýlysymen bekitiledi, ıaǵnı ol azamattar aldyn ala tekserýden ótedi. Ol azamattardyń qyzmet jolyndaǵy barlyq kezeńderi talqylanady. Usynys bergen kezde bastan-aıaq túgel tekseredi dep aıtýǵa bolady. Osyǵan súıenip, aýmaqtyq áskerdi jeke adamdar óz múddesine paıdalanyp kete almaıdy dep jaýap berer edim. Óıtkeni, belgili bir aımaqta soǵys jaǵdaıy týyndaǵan kezde ondaǵy negizgi komendant bolyp aýmaqtyq qorǵanys bas shtabynyń basshysy taǵaıyndalady, ıaǵnı oblystyń, qalanyń ákimi nemese orynbasary bolýy múmkin. Onyń ózi, mindetti túrde Qorǵanys mınıstrliginiń kelisimimen jasalatyn dúnıe. Sondyqtan bulaı qaýiptenýdiń reti joq.
- Jeke menshiktiń múligi men memlekettik mekemelerdiń bazasyndaǵy kez kelgen aktıvti aýmaqtyq qorǵanys maqsatyna paıdalanýǵa ruqsat etile me? Berýden bas tartqan aktıv ıesi qandaı jazaǵa tartylady?
- Jeke azamattyń múlkin bolmasa memlekettiń balansyndaǵy kez kelgen zatty jumyldyrý kezinde Aýmaqtyq ásker men Qarýly kúshter paıdalanýǵa tolyq haqyly. Mobılızatsııa kezinde, soǵys jaǵdaıynda aýmaqtyq qorǵanystyń muqtajyna qajet bolǵan jer ýchaskelerin, ǵımarattaryn, qurylys jaılaryn, kólik quraldaryn, basqa da menshiktegi múlikterdi kez kelgen Qazaqstan azamaty berýge mindetti. Al bermese, mindetti túrde jaýapqa tartylady. Qandaı jaýapqa tartylatyny zań talqylanyp bitkende ǵana belgili bolady.
- Aýmaqtyq qorǵanys áskeri búkil oblystarda, ár aýdanda quryla ma? Álde shekaradaǵy oblystardyń aýdandarynda quryla ma?
- Meniń oıymsha, ár aýdanda qurylmaıdy. Negizinen oblys ortalyqtary men Astana, Almaty, Shymkent qalalarynda bolady. Al eriktiler retinde, áskerı quralymnyń músheleri retinde adamdar aýdandardan da shaqyrtylady, alynady. Ár aýdanda garnızonyn, shtabyn, qoımasyn ustaý mindetti emes dep oılaımyn. Al oblys shekaralyq aımaqta bolsa, belgili bir aýdandarda mobılızatsııalyq qoımalar men jasaqtar jasaqtalýy múmkin. Meniń jeke pikirimshe, 20 óńirde aýmaqtyq qorǵanys shtaby qurylady. Al aýdandarda ókildikteri nemese fılıaly sııaqty quralymdar bolý kerek shyǵar dep oılaımyn.
- Elimizde Soltústik óńirlik qolbasshylyǵy joq ekenin sarapshylar kóp synaıdy. Aýmaqtyq qorǵanys zańy osy kemshiliktiń ornyn toltyrady alady dep oılaısyz ba?
- Jaqynda Qazaqstannyń soltústiginde bolyp qaıttym. Qazir Soltústik Qazaqstan oblysynyń ózinde ǵana 15-ke jýyq shekaralyq zastava salynyp jatyr. Keıbiriniń jumysy aıaqtalyp qaldy. Qostanaı, Pavlodar, Shyǵys Qazaqstan oblystarynda da osyndaı áskerı zastavalardyń ınfraqurylymy, bazalary túgel jasaqtalyp bitkennen keıin Soltústik óńirlik qolbasshylyǵyn qurý kerek dep oılaımyn. Al aýmaqtyq qorǵanys óńirlik qolbasshylyqtyń ornyn toltyra almaıdy.
