Aýyldarda týyndaǵan daýlar aldymen aýyl bıleriniń aldynan ótedi — Medetbek Sársenov

TÚRKІSTAN.KAZINFORM-Búginde elimizde daýly máselelerge sot bıligi tórelik aıtady. Sondyqtan, sýdıalardyń táýelsizdigin nyǵaıtýǵa barynsha kúsh salynady. Sonymen qatar, sońǵy jyldary sot júıesinde kóptegen ózgerister oryn aldy. Bul týraly Báıdibek aýdandyq sottyq tóraǵasy Medetbek Sársenovpen suhbattasqan bolatynbyz.

— Medetbee Temirbekuly, áńgimemizdi sot júıesindegi reformalardan bastasaq…

— Bıyl elimizde ótken Sýdıalarynyń ІH sezinde sot salasyn keshendi reformalaý isindegi qol jetkizgen jetistikter keńinen sóz boldy. Aıtalyq, memleketimizde konstıtýtsııalyq sot quryldy. Sot júıesiniń ınstıtýtsıonaldyq derbestigi nyǵaıdy. Sala bıýdjetin basqarý quzyreti qazylar qaýymynyń ózine berildi. Kúshtik qurylymdar sýdıalarǵa qysym kórsetpeýi úshin tıisti sharalar qabyldandy. Kadrlardy irikteý júıesi jańartyldy. Birinshi satydaǵy sot tóraǵasy qazylar qaýymynyń usynysymen taǵaıyndalady. Joǵarǵy Sottyń sýdıalary Konstıtýtsııada kórsetilgen jańa tártip boıynsha saılanatyn boldy, ıaǵnı, olardy Senat balamaly negizde tańdaıdy. Alqa bıler tájirıbesi keńinen qoldanyla bastady.

Sonymen qatar, osy sezde Memleket basshysy Qasym Jomart Toqaev atalmysh salany tsıfrlandyrýdyń mańyzy zor ekenine toqtaldy. «Tsıfrlyq tehnologııalar azamattardyń sot protsesine qatysýyn aıtarlyqtaı jeńildetti. Sondaı-aq sot qyzmetiniń barynsha ashyq bolýyn qamtamasyz etti. Elimizde arnaıy aqparattyq júıe bar. Sýdıalar sol arqyly basqa sottardyń sheshimderimen tanysa alady. Bul — ádil sot aktilerin qabyldaýǵa múmkindik beretin utymdy tásil. Sonyń arqasynda ortaq málimet qory qalyptasady. Bul derekter sot protsesine qatysatyn taraptyń bárine qoljetimdi bolýy kerek. Sol kezde árkim ózine qatysty istiń nátıjesin baǵamdaı alady. Bul bastama sotta qaralatyn daý-damaıdy azaıtady. Jurt ta bosqa aryzdanyp, shaǵymdana bermeıdi.

Jalpy, sot isin jeńildetý — mańyzdy mindet. Ol úshin ozyq tehnologııa men jasandy ıntellektini keńinen paıdalanǵan jón», — dedi Qasym-Jomart Kemeluly.Jalpy elde zań ústemdigi ornasa, halyqtyń bılikke degen senimi nyǵaıa túsetini sózsiz. Aýdanymyzda sot júıesin jetildirý maqsatynda kóptegen jumystar atqarylýda. Sonyń nátıjesinde, ońaılatylǵan (jazbasha) is júrgizý tártibimen qaralǵan isterdiń sany kóbeıýde. Taraptarǵa medıatsııa tártibimen tatýlasý tıimdi ekeni týraly túsindirme jumystary júrgizilip, taraptardyń tatýlasýmen aqtalǵan isterdiń de sany artýda.

Degenmen, Báıdibek aýdandyq sotynda onlaın tártipte rásimdelgen qaryzdardy qaıtarý týraly azamattyq ister kóp qaralyp jatyr. Aıta keteıik, búginde osy onlaın tártipte rásimdeletin nesıelerdi alýdyń joly jalpyǵa qoljetimdi. Sondyqtar adamdar ózderine qajetti somany onlaın túrde rásimdep alǵannan keıin ony ýaqytynda qaıtarýdy oılamaıdy. Sonyń saldarynan osy qaryzdardy sot arqyly qaıtarý týraly talap qoıyp, sotqa aryzdanǵandar qatary kóp. 

— Aýdandyq sotta jyl basynan beri qansha is qaraldy? Olar jaıly da tarqatyńqyrap aıta ketseńiz…

— Báıdibek aýdandyq soty — eki quramdyq sot. Onda 1 tóraǵa, 1 sýdıa, sot keńesinde 1 Sot Ákimshisi, 2 sot otyrysynyń hatshysy, 2 bas maman, 1 jetekshi maman, 1- aǵa sot prıstavy jumys isteıdi. Aǵymdaǵy jyldyń 9 aıynda sotqa 33 adamǵa qatysty 29 qylmystyq is kelip túsken bolatyn. Al, ótken jyldyń osy kezeńinde 36 adamǵa qatysty 34 qylmystyq is qaraldy.

Sonymen qatar, 31 adamǵa qatysty 27 is (2023 jyly 34 adamǵa qatysty, 32 is) aıaqtalyp, onyń ishinde 17 adamǵa qatysty 14 is boıynsha aıyptaý úkimi shyǵaryldy (2023 jyly 23 adamǵa qatysty 22 is boıynsha). 10 adamǵa qatysty 9 is toqtatylyp (2023 jyly 5 adamǵa, 5 is), medıatordyń qatysýymen 2 adamǵa qatysty 2 is (2023 jyly 2 adamǵa qatysty 2 is) aıaqtaldy.

Qysqartylǵan tártippen 12 is qaraldy (2023 jyly qysqartylǵan tártippen 14 is qaralǵan). Atalǵan merzimde prokýrordyń qatysýymen 21 is qaraldy (2023 jyly 23 is). Tarqatyp aıtar bolsaq, aǵymdaǵy jyldyń 9 aıynda azamattyq ister boıynsha 342 talap qoıý aryzy men 11 is túsken bolatyn. Onyń ishinde 11 is pen 2 aryz ótken jyldan qaldyq bolyp ótti.

Nátıjesinde, 291 is aıaqtalyp, onyń 165-ine sheshim shyǵaryldy. 43 aryz qaıtaryldy. 1 aryz qabyldaýdan bas tartylyp, 16 is qaraýsyz qaldyryldy. 9 iske buıryq shyǵarylsa, 98 is toqtatyldy. Onyń ishinde 94 is medıatsııa tártibi arqyly sheshildi. Al, 4 aryz ben 23 is kelesi jylǵa qaldyq bolyp ótip otyr. Sonymen qatar, bıylǵy jyldyń 9 aıynda 172 ákimshilik quqyq buzýshylyq is túsip, onyń 167-i aıaqtaldy. Onyń ishinde 131 iske ákimshilik jaza qoldanylsa, 36 is boıynsha is júrgizý toqtatyldy. 5 is medıatordyń qatysýymen sheshimin tapty.

Jyl basynan búginge deıin 4 ákimshilik ister boıynsha aryz túsip, onyń ekeýine sheshim shyqty. Osy rette aıta ketý kerek. Qoǵamymyzda quqyqtyq mádenıet aqsap tur. Óıtkeni, joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı adamdardyń kóbi óziniń alǵan mindetterin oryndaýdan jaltarýdyń jolyn izdeıdi. Mysaly, Notarıat týraly zańǵa sáıkes notarıýs qaryz berýshiniń ótinishi boıynsha daýsyz bereshekti boryshkerden óndirip alý týraly atqarýshylyq jazbasyn jasaýǵa quqyly.

Eger atqarýshylyq jazba jasalǵannan keıin 10 kún ishinde boryshkerden qarsylyq tússe, notarıýs atqarýshylyq jazbanyń kúshin joıady. Alaıda, boryshkerler notarıýstyń atqarýshylyq jazbanyń kúshin joıýǵa quqyǵy bar ekenin bilip, atqarýshylyq jazbanyń kúshin 10 kúnniń ishinde joıýǵa aryz bermeı, tek sot oryndaýshy olardyń banktik shottaryn buǵattaıdy. Bereshekti óndirý jumystaryn júrgizý barysynda ǵana notarıýsqa júginip, atqarýshylyq jazbanyń kúshin joıyp, banktik shottaryn ashyp, daýsyz bereshekti tóleýden jaltarady. Odan keıin kredıtor bereshekti óndirý týraly talap qoıýmen sotqa júgingennen keıin sotqa kelmeı, eshqandaı pikirin usynbaıdy.

Zańmen belgilengen merzimnen keıin sottyń ońaılatylǵan tártipte qabyldanǵan sheshimi zańdy kúshine engen soń ekinshi ret sot oryndaýshyǵa túsip, banktik shottary buǵattalǵan kezde, boryshker sotta talap qoıýdyń túspegenin bilmegenin, sottyń sheshimin ýaqytynda almaǵanyn kórsetip, sottyń sheshiminiń kúshin joıýdy talap etip aryzdary sotqa berip jatady. ıAǵnı, atalǵan tulǵalardyń maqsaty zańmen belgilengen óziniń quqyqtaryn adal paıdalanbaı, tek jaýaptylyqtan jaltarý jolyn izdeıtini baıqalady. Mundaı jaǵdaıdyń bári quqyqtyq mádenıettiń joqtyń saldarynan oryn alýda.

— 98 istiń 94-iniń medıatsııa, ıaǵnı tatýlasý arqyly sotqa jetpeı sheshimin tabýy bul úlken kórsetkish qoı. Qazirgi tańda elimizde bılerdiń qyzmetin atqaryp jatqan medıatorlyq qyzmet jaıly tolyǵyraq aıta ketińizshi… 

— Tatýlyǵy joǵalǵan eldiń tynyshtyǵy joǵalady. Báıdibek aýdany qaımaǵy buzylmaǵan qazaqy óńir. Ata-babamyz qashanda sózge toqtaǵan halyq qoı. Báıdibek aýdanynyń barlyq aýyldarynda turǵyndardyń ózderi qurmettep, qadir tutatyn bıler bar. Sol aımaqtarda týyndaǵan daýlar birinshi solardyń aldarynan ótedi. Turǵyndar medıatsııalyq uıymdarǵa, kásibı jáne qoǵamdyq medıatorlarǵa kóbinese otbasy, bala múddesi, múliktik nemese qarjylaı mindettemeler, eńbekke jáne qylmystyq teris qylyqtarǵa baılanysty týyndaıtyn daý-damaılarmen keledi.

Medıatorlar daýdy eki tarapty da qanaǵattandyratyn nusqamen sheshýge, arazdyq deńgeıdi tómendetýge tyrysady. Árıne, eki taraptyń da teń quqyǵyn saqtaı otyryp, balamaly jol taba bilý — medıatordyń kásibı sheberligine baılanysty. Reti kelgende aıta keteıik, zańǵa sáıkes, táýelsiz, beıtarap, istiń nátıjesine múddeli emes, medıatsııa taraptary boıynsha tańdalǵan, medıatorlar tizilimine qosylǵan jáne medıatorlardyń fýnktsııalaryn oryndaýǵa kelisim bergen jeke tulǵa medıator qyzmetin atqara alady.

Medıatorlardy ekige bólip qarastyrýǵa bolady. Kásibı jáne kásibı emes. Jasy qyryqtan asqan, óz ortasynda bedeli bar, jergilikti atqarýshy organda kásibı emes medıatorlardyń tizimine engizilgen adamdar kásibı emes medıator bola alady. Al, kásibı medıatorlardyń jasy jıyrma besten asqan bolýy kerek. Árıne, olardyń joǵary bilimdi, medıatorlardy daıarlaý baǵdarlamasy boıynsha bilimin jetildirgenin rastaıtyn qujaty bolýy kerek. Sonymen qatar, medıatorlarda azamattarmen kez kelgen taqyrypta tildese alatyn, sheshendik qasıet bolýy kerek.

Daýlasqan taraptar medıatorlar kómegine júgine otyryp, materıaldyq jáne moraldyq shyǵyndarǵa ushyramaıdy. Sonymen qatar, medıatorlar arazdyq týyndaǵanda qalypty qarym-qatynasty saqtap qalýǵa úlken kómegin tıgizedi. Bul da mańyzdy dúnıe dep bilemin. Qazirgi tańda sot júıesinde sot mamandaryn irikteý jáne olardyń quzyretin kúsheıtýge de basa mán berilýde. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev bul týraly: «Jalpy, sýdıalar adaldyqtyń, derbestiktiń jáne ádildiktiń jarqyn úlgisi bolýy kerek. Sondyqtan sýdıalardyń etıkalyq normalardy saqtaýy erekshe mańyzdy. Jańa ózgeristerge saı endi sot isin qaraý kezindegi barlyq óreskel qatelikti Sot jıýrıi tekseredi.

Bul — sottardyń tártiptik jaýapkershiligin kúsheıtýge baǵyttalǵan jańa tásil» degen bolatyn. Jalpy zań men tártip — ádiletti qoǵamnyń negizgi ólshemi. Elde zań ústemdigi ornasa, halyqtyń bılikke degen senimi nyǵaıa túsedi. 

— Ýaqyt bólip, suhbattasqanyńyzǵa rahmet! Zańymyz mártebeli tuǵyrynan túspesin!