Qazaqstan aspanyn qorǵaıtyn ásker: 33 jyldaǵy jol men bolashaqtaǵy maqsat
ASTANA. KAZINFORM — 19 maýsym — Qazaqstannyń áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskeriniń qurylǵanyna — 33 jyl. Elimizdiń áýe keńistigin qorǵaý júıesi qalaı jumys isteıdi, nelikten kadrlardy el ishinde de, shetelde de daıarlaýǵa basymdyq berilip otyr? Sondaı-aq jasandy ıntellekt qorǵanys tásilderin qalaı ózgerte alady? Osy jáne ózge de áýe qorǵanysy týraly Kazinform agenttigine bergen suhbatynda Qazaqstannyń Áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerleriniń qolbasshysy, general-maıor Qaırat Dáýitov aıtyp berdi.
— Áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerleri qurylǵan sátten bastap qandaı negizgi kezeńnen ótti, Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda qandaı mindet turdy jáne qazir qandaı mindet oryndalyp jatyr?
— 1992 jyldyń 19 maýsymynda áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerleri Qazaqstan Qarýly Kúshteriniń derbes túri retinde quryldy. Bul mártebede olar 1998 jyldyń 1 maýsymyna deıin boldy. Sol kezde Prezıdent Jarlyǵymen Áýe qorǵanysy kúshteri qurylyp, Áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerleri olardyń quramyna ásker túri retinde endi.
2012 jyly Áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerleri tolyqqandy áskerı basqarý organyn — Áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerleriniń qolbasshysy basqarmasyn aldy. Sodan beri jáne búgingi kúnge deıin olar Áýe qorǵanysy kúshteri quramyndaǵy ásker túri retinde áreket etip jatyr.
33 jyl burynǵy basty mindet — áýe keńistigin baqylaý, strategııalyq nysandardy, halyq pen aýmaqty áýe-ǵaryshtyq shabýyl quraldarynan qorǵaý. Bul mindet qazir de ózektiligin joǵaltqan joq.
— Búginde qandaı áýe qaýipteri ózekti bolyp tur jáne áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerleri jańa syn-qaterge qalaı beıimdelip jatyr?
— Búginde álemdegi jaǵdaı turaqsyz. Kóptegen qarýly qaqtyǵysta áýe-ǵaryshtyq shabýyl quraldary belsendi túrde qoldanylyp jatyr. Qaýip túrleri evolıýtsııaǵa ushyrap, jańa quraldar paıda bolyp jatyr. Onyń ishinde ushqyshsyz ushý apparattary (BPLA), gıperdybysty ushý apparattary, túrli qashyqtyqtaǵy ballıstıkalyq zymyrandar taǵy basqa.
Bul áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerlerinen jedel beıimdelýdi talap etedi. Biz únemi ahýaldy saraptap, qorytyndy jasap, tıisti sharalar qabyldaımyz. El basshylyǵy, Qarýly Kúshter men Áýe qorǵanysy kúshteriniń basshylyǵy salany jańǵyrtý boıynsha júıeli jumys istep jatyr. Jańa qarý-jaraq úlgileri satyp alynyp jatyr, basqarý jáne baılanys júıeleri jetildirilýde, jeke quramnyń kásibı daıarlyq deńgeıi artyp keledi. Eskirgen júıe kezeń-kezeńimen zamanaýı, barlyq áýe qaýpine tótep bere alatyn júıege aýystyrylyp jatyr.
— Elimizdiń áýe shekarasy men strategııalyq nysandaryn qorǵaý qandaı sharalar men tehnıkalar arqyly qamtamasyz etiledi?
— Áýe-ǵaryshtyq qaýipterge ýaqtyly den qoıý úshin aldyn ala daıyndyq qajet. Áýe keńistigin únemi baqylaýda ustaımyz, mańyzdy nysandarǵa — memlekettik, áskerı, ınfraqurylymdyq — yqtımal shabýyldarǵa toıtarys berýge ázir bolamyz. Barlaý, monıtorıng jáne jedel áreket etý júıesi iske qosylǵan. Qazaqstannyń áýe shekarasyn, halqyn jáne strategııalyq mańyzdy nysandaryn senimdi qorǵaý úshin barlyq shara qabyldap jatyr.
— Tehnıka men qarý-jaraq qanshalyqty jańartylǵan? Qandaı júıe qoldanysta jáne qandaı jańa júıe engizý josparlanyp otyr? Otandyq jáne sheteldik óndiristiń araqatynasy qandaı?
— Búginde tehnıka shamamen 50% jańartylǵan. Salystyrar bolsaq, 10–15 jyl buryn bul kórsetkish áldeqaıda tómen bolatyn. Qarýly kúshter basshylyǵy jańǵyrtýdy qamtamasyz etý úshin barlyq sharany qabyldap jatyr.
Zamanaýı zenıttik-zymyrandyq keshen — «Býk-M2E», «Tor-M2K», sondaı-aq GM-403 «Nur», «Rosa-RB» radıolokatsııalyq stantsııasy jaýyngerlik kezekshilikte tur. Bul tehnıka Reseı, Belarýs jáne Frantsııada shyqqan. Sonymen qatar olardyń tehnıkalyq qyzmet kórsetýi, jóndeýi men jańǵyrtylýy qazaqstandyq qorǵanys-ónerkásip kesheninde júzege asyrylady. Mysaly, «Nur» radıolokatsııalyq stantsııasy tolyǵymen Qazaqstan aýmaǵynda qurastyrylyp, jetkiziledi.
— Qazaqstannyń áýe shabýylyna qarsy qorǵanys daıarlyǵy Ortalyq Azııa jáne TMD elderimen salystyrǵanda qaı deńgeıde?
— Men jas ofıtser kezimde TMD-ǵa múshe memleketterdiń birlesken áýe shabýylyna qarsy qorǵanys júıesiniń birlesken oqý-jattyǵýlaryna qatystym. Bizdiń ásker halyqaralyq baıqaýlarda, ásirese Reseıde ótetin «Aspan kilti» sekildi saıysynda únemi joǵary nátıje kórsetip júr.
Ortalyq Azııa elderiniń áskerimen birlesken is-sharalar turaqty túrde ótip turady. Bul aımaqta biz senimdi kóshbasshymyz. Al TMD aıasynda turaqty túrde úzdik úshtik qataryndamyz. Bul bizdiń jaýyngerlik daıyndyqtyń joǵary deńgeıiniń dáleli.
— Áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskeri ulttyq jáne óńirlik qaýipsizdikti qamtamasyz etýde, sonyń ishinde Ujymdyq qaýipsizdik shart uıymy jáne basqa uıymdar aıasynda qandaı ról atqarady?
— Ulttyq qaýipsizdik — kópqyrly uǵym, onyń ishinde áskerı qaýipsizdik te bar. Bizdiń ásker áýe-ǵarysh keńistigindegi qaýipsizdikti qamtamasyz etýde jetekshi ról atqarady. Sońǵy jyldardaǵy tájirıbe kórsetkendeı, áýedegi basymdyq — kez kelgen memlekettiń qaýipsizdiginiń asa mańyzdy sharty.
Biz TMD elderiniń birlesken áýe shabýylyna qarsy qorǵanys júıesi, Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymy, Shanhaı yntymaqtastyq uıymy aıasynda belsendi túrde yntymaqtasyp kelemiz. Bul qurylymdarda áýe qorǵanysy áskerleri sheshýshi ról atqarady jáne jedel daıyndyqtyń negizgi is-sharalaryna qatysady.
— Qazaqstannyń áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskeri qandaı halyqaralyq oqý-jattyǵýlarǵa qatysady jáne qaı eldermen tyǵyz yntymaqtastyq ornatylǵan?
— Biz tájirıbeni elge qarap bólmeımiz. Eń aldymen, naqty áskerı tájirıbeniń bolýyna qaraımyz, ony zerttep, belgili bir deńgeıde ózimizge qabyldaımyz. Sonymen qatar biz seriktes elderdiń ǵana emes, Taıaý Shyǵys, Soltústik Afrıka jáne basqa óńir elderiniń áskerı tájirıbesin de zerdeleımiz. Bul zamanaýı qaýip-qaterdi jan-jaqty túsinýge múmkindik beredi.
Oqý-jattyǵýlardyń ishindegi negizgisi — taq jyldary ótkiziletin «Jaýyngerlik yntymaqtastyq». 2025 jyldyń kúzinde bul oqý-jattyǵýǵa Armenııa, Belarýs, Reseı, Qyrǵyzstan jáne Tájikstan qatysady.
Sondaı-aq elimizde Qyrǵyzstan, Ózbekstan jáne Tájikstannyń qatysýymen «Taza aspan» oqý-jattyǵýy uıymdastyrylady. Odan bólek «Aspan kilti» atty baıqaý da bar. Sońǵy jyldary Reseıdegi Ashýlýk polıgonynda ótti, oǵan bizdiń ásker qatysty.
— Áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerı mamandaryn qaıda daıarlaıdy? Sol sııaqty tehnologııalyq damý jaǵdaıynda kadrǵa qandaı talaptar qoıylyp jatyr?
— Negizgi daıyndyq Almaty qalasyndaǵy Radıoelektronıka jáne baılanys áskerı-ınjenerlik ınstıtýtynda júrgiziledi. Sonymen qatar ofıtserler Reseıde — Tver qalasyndaǵy Áýe-ǵarysh qorǵanysy áskerı akademııasynda, Smolensk qalasyndaǵy áskerı akademııasynda jáne Belarýstegi áskerı akademııada bilim alady.
Kadrlyq rezerv joǵary oqý oryndaryndaǵy áskerı kafedralar arqyly da qalyptasady, al avtomattandyrylǵan basqarý júıesi boıynsha mamandardy Sankt-Peterbýrgtegi A. F. Mojaıskıı atyndaǵy Áskerı-ǵarysh akademııasynda daıarlaımyz.
Qazir áskerı oqý oryndarynda memlekettik emtıhandar ótip jatyr. Attestatsııalyq komıssııanyń quramyna bizdiń tájirıbeli ofıtserler endi. Olar kýrsanttardyń daıarlyq deńgeıin baǵalap, oqý baǵdarlamalaryn jetildirýge usynystar beredi.
— Áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskeri júıesine jasandy ıntellekt engizilip jatyr ma jáne engizilse qorǵanys qyzmetine qalaı áser etip jatyr?
— Qarýly kúshter sheńberinde jasandy ıntellektini engizýge baılanysty qujat ázirlenip jatyr. JI tehnologııasynyń áleýetin, ásirese kúndelikti jáne oqý-jattyǵý barysyndaǵy urysty basqarý protsesin ońtaılandyrýdaǵy mańyzyn jaqsy túsinemiz. Bul baǵytta jumys júrip jatyr, biraq qazir jasandy ıntellektti áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerlerine naqty engizý týraly aıtýǵa erte. Bul úlken resýrs pen tehnologııalyq bazany talap etedi, al ony áli damytý qajet. Degenmen bul baǵytta ilgerilep kelemiz.
— Áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskeri únemi jaýyngerlik daıyndyqta bolyp, kútpegen qaýip-qaterge qarsy qalaı áreket etedi?
— Bizde jaýyngerlik kezekshilik júıesi qurylǵan. Barlyq jumys kúrdeli ári kópqyrly protsesti qamtamasyz etýge baǵyttalǵan. Bul jeke quramdy daıarlaýdan bastap, barlyq materıaldyq-tehnıkalyq quralmen qamtamasyz etýge deıingi is-sharalardy qamtıdy.
Tájirıbeli ofıtserler men serjanttardyń basshylyǵymen áýe qorǵanysy áskerleri táýlik boıy kezekshilik atqarady. Bul áýe kúshiniń kútpegen qaýipke dereý jaýap berýge únemi daıyn bolýyn kózdeıtin erekshe rejım. Kezekshilikke bar tehnıka tartylady.
— Aldaǵy ýaqytta áýe shabýylyna qarsy qorǵanys ásker salasyn damytýdyń qandaı basym baǵyttary belgilengen?
— Qysqa merzimdegi basty basymdyqqa, kadr daıarlaý jáne jekelegen qarý-jaraq úlgilerin aýystyrý. Uzaq merzimdi perspektıvada, jańa júıege kóshý, tehnıkalyq qaıta jaraqtandyrý, ınfraqurylymdy damytý. Bul úlken adamdyq jáne zııatkerlik resýrstardy qajet etedi. Qazir bizdiń basty mindet — tehnıkany jańǵyrtý jáne zamanaýı ınfraqurylymmen qamtamasyz etý.
— Sizdiń oıyńyzsha, áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskeri nesimen erekshelendiredi?
— Bul suraqqa jaýap berý maǵan, ómir boıy áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerlerinde qyzmet etken qolbasshy retinde, ońaı emes. Biraq, men mynany naqty aıta alamyn, áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerinde qyzmet etetinderdi joǵary ıntellekt, keń dúnıetanym, eń bastysy — Otanǵa degen adaldyq pen óz isine shynaıy berilgendik ereksheleıdi.
— Áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerleriniń kásibı merekesi kúni jeke quram men ardagerlerge qandaı tilek aıtasyz?
— Barsha ardagerdi, ofıtserdi, serjanttar men jaýyngerlerdi dańqty áýe shabýylyna qarsy qorǵanys áskerleriniń kásibı merekesimen shyn júrekten quttyqtaımyn!
Árqashan áýe qorǵanysyna erekshe nazar aýdarylyp keldi jáne sala qazir de asa mańyzdy bolyp otyr.
Sizderge zor densaýlyq, amandyq, tózimdilik pen tabys tileımin. Áýe qorǵanysy áskerleriniń aldynda óte kúrdeli mindet tur, biz olardy oryndaýǵa daıynbyz. Elimizge órkendeý men qarqyndy damý tileımin!